Юсуф Сарёмий шеърияти - Adabiyot - Referatlar

Юсуф Сарёмий шеърияти

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202 KB

Ko'chirib olish

Юсуф Сарёмий шеърияти Режа: 1. Мавлавий Сарёмий лирикаси 2. Юсуф Сарёмий шеъриятида тасаввуф талқини. 3. Юсуф Сарёмий ижодининг ғоявий йўналиши. 4. Сарёмий шеъриятида ишқ-муҳаббат мавзуси. 5. Адибнинг ҳажвий асарлари.

Лирик асар асосида шоирнинг ҳаётдан олган таассуроти ётади. Шоир ўз шахсини биринчи ўринда тутган ҳолда, ҳаётдаги бирор ҳодисани ўзининг ички кечинмалари орқали ифода этади. Ана шу ҳодиса туфайли шоир қалбида кечган туйғулар ва уларнинг таъсир қудрати намоён бўлади. Сарёмий ижодида мавзулар кўлами кенг. Бизга қолдирган меросида ватан, дўстлик мавзусидаги ғазаллар, одоб-ахлоқни ёритувчи сўзонли сатрлар талайгина. Бироқ, у мисраларнинг замирида тасаввуфий руҳ ва сўфиёна мазмун барқ уриб туради. Мавлавий Сарёмий лирикаси моҳият эътибори ва образлар оламига кўра бадиияти, мазмун, ғоя ва руҳий таъсир кучи жиҳатидан «Шарқ халқлари тафаккури тарихида чуқур илдиз отган тасаввуф таълимотининг» (Н.Комилов) тараққиётида салмоқли ҳиссаларини қўшган Лутфий, Гадоий, Навоий, Бобур сингари шоирларимиз ғазалиётига яқиндир. Шу боис, биз бу шоирлар қаторида Юсуф Сарёмийнинг ижодий тажрибалари тасаввуфий маслакдан бутунлай ажралмаганлигини эътироф этамиз. Тўғри, Сарёмийдаги тасаввуф Машраб, Ҳувайдо асарларидаги сингари бўртиб турмайди. Ундаги тасаввуф талқини анча жўн. Бу жиҳатдан шоир Сўфи Оллоёрга, ундан ҳам кўра Яссавийга яқин туради. Сарёмий ижодидаги тасаввуф унсурлари ҳақида гап кетганда буни ҳисобга олмоқ керак. Зеро, тасаввуфий шеърият – инсоннинг илоҳий-руҳий ҳаётини, нафсни қоралаш ва уни енгиш йўлидаги мураккаб ҳолатларини, Ҳақ сари талпиниш ва руҳоний юксалиш машаққатларини чуқур тадқиқ қилган шеърият. Биз тасаввуф таълимотини яхши билмай туриб, Атоий, Гадоий, Навоий, Бобур каби Сарёмий дунёқараши ва адабий меросини ҳам барча мураккабликлари, фалсафий теранлиги билан тўлиқ ҳолда тўғри, ҳаққоний ёритиб беришимиз мушкул. Е.Э.Бертельс ҳам мусулмон Шарқи маданий ҳаёти ҳақида ёрқин тасаввур ҳосил қилиш учун тасаввуф адабиётини чуқур тадқиқ этиш зарурлигини таъкидлайди. Тасаввуфшунос олимлар уни тўрт асос – ҳусни мутлақни таниш, унинг сифат ва афъолини билиш, нафс ва унинг сифатларини тўлиқ идрок қилиш ва

