Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди - Adabiyot - Referatlar

Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди (1845-1912 ЙИЛ) Режа: 1. Сарёмийнинг ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши. 2. Сарёмийнинг ҳаёт йўли. 3. Шоирнинг ижодий мероси. 4. Сарёмий сатираси. 5. Сарёмийнинг ўзбек адабиёти тутган ўрни.

Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди ҳақида дастлабки илмий маълумот Муродхўжа Солиҳхўжа ўғлининг «Тарихи жадидаи Тошканд» асарига Муҳаммад Солиҳ Қорахўжа ўғли томонидан ёзилган изоҳли иловасида, Пўлатжон Қаюмийнинг тазкирасида, Мўминжон Тошқиннинг «Тошкент шоирлари…» китобида учрайди. Мазкур мўътабар манбалардаги маълумотлар шоир ҳаёти ва ижодини ўрганишдаги дастлабки қадамлар ҳисобланади. Кейинчалик Сарёмий ижоди ҳақида маълумотлар тўплаш ва баҳолаш билан бирга уни оммага етказиш ҳаракатлари бошланди ва бу йўлда бирмунча жиддий ишлар амалга ошди. Ўзбекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси Олим Шарафиддиновнинг ҳамда эътиборли олим А.Абдуғофуровнинг бу борадаги хизматларини алоҳида қайд этамиз. Сарёмий ижодига муносабат турли даврларда турлича кечди. 70- йилларда ҳукмронлик қилган социалистик мафкура шоирнинг дунёқараши, адабиётимиз тарихидаги ўрни ҳақида бир-бирини инкор этувчи фикрларни пайдо қилди. 80-90-йилларда адабиёт тарихи билан боғлиқ баҳсли, муҳмал ташлаб қўйилган масалалар даврга ҳамоҳанг равишда қайта кўриб чиқила бошланди. Бу ҳол кўп ижодкорлар қаторида Сарёмий ижодига ҳам тегишли бўлди, албатта. Шоир ҳаёти ва мероси унинг ижодида муҳим аҳамият касб этган тасаввуф билан боғлаб ўрганила бошланди. Бу борада С.Зуфаров, Э.Шодиев, Б.Валиев, Б.Қосимов каби олимларимизнинг эътиборига молик мақолалари матбуот юзини кўрди. Мазкур қилинган ишлар мавзуни кенг ёритиш жиҳатидан ўз ўрнига ва маълум бир илмий аҳамиятга эга бўлсалар-да, Сарёмий ҳаёти ва ижодини ёритишни мақсад қилиб қўймаганликлари учун адиб ижодининг айрим қирраларигагина тўхтаб ўтадилар. Адабиётшунослик илмимизда Юсуф Сарёмийнинг ҳаёт йўли, ижодий фаолиятини яҳлит равишда 1999 йилда М.Тожибоева томонидан ўрганилди, «Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижодий мероси» мавзусида номзодлик диссертациясини ёзди. Ниҳоят, шоир ижодини