дунё макрларидан огоҳ, васвасаларидан фориғ бўлишдан таркиб топган деб биладилар. Нақл қилинишича, бир зот Ҳазрати Муҳаммад пайғамбар ёнига келиб, «Эй Аллоҳнинг расули, дин нимадур?»- дея сўраганда, пайғамбар «Дин гўзал ахлоқдур»- дея жавоб берибдилар. Савол берган киши пайғамбарнинг ўнг ёнига ўтиб яна «Эй Аллоҳнинг расули, Дин недур?»- деб сўрабди. Пайғамбар эса: «Дин гўзал ахлоқдур»,- дебдилар. Сўнг ҳалиги киши пайғамбарнинг орқасига ўтиб, «Эй Аллоҳнинг расули, дин нимадур?»- деганда пайғамбар: «Англамасмусан, дин ғазабланмасликдур»,-деган эканлар. Айни шунга монанд нуқтаи назар, яъни тасаввуфни комил ахлоқ деб, нафсни унинг душмани деб билиш кўп тариқат вакиллари ўртасида, шунингдек, нақшбанд тариқатида ҳам тармоқ отган ахлоқий сифатлардан. «Тасаввуф нима?» деган саволга айтадилар: «Тасаввуф – нафс лаззатларидан воз кечишдир, тасаввуф-русум ҳам эмас, умум тарзи ҳам эмас, балки яхши ахлоқдир». Ёки Шайх сафий алишоҳ жавоби бундай: Тасаввуф – нафс манзилларини босиб ўтишдир». Ушбу улуғ шайхларнинг «тасаввуф» тушунчасига берган таъриф ва изоҳлари юқоридаги сингари умумий қарашларни аниқлаштиради ва яхши ахлоқ асосини Аллоҳдан ризолик сифатида тушунишга ёрдам беради. Сарёмий шеъриятидан ҳам юқоридаги алломалар таърифлаганидек, ислом ва тасаввуф дунёқарашининг ҳаётбахш, донишманд заковати уфуриб туради. Бироқ, Сарёмийнинг тасаввуфга муносабати, унинг шеъриятидаги тасаввуфий мазмун, тимсоллар анча мўътадил. Албатта, у ёки бу шоирнинг шеърларидаги илоҳий-фалсафий маъноларни таҳлил қилмоқ учун биринчи галда, ўша шоирнинг тасаввуфга ички яқинлигини аниқлаш керак. Шу ўринда «Юсуф Сарёмий тасаввуфнинг қайси бир тариқатига эътиқод қўйган ёки ўзини мансуб билган?» деган ҳақли савол туғилади.

Шоир девонидаги ғазалларнинг аксарияти адибнинг нақшбандия тариқатига ихлос-эътиқоди кучли бўлганлигини тасдиқловчи асосий далилдир. Сарёмий шеъриятида тасаввуфнинг асосида турган пир ва мурид, солик ва сулу одоби, тавба ва сидқ, нафс ва нафсни енгмоқ, дарвеш ва ғариб сингари бир қанча тушунчалар ўз талқинини топгандир. Юсуф Сарёмийнинг айрим байтлари Аҳмад Яссавийни эсга туширади, бу яқинлик илк турк мутасаввифи билан боғланишда қуйидаги уч масалада яққол кўринади: 1. «Пири Туркистон» сифатида алоҳида ихлос билан қарайди. 2. Яссавий сингари меҳнат қилиб кун кечиришни юксак ахлоқ деб ҳисоблайди. 3. Сўфийликни, дин ва ахлоқни халққа сингдиришда восита деб билади. Сарёмий девонидаги аксарият ғазаллар шундан далолат берадики, шоир тасаввуфга муносабатда илк тариқат талаби бўлган жаҳрия доирасида қолиб кетмаган. Нақшбанд тариқатидаги асосий манзиллар ватанда мусофирлик, анжуманда сукут, босган ҳар қадамга орифона назар ташламоқлик, ҳар дамни хуш ўтказмоқлик каби ботиний жараёнлар ҳам девонда ўзига хос ички талқинлар билан акс этган. Ғазалларида дунёнинг яратувчиси – Аллоҳнинг куч-қудрати, маърифати ва сифатлари таъриф этилган. Пайғамбарнинг шаъни-шарафи улуғловчи сатрлар тизилган. Дин ва шариат қоидаларининг баёни берилган. «Девон»нинг таъсир даражасини ундаги панд ва насиҳат оҳангларисиз тасаввур этиш қийин. Бу оҳанглардаги самимият, фикрий жозиба такрорланмасдир. Боғлама дунёга кўнгил, мулки моли фонидур, Ким кўнгил боғлар анга нодонлар нодонидур. Ҳар баҳор айёми очилғон гул ила лолалар, Ерга кирган гулжабинлар чеҳраи хандонидур. Соҳили мақсудга етмай жумлаи пиру жувон,

Дасти ҳасрат бошида ғарқи фано тўфонидур. Абринайсон демагил гулшанда гул аҳволига, Қатраи борон эмасдур, дийдаи гирёнидур. Ранги роҳатдин бори рухсораи золи фалак, Рўзгори йўқ ғаму андуҳу меҳнат конидур. Ким хабарсиз бўлса ўздин нафстанпарвар бўлиб, Бу қаро ер остида қолғон балоға жонидур. Бир муаммодир тириклик, ўзлукунгдин урма дам, Бир жаҳон ойинадек асрорининг ҳайронидур. Ким бўлиб мағрур дунё аҳли дилни оғритур, Ўз замонининг ўшал Фиръавн ила Ҳомонидур. (53-б.) Мазкур ғазалнинг мухтасар шарҳидан шундай ҳақиқат аён бўлади: бу дунёнинг ўткинчилигига юракдан ишониш, илоҳий қудрат нималигини бир қадар англаб етиш, одамни иймону эътиқоддан айириб, худбинликни, яъни ўзим бўлай фалсафасини туғдирувчи нафс балосидан қутулиш зарурлигини зуҳур этади. Равшанки, тасаввуфнинг бош мақсади Инсонни комиллик даражасига етказиш ва шу даражада Васлга восил қилмоқдир. Бунинг учун албатта, Аллоҳни, Аллоҳга бўлган эътиқодни устивор қўйиш шарт. Сарёмий олдинга сурган бош ғоя, у амал қилган етакчи тамойилнинг асоси Исломдир. Яшашдан мақсад охират ҳаётига тайёргарлик кўришдан иборат. кимки ўзлигини унутса, охират неъматидан бенасиб қолади. Бу инсон учун энг катта бахтсизликдир. Бахтсизликнинг сабабчиси эса, нафстанпарварликдир: Ким хабарсиз бўлса ўздин нафстанпарвар бўлиб, Бу қаро ер остида қолган балога жонидур. Тириклик ҳақида шоирлар кўп ёзганлар. Айниқса, мажозий дунёни мадҳ этган Ғарб шеъриятида тириклик қувонч манбаи сифатида кўкларга кўтарилади. ХХ аср бўсағасида турган Сарёмий эса, ҳаётни инсон маънавий дунёси учун бир муаммо деб талқин этади.

Тасаввуф таълимотининг негизи реал ҳаёт сурури билан эмас, балки руҳоний дунё билан суғорилади. Сарёмий қарашларининг, унинг зариф байтларининг умумий замирида хдди ана шу тарбия, ана шу ғоя ётади. Шунинг учун ҳам Сарёмий ғазаллари ўқувчи иймонини нурлантира оладиган манзумадир, зиёдир. Бу зиё мустақил ва орифона тушунчага эга собит эътиқодли одам учун янада фикрий мустақиллик ва ўз-ўзига ишонч имкониятларини очади. Бу ишонч юракдан ғалаён қўзғатади, ботиний кураш учун далда беради. бу курашнинг сири шундаки, нафс билан боғлиқ гуноҳ ва гумроҳликларга қарши ички жангни ифодалайди ва шунга даъват этади. Нақшбанд тариқатида акс этган ботинийлик жанги худпарастлик, бешафқатлик, дилозорлик, ақлий маҳдудлик каби қусур ва иллатлардан тамоман покланишни шарт қилиб қўяди. Шоир бу ўринда шундай дейди: Ридоу ҳарқа майдин айла рангин субҳа торин уз, Кўрарсан бу санамлардин ўзинг бошдин мусулмон эт. Келиб андин сўғун пири харобот илгидин ўпгил, Ўзунгдин ўзлугингни ташлабон такмили иймон эт.(23-б.) Бундай фикрлар инсоннинг «Аллоҳ» олдида кучсиз ва ожиз эканлигини ҳаққоний англашдан туғилади. Ва улар фанолик шавқида ёнган комил Руҳнинг «ҳоки даргоҳингга йўл топмоқ хаёли бирла дил» дея абадиятга интилишини ҳам акс эттиради. Бу интилиш орқага, яъни кечган умрга назар солиш, уни дин ва иймон мезони билан сарҳисоб қилишни мустасно этмайди. Аксинча, ўтган умрнинг зиддиятли қатламларини очади: Хайфким, кетти қўлингдин навжувонлиғ фурсати, Пир бўлдинг билмай умри бевафодин нола қил. Билмадинг, қадри замонинг кечдуруб ғафлат била, Ёқа чок эт, айлагон саҳву хатодин нола қил. Боиси ғафлат экан, асбобидин саргарм эдинг, Нафс комин истаган завқи сафодин нола қил.(89-б.)