оммалаштириш жиддий тус олиб, 2002 йили туркий тилдаги шеърлар мажмуаси “ Юсуф Сарёмий. Танланган асарлар ” номи билан “ Маънавият ” нашриётида чоп этилди. 2005 йилда эса адабиётшунос М.Тожибоеванинг шоир ҳаёти ва ижодини ёритувчи “Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди” монографияси нашр этилди. Бу билан шоир ҳаёти ва ижодини халққа танитиш, илмий муомалага олиб кириш ва адабиётдаги ўрнини белгилаш имкони яратилди. Юсуф Сарёмий ҳали ҳаёт вақтидаёқ кенг халқ оммаси орасида танилган ва унинг ижодига бўлган эътибор кучайган эди. Бунинг натижаси ўлароқ, унинг асарлари ўша даврда тузилган қўлёзма ва тошбосма баёз-мажмуаларга («Баёз» (1893), «Баёз» (1907), «Армуғони Хислат» (1911), «Баёзи Муҳалло» (1912), «Баёзи Гулшани ашъор» (1912), «Баёзи Ҳазиний» (1912) киритилади. Шу жиҳатдан мазкур баёзларга Сарёмий ижодий меросини тўплаш ва мухлисларга етказиш, Сарёмий ижодига бўлган эътибор унинг вафоти (1912- 1913) дан кейин бирмунча ортди. 1914 йилда шоир Тавалло Сарёмий асаарларини йиғиб, «Девони Мавлавий Юсуф Сарёмий» деб номланган мажмуа тузди. Бу шоир ижодий меросини ўрганишда асосий ва ягона манбадир. Шоирнинг исми Юсуф (халқ орасида «Мамаюсуф», «Маюсуф»), отасининг оти Абдушукур, Сарёмий эса тахаллуси нисбадир. «Тазкираи Қаюмий»да Сарёмий туғилиб ўсган манзил ҳақида шундай маълумотга дуч келамиз: «Бу шоир асли Туркистонли ўзбеклардан бўлиб, атроф қасабаларидан Сайрамда туғилиб, Тошканд шаҳарида ўқимиш буюк фозиллардан… Юсуф Сарёмий деб машҳурдур. Ўз исмини тахаллус этмишдур». Маълум бўлишича, шоир «Юсуф» ва «Сарёмий» тахаллусларини ишлатган. Шеърларини кузатганимизда «Юсуфий» номи билан ҳам ижод этгани маълум бўлади. Мўминжон Муҳаммаджонов ҳам шоирнинг тахаллуси билан боғлиқ ушбу маълумотларни тасдиқлайди.

Сарёмийнинг туғилган йили ҳақида «Тазкираи Қаюмий»да ҳам, Мўминжон Тошқиннинг «Тошкент шоирлари» тазкирасида ҳам маълумот учратмадик. Кўпгина адабиётларда эса бу сана 1840 йил деб кўрсатилади. Шоир девонига киритилган айрим шеърлар, жумладан, замондошлари томонидан ёзилган тарихлар Юсуф Сарёмийнинг туғилган йили ҳақида аниқ бир тўхтамга келиш имконини беради. Масалан, Тошкентнинг эътиборли шоирларидан Каримбек Шарифбек ўғли Камий ёзади: Ўтуб кетти, афсус, даврони Юсуф, Тутуб мотами қолди аҳвони Юсуф. Етушғанда етмишға умри азиз Ажал охири тутти домони Юсуф. Кўринадики, Камий унинг 70 га кириб вафот этганини қайд этяпти. Шоирнинг 1332 ҳижрий (1912-1913 милодий)да вафот этгани аниқ. Сарёмий «етмишга етишган»да «ажал домонини» тутган бўлса, 1262 ҳижрийда туғилган бўлиб чиқади. 1262 ҳижрий эса, 1845-46 милодийга тўғри келади. Шунга кўра кейинги тадқиқотларда шоирнинг туғилган йили 1840 эмас, 1845-46 йиллар деб белгиланди. Сарёмийнинг ёшлик йиллари шу шаҳарнинг «Қози Байзо» маҳалласида кечган. Дастлабки таълимни Сарём ва Чимкент шаҳарларидан олган. Шу даврлардан шеър ёза бошлаган. Сарёмий ўз ҳаёти давомида Тошкент, Самарқанд, Қўқон, Бухоро шаҳарларига тез-тез бориб тургани маълум. Бу саёҳатлар давомида ушбу шаҳарлардаги олимлар, шоирлар билан танишади, айни пайтда садоқатли дўстлар орттиради. Назаримизда, бу сафарлардан илмий - адабий мақсадлар билан бир қаторда рус босқини даврида Қўқон хонлиги сарҳадига кўчирилган сайрамлик қариндошларини ҳам кўришни кўзда тутган бўлса ажаб эмас. Хуллас, Мўминжон Тошқин шоирнинг бу сафарлари ҳақида шундай ёзади: «Ҳар йили Юсуф Сарёмий Сарёмдан от билан келиб шу Қосимхонтўра – Музтарибнинг меҳмонхонасига тушиб, 2-3 кун меҳмон бўлгандан кейин, отини шу тўраникига ташлаб, ўзи Бухоро, Самарқанд ҳам Фарғона