Шу ўринда шарқшунос олим Н.Комиловнинг қуйидаги фикрларини келтириб ўтишимиз ўринлидир: «Ҳикмат аҳли ва тасаввуф фикрига кўра инсонга фаолият учун инон-ихтиёр берилган, у ҳаракат қилиб, комиллик касб этиши, ниятларига етиши мумкин (муайян чегарагача). Шайх Азизиддин Насафий «Зубдат ул-ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар қаймоғи») номли рисоласида ёзади: «Одамларнинг сўзлари ва фаолияти учун олдиндан белгиланган ўлчовлар йўқ. билим ва бойликка эга бўлиш одамнинг ҳаракатига боғлиқ: Одам қанча кўп ғайрат қилса, шунча билими ва мол-мулки ортади». Юсуф Сарёмий ижодининг ғоявий йўналиши ҳам худди шундай қарашлар асосига қурилган. Юқорида келтирилган мисоллардан ҳам кўринадики, Сарёмий инсонни ўзига хос усул билан тарбиялайди ва унга ўз таъсирини етказади. У «навжувонлик фурсати»ни беҳуда ўтказмай, изланишлар йўлидан бориб, ўз ҳилқати, ўз моҳияти ҳақида ўйланишга, Ўзлигини таниб, оламни ва илоҳни севишга ўргатади ва таълим беради. Юз қуёшдин келди афзун зарраи атвори ишқ, Етти гардун қоматин хам айлагандур бори ишқ. Аршу курси бирла бор ўлғон жамъи мумкинот, Бир тарашшуҳ абри раҳматдин келиб осори ишқ. «Ускуну» амри билан жаннат фазосида туруб, Англабон «ла тақрабони» бўлдилар бемори ишқ... (77-б.) Нақшбанд тариқатидагилар ислом оламининг жуда илғор ва ўрнак кишилари бўлганлиги маълум. Нақшбанд тариқатидагилар учун энг асосий бош масала – Руҳоният ва пок иймон, ишқ ва ахлоқ эди. Улар нафсларини покламоқ йўлида ибодат қилиб сажда этганлар, хилватга чекиниб чилла ўтирганлар, шавқ шаробидан қониб кўз ёш тўкканлар. Улар мол-дунё, шуҳрат ва мартаба бандалари эмас, Аллоҳ йўлига кирган озод йўлчилар бўлишган. Маъно ва ғояда ҳар бир мутасаввуф нияти ҳусни мутлақ билан қовушмоқ бўлганлиги учун ҳам Юсуф Сарёмий девонда ана шундай илоҳий ишқ дарди билан ўртанган мутасаввуфлар ҳаёти, тарихи ва тақдирига

дахлдор ибратли ҳикоятларни сўзонли мисраларда ўзгача ларзали оҳангда тараннум этади: Англади жон пардасидинким навойи иштиёқ, Бу сабабдин чолдилар Довуд мусиқори ишқ. Чун «аналҳақ» барқи сўзониға жонин куйдуруб, Гўй айлаб бошини Мансур осилғон дори ишқ. Етти шаҳри ишқ кезган кўҳкў девонавор, Орифи биллоҳ Фаридуддин эрур Аттори ишқ. Шоҳи Муҳйиддин ки, Жийлони тожи Авлиё, Ғавсул Аъзам мири оламдўз аламбардор ишқ. Пири Туркистон ўшал Султон Аҳмад Яссавий, Ўлмай ўлуб ерга кирдилар бўлубон ёри ишқ. Махзани асрори ҳақ, яъни Жалолиддин Рум, Шамси Табризий қўлидин топтилар тумори ишқ. Хожаи Мир Баҳовуддини шоҳи Нақшбанд, Юрдилар кўйи муҳаббатда қаландарвори ишқ...(78-79-б.) Шоир мажоз ва ҳақиқат уйғунлиги мунаққаш этилган шоҳбайтларида номлари зикр этилган тасаввуф тарихидаги энг кучли авлиёлар, мумтоз ва амалий санъат аҳли, орифу алломалар, фузалою умаролар қаторида инсоний фазлу камолга, илмий ва бадиий тафаккурда зоҳирий ва ботиний уйғунликка эришмоқликни мақсад қилади. Мана шу нуқтада Сарёмий англаб етадики, улуғ шайхларнинг руҳи тажаллий топади, салафлар халафларга ҳидоят айлайди. Қолаверса, ҳар қандай одамга эмас, балки фақат бахтли соликка, сўфийлик йўлига кирган чинакам инсонларгагина шундай тарбия муносиб кўрилади. 47 байд, 94 мисрани ташкил қилувчи ушбу манзуманинг мухтасар шарҳидан ана шундай ҳақиқат аён бўлади. Шоирнинг тасаввуфона ғазалларида ўзи мансуб нақшбандийлик тариқати талаб ва шартларини ҳам эътибордан соқит қилмаганлигини унутмаслик зарур, албатта. Чунки, нақшбанддаги асосий тамойиллардан бири тавбадир. Аллоҳ таъқиқлаган ҳар қандай нарсадан узоқ бўлиш, манманлик (нафсдан)

туйғусидан пайдо бўладиган ҳар турли ҳаракатлардан сақланиш, пок ҳулқларни ҳаётга жорий қилиш, ҳалол луқмага эришиш, туну кун Аллоҳга муҳтожлик туйғуси билан нафас олиш, таваккул ва ризо – булар нақшбандия тариқатининг бошланғич шартларидир. Мухтасар қилиб айтганда, Сарёмий ихлос қўйган Нақшбандия таълимоти «нақш банд бар дил банд», яъни кўнглингда Аллоҳ таоло зикрини нақш айла демакдир. Маълумки, Сарёмийни реакцион-феодал тоифанинг дунёқарашини ифодалаган, дин ниқобида бадбинлик, таркидунёчиликни тарғиб этган, мазлум оммани золимларга тобе бўлишга чақирган тариқатнинг вакилларидан бири сифатида танқид этиб келинди. Сарёмий ислом динини шунчаки қабул қилиб, бадбинлик йўлида тарғиб этган эмас. Булар мутлақо асоссиз фикрлар. Мавлавий Сарёмий ислом динига, Коинотнинг ягона соҳибига чексиз муҳаббати бўлган, тасаввуф маслагига меҳр боғлаган мусулмон шоирдирки, буни девондаги ислом дини арконлари, пайғамбару, саҳобалар, Ҳадиси Шариф ва шариат тўғрисида талай шеъру тимсоллар асослайди: Водийи зулмат, жаҳлу куфрдин сўйи нажот, Топмади йўлким қуёшдек бўлмайин раҳбар ҳадис. Ё расуллулоҳ, сўзунгизни фидоси жисму жон, Қилмади умматга сиздек ҳеч пайғамбар ҳадис. (30-б.) Сарёмий эътиқод хасталиги ва имон шикасталиги учун чора ва шифони исломий маърифатдан, ишқи илоҳийдан ахтаради. Иймон бутун бўлмоғи учун Аллоҳга, пайғамбарларга, муқаддас китобларга, охират кунига, яхшилик ва ёмонлик Аллоҳ томонидан бўлажагига ишонади. Ўлгандан сўнг эса қайта тирилмоқ, ихлос қилмоқ, унга тил билан иқрор бўлиб қалб билан тасдиқ этмоқ даркорлигини таъкидлайди. Зеро, ихлос ҳамма амалларнинг боши эканлиги, чин ихлос билан қилинмаган ҳеч бир амал Аллоҳ ҳузурида қабул бўлмаслиги ҳақидаги фалсафий, ахлоқий қарашлари шоирнинг тубандаги мисраларида ёрқин ифодасини топган:

Кимики бўлса неку эътиқод бо ихлос, Бўлур тариқи худо сори раҳнамо ихлос... Кишини бўлмаса ихлоси доимо мункир, Қабул эмас аъмоли бўлмагунча то ихлос. Ҳама амал боши ихлос эрур, мазиди шараф, Ўзингдин айлама, жоно, даме жудо ихлос...(72-б.) Тасаввуфий тушунчалар ёритилган асарларда одатда аввал нафс тўғрисида фикр юритилиб, сўнг бошқа масалаларга ўтилади. бу борада адабиётшунос олим И.Ҳаққулов шундай фикр билдиради: «Тасаввуф- худосеварлик, Худо ишқи ва хаёлидан бўлак бошқа ҳар қандай хорижий фикр ва тушунчалардан фориғ бўлмоқ демак. Тасаввуфда ахлоқ-одоб комиллиги қанчалик муҳим бўлса, тахлия-тасаввуф салоҳияти ҳам ниҳоятда муҳим. Тасаввуф илоҳий шавқ ва файз сирларини очаркан, инсонга аввало нафсни хор этиш усулларини ўргатади». Ҳақиқатда, нафсни мағлуб қилмагунча Ҳақ йўлида асосий мақсадга эришиб бўлмайди. «Назм ул-жавоҳир»даги бир қанча рубоийларда («Ҳирс ўтидин бўлма дардпарвар охир», «Ҳирс офатини нафс ҳавоси билғил») дея нафсни таслим этмоқнинг «чора» ва «усул»ларини кўрсатади. Шунингдк, Сарёмий ҳам асосий диққатни тасаввуф адабиётида кенг талқин қилинган нафс масаласига қаратади. Инсоннинг яратувчиси тангри таоло экан, унинг ғам-қайғулари, меҳнат- машаққатлари нима ва нималардалигини билгувчи ҳам ўша сарвари коинотдир. Аллоҳ бандасига ҳар ким ва ҳар нарсадан яқин Қуръоннинг бир неча оятларида (Мўминлар 11, Рум 11, Юнус 15) таъкидлаганидек, инсон алалоқибат яна Тангрига қайтажак. Ана шунинг учун ҳам у нафснинг эмас, руҳнинг талаб ва истаклари бўйича кун кечиришга масъул. Сарёмий ғазалларидаги асосий ғоя мана шулар тўғрисида мушоҳадага чорлайди. Қуръонда Юсуф алайҳиссалом тилидан шундай дейилган: «Мен нафсимни оқламайман. Чунки нафс – агар парвардигорим ўзи раҳм қилмаса, албатта барча ёмонликларга буюргувчидир (Юсуф сураси, 53-оят)».

Инчунин, тасаввуф аҳли етти турли нафс мавжудлигини эътироф қилганлар: нафси аммора –одамни ёмонлик, риёкорлик, дунёпарастликка завқини оширувчи нафс; нафси лаввома – ёмон ишлардан пушаймон қилувчи, ахлоқ ва одобда маълум бир меъёрларга риоя қилувчи нафс, нафси мулҳама-илоҳий йўл-йўриқлар ва жозибага илҳомлантирувчи нафс; нафси мутмаинна – иймон хотиржамлигини таъминлайдиган ва хатоликлардан асрай оладиган нафс; нафси розия – Аллоҳдан рози наф; нафси марзия – Аллоҳ ризосини қозонган ва унга мақбул бўла оладиган нафс; нафси софия - қусру иллатлардан тамоман покланган нафс. Сарёмий нафс ва руҳ хусусиятларини очишда юқорида зикр этилган моҳиятларга тўла асосланиб фикр юритади. Шоир нафс деганда, одамни риёкорлик, дунёпарастликка ҳирсини оширувчи, инсондаги шаҳват, ғазаб қувватларини жамловчи тарафларини кўзда тутиб, нафсни аксарият ҳолда айни шу маънода, яъни нафснинг биринчи турига кўра фикр юритган. Шоир талқинида, инсоннинг инсонийлик ва ҳақсеварлик моҳиятини муҳофаза этгувчи мусаффо куч бу – Руҳ. Бироқ, азалдан Инсон ожиз қилиб яратилгандир. (Нисо сураси, 27-оят) Шунинг учун унинг вужудида кўпинча нафс ғолиблик қилади. Шунингдек, шоир ўзининг пурмаъно мисраларида тўғри ва эзгу йўллардан оздирувчи, барча тубанликларга чорловчи ҳирсларни нафсга нисбат беради: Ҳиммати дун сифла, атвори хасосатпешалар, Нафс учун ҳар анжуманда ошу нон айлар талош. Бехабар ким бўлса кори дину, илму шаръидин, Ул ривожи миллату динни қачон айлар талош. Бу замони келди ошуби қиёматдин илм, Барча нафсин комини истарда жон айлар талош. Гарчи Юсуф нотавону ожизу, афтодадур, Дин ривожин ошкорау ниҳон айлар талош.(69-б.)