шаҳарларига адабиётшунос ва ихлосманд одамларникига юриб кетар эди. Шоир Музтариб отбоқар хизматкорига буюриб, сўфийнинг отини боқтириб келтирар, келишига яна совутиб тайёрлатиб қўяр эди». Сарёмийнинг таниқли шоир бўлиб етишувида ҳаётининг Тошкент даври муҳим аҳамият касб этади. Тошкент сафарлари уни шу юрт билан, ундаги илғор шахслар – Камий, Хислат, Шавкат, Музтариб, Муродхўжа Солиҳхўжа ўғли каби шоиру илму фозиллар билан жиддий ва бир умрга боғлади. Ҳатто Сарёмийнинг Муқимий билан танишуви ва дўстлашуви ҳам шу сафарлар оралиғида кечади. Закий шеърпараст Юсуфий проф.Б.Қосимов қайд этганидек, айниқса Тошкентда қадр-иззат топди. Тошкентдаги «Беклар беги» мадрасаси ва у ердаги адабий муҳит Сарёмийнинг ижодий камолотга эришувида айрича аҳамият касб этади. Шоир ижодида «Бекларбеги» мадрасаси ҳақидаги «Рашки равоқи жаннат, гар бўлса ёр, манзар» мисраси билан бошланувчи ғазали ҳамда мадраса мударрисининг вафотига бағишлаб ёзилган «Таърих барои фавти ин марсия ҳазрат Баҳодирхон Маҳдум Тошкандий мударриси Бекларбеги» сарлавҳали марсияси ҳам унинг мазкур мадрасага ихлоси баланд бўлганлигидан далолат беради. Юсуф Сарёмийнинг қачондан бошлаб бадиий ижод билан шуғулланганлиги ҳақида бир нарса дейиш қийин. У ҳеч қачон ўзига шоирликни касб қилиб олган эмас. Ҳар қандай чинакам ижодкор сингари бирор воқеа-ҳодиса таъсир қилганида бу муносабат кўпинча шеър ҳолида юзага чиққан. Шоирнинг жуда кўп шеърлари мумтоз адабиётимизнинг маълум ва машҳур намоёндаларидан таъсирланиши, илҳом олиш, жавоб қилиш зарурати билан туғилган. Айни пайтда, турли ҳодисалар, масалан, яқин кишиларнинг вафоти ёки бирор масжид, мадраса, меҳмонхона каби қурилишлар ҳақида хам таърихлар, марсиялар ёзган. Сарёмийнинг Маъди Махсум, Маъдазим, Фазлуллоҳ исмли уч ўғли бўлган. Кенжа ўғли Фазлуллоҳ 1909 йилда оғир касалликка чалиниб, эрта оламдан ўтади. Шоирнинг тирикчилик манбалари ҳақида сўзлаганда,

биринчи навбатда, унинг хаттотлик, косиблик, муҳрдорлик касби билан шуғулланганини айтиш керак бўлади. Шоир Сарёмий 1332 ҳижрий – 1912 милодий йилда ўз қишлоғида вафот этди. Қабри Қози Байзовий мақбарасининг шимол томонида. Сарёмий ҳаёт вақтида унинг асарлари бирор мажмуага тўпланган эмас. Мўминжон Муҳаммаджонов «Турмуш уринишлари» китобида Сарёмийнинг алифбо тартиби билан йиққан қўлёзма «Шеър мажмуа»си бўлганлиги, «кўби ҳамд, наът ҳам ошиқона ғазаллар» эканлиги ҳақида ёзади. Бундан ташқари, Муродхўжа домланинг Сарёмий йигитлик чоғида Қошғарий Тажаллий деган «соҳиб»нинг шеърдаги иқтидорини эшитиб, уни ўқиш ниятида йўлга чиққанлиги ва Қошғар довонига етганда қароқчилар унга тажовуз қилганлиги, бу вақтда шоирнинг қўлида бир неча йилдан буён машқ қилган шеърлар тўплами бўлганлиги ҳақидаги қайдини ҳам хотирласак, масала яна ҳам ойдинлашади. Юқоридаги маълумотларга қараганда, шоир ҳаётлик чоғида асарларини мажмуа ҳолига келтириш ниятида бўлган. Бироқ, баъзи сабабларга кўра, бу иш амалга ошмаган. Қолаверса, унинг бир неча асарлари изсиз йўқолган. Шундан кейинги асарларини шогирди шоир Тавалло йиғиб, 1332 (1912- 1913) йилда девон ҳолига келтирган. Бу мўътабар куллиёт Сарёмий меросини ўрганишда бугунги кунда асосий ва ягона манба бўлиб хизмат қилмоқда. «Мавлавий Юсуф Сарёмий» деб номланган ушбу девонда шеърлар анъанавий девон тузиш қоидаларига асосланган ҳолда жойлаштирилган бўлиб, ғазал унда ҳам асосий ўринни эгаллайди ва тўпламда алифбонинг деярли ҳамма ҳарфлари билан тугалланадиган ғазаллар бор. Девоннинг умумий ҳажми 160 бет. Девондан 131 ғазал (2706 мисра), 11 рубоий (46 мисра), 23 фард (46 мисра), 4 қитъа (18 мисра), 25 мухаммас (1065 мисра), 7 таржиъбанд (84 мисра), 14 марсия таржиъбанд (105 мисра), 5 таърих (118 мисра), 6 марсия (287 мисра), 3 мусаддас (122 мисра), 1 муножот (45 мисра), 1 қасида (42 мисра) – жами 12 адабий жанрда ёзилган шеърлари жой олган

бўлиб, 4860 мисрани ташкил этади. Девонда шоирнинг форс-тожик тилида ёзилган ғазал, рубоий, мухаммаслари ҳам бор. Юсуф Сарёмий ижодида мавзулар кўлами кенг. Бизга қолдирган меросида ватан, дўстлик мавзуидаги ғазаллар, одоб-аҳлоқни ёритувчи сўзонли сатрлар талайгина. Бироқ, у мисраларнинг замирида тасаввуфий руҳ ва мазмун ётади. Тўғри, Сарёмий асарида тасаввуфий талқинлар Машраб, Ҳувайдо асарларидаги сингари бўртиб турмайди. Ундаги тасаввуф талқини анча жўн ифодаланган бўлиб, улар ўртасидаги бир ҳодисадай тасаввур уйғотиш мумкин. Сарёмий девонидаги аксарият ғазаллар шундан далолат берадики, шоир тасаввуфга муносабатда илк тариқат талаби жаҳрия доирасида қолиб кетмаган. Нақшбанд тариқатидаги асосий манзиллар ватанда мусофирлик, анжуманда сукут, босган ҳар қадамга орифона назар ташламоқлик, ҳар дамни хуш ўтказмоқлик каби ботиний жараёнлар ҳам девонда ўзига хос талқинлар билан акс этган. Ғазалларида дунёнинг ярувчиси – Аллоҳнинг куч-қудрати, маърифати ва сифатлари таъриф этилган. Пайғамбарнинг шаъни-шарафини улуғловчи сатрлар, дин ва шариат қоидаларининг баёни берилган. «Девон»нинг таъсир даражасини ундаги панд ва насиҳат оҳангларисиз тасаввур этиш қийин. Сарёмий асосий диққатни Нақшбандия тариқатининг муҳим шартларидан бири бўлган нафс туйғусидан сақланиш масаласига қаратди. Шунингдек, шоир ўз асарларида тўғри ва эзгу йўллардан оздирувчи, барча тубанликларга чорловчи ҳирсларни нафсга нисбат беради: Нафсу ҳаво қўлида ҳама бўлдилар ҳароб Мақсад тамоми зийнат ўлиб, қасди ҳурду хоб. Нақшбандийлик тариқатининг асосий тармоқларидан ҳисобланган «фақр» Сарёмий ижодида ҳам етакчи масалалардандир. Юсуфийнинг «Боғлама дунёга кўнгул мулку моли фонийдур», «Ким мунда санга айласа,

жабру жафо унут», «Кел, эй дил айлама ҳаргиз тазоеъи авқот» мисралари билан бошланувчи ғазалларида фақр мақомининг талаб ва шартлари ўз ифодасини топади. Сарёмий шеъриятида ҳам бошқа шоирлар каби ишқу муҳаббатни куйлаш бош мавзу саналади. Шоир ўз шеърларида дунёвий ишқни инкор этмаган ҳолда, мажозий ишқ ва илоҳий (ҳақиқий) ишқ бир-бирларини тўлдиришлари лозимлигини уқтиради. Сарёмийнинг ишққа фалсафий муносабати қатъий ва барқарор. Бу жиҳатдан у Навоий дунёқарашига мос тушади. Шоир фалсафасига кўра, ишқнинг ҳақиқийси – Аллоҳга муҳаббат эканини унинг асарлари тасдиқ этади. Сарёмий инсоннинг гўзаллиги ва маънавий қудратининг улуғлигини табиат манзараси гўзалликлари билан боғлаб, уйғунлаштириб яна бир чиройли манзара яратади: Бўлди баҳор фасли чаман топти зебуфар, Гул мақдамига сочти саҳар, шабнам гуҳар. Шоир Юсуф табиатни севади. Айниқса, баҳор фаслидан завқ олади. Баҳорнинг кириб келишини «тоза ҳаёт» бошланиши деб билади ва «суюн, эй дил, яна етушти баҳор» дея қувонади, инсон ва табиат гўзаллиги билан боғлиқ ҳилол, қуёш, тонг, баҳор, гул, булбул, андалиб, райҳон кабилардан поэтик образ сифатида муваффақият билан фойдаланади. Сарёмийнинг бадиий маҳорати унинг сатирик асарларида ўзига хос шаклда кўринади. Унинг ижодида сатирик руҳдаги мухаммаслар ҳам учрайди. Шоир Навоийнинг маълум ва машҳур «Шайх» радифли ғазалига мухаммас боғлайдики, бунда шоир айрим шайхларнинг кирдикорларини, риёкор ва мунофиқлигини фош этишда Навоийга эрагашади. Қилур зоҳири кори бори савоб, Ниҳони урар нуқл бирлан шароб.

Вали сурату, лек ботин ҳароб, Май устидаги хасча қилманг ҳисоб, Агар сув уза солса сажжода шайх. Кўринадики, Сарёмийнинг Навоийга ҳар томонлама мурожаат қилиши, радиф, мазмун, ҳатто мисра ва байтларни қабул қилиши тасодифий эмас. Проф. А.Абдуғафуров «Сарёмий Навоий таъсирида шайхларнинг қора ишларини кучли танқид қилиш, уларнинг риёкорликларини ҳақ олдида фош этиб ташлаш ишига _ата аҳамият берганлигини» алоҳида қайд этади ҳамда «Сарёмий Навоийнинг «Сода шайх» ғазалига ўтган 400 йил мобайнида мухаммас боғлаган ягона шоирдир», деб таърифлайди. Сарёмий ҳажвиётини маълум мазмунга ва илмий асосга кўра икки қисмга -сатира ва юморга бўлинади. Бу жиҳатдан жуда характерли бўлган «Эчкигинам» юмори беихтиёр адабиётимиз намоёндалари Муқимий, Камий, Ёрий, Махмурларнинг “от” туркумидаги шеърларини эслатади. Сарёмий мазкур юморида эчки тўғрисида сўзлайди, унинг жониворлик хусусияти қолмаганлигидан кулади. Бу кулги негизида жиддий ва салмоқли мазмун ётади. Қаровсизликдан «қадди камон» бўлган эчки қашшоқлашган ҳаёт, таланган халқнинг аянчли турмуши тимсолидир. Бу юмор шоирнинг атрофни ўраб олган муҳитдаги салбий ҳодисаларга нисбатан муросасиз эканлигини кўрсатади. Юсуф Сарёмий номининг бир қатор замондошлари асарларига киритилиши, унинг шеърларига боғланган ўнлаб мухаммаслар, назиралар, шоирнинг ўз даври адабиётида катта мавқега эга бўлганлигини кўрсатади. Бу эса табиийки, шоирнинг адабиётимиз тарихида ҳам ўзининг бетакрор ўрнига эга эканлигини кўрсатади.

O'xshashlar

Муҳаммад Юсуф баёний ҳаёти ва ижоди

Юсуф Сарёмий шеърияти

Сўнгги яқин ўн йилликларда Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

Девони мавлавий Юсуф Сарёмий

Юсуф Сарёмий бадияти, вазни ва қофияси