Қуръоннинг Зумар сурасида шундай дейилган: «Қачон инсонни бирор зиён ушласа, у Парвардигорига тавба-тазарру қилган ҳолида дуо-илтижо қилур. Сўнгра қачон (Аллоҳ) Ўз томонидан унга бирон неъмат ато этса (инсон), илгари (Аллоҳга) қилган дуо-илтижоларини унутиб қўюр ва (ўзгаларни ҳам) Аллоҳнинг йўлидан оздириш учун у зотга «тенг»ларни (ўйлаб) топур» (Зумар сураси, 8-оят). Буларнинг ҳаммаси нафси золимнинг қабоҳатларидир. Демак, нафснинг ботиний зулмлари чексиз. Улуғ аллома Аҳмад Яссавий нафсга золим сифатини берганда минг бора ҳақ. Сарёмий ҳам нафсни инсондаги бутунликни синдирувчи, маънавий осойишталикка барҳам берувчи ички душман сифатида талқин этиб, бир- биридан пурмаъно жозиб илоҳий байтларида инсон ва илоҳ, фано ва бақо бирлигини буюк шоирларга хос комил иймон-эътиқод, эзгу хаёлга мос мўъжаз шеърий санъат йўғириб ифодалайди: Сен гумон этма бақо бор деб жаҳон айвонида, Бил яқин, аввалда фоний эрди, охир фони(й)дур. Бас кўриб, алданмағил оройиши дунё учун Бу ҳавои наф ҳохишлар бари шайтонидур. Кўринадики, «нафс» зикр қилинган мана шундай сўзонли мисраларда ҳақиқат ақидаси уйғунлашади. Ҳақни танимаслик, шайтонсифатлик, беғамлик, мол-дунёга ўчлик. Такаббурлик, нодонлик- буларнинг ҳаммаси Сарёмий талқинларида чиркин «нафснинг ҳохишидур». Мавзуга алоқадор бир байт: Нафсу ҳаво қўлида ҳама бўлдилар хароб, Мақсад тамоми зийнат ўлиб қасди хурди хоб. Нафс ҳаммани «хароб» қилади, ёмон йўлга бошлайди. Шоирнинг мақсади эса ана шу нафснинг ёмонлигини англаш – ўзлигини таниш, демакки, илоҳийликни, эзгуликни англашидир. Тасаввуф аҳли наздида нафс тушунчаси кенгайиб, чуқурлашиб молу мулк, тожу тахт масалаларига бориб боғланади. Юқоридаги мисраларда шоир худди шу масалани кўзда тутади. Байтлар давомида «Қаттиғ

ушламағил молу жоҳни», «Маҳлуқсанки холиқинг истагил мудом», «бандаликни билғил», «ғайри худо (ликни) унут» дея қайта-қайта уқтиради. Шундай, энг катта қаҳрамонлик, жасорат – бу нафсни енгмоқлик, «Ҳақдин бўлакни» унутмоқлик. Шу сабаб тожу тахтни, молу жоҳни тарк этиб, дарвешлик жандасини кийган Иброҳим Адҳамни сўфий шоирлар «мардлар марди» деб алқайдилар. Нақшбандийлик силсиласининг асосий тариқларидан ҳисобланган «фақр» Сарёмий ижодида ҳам етакчи масалалардандир. «Фақр- тарки дунё қилиб ҳаётга қўл силташ эмас, балки олами ботинни поклаш» экан, шоир Юсуфийнинг «Боғлама дунёга кўнгил мулки моли фонидур», «Ким мунда санга айласа, жабру жафо, унут», «Кел, эй дил, айлама ҳаргиз тазоеъи авқот» мисралари билан бошланувчи ғазалларининг бошидан охиригача фақр мақомининг талаб ва шартлари ўз ифодасини топади. Шарқнинг машҳур алломаси Ҳусайн Воиз Кошифий фақрликнинг йўлдоши сидқ ва эътиқод, унинг асоси эса, дарвешлар муҳаббати ҳамда фақрликнинг ниҳояси яхши ҳулқ эканлигини таърифлаган. Мавзуга алоқадор байт: Ким қанот ганжида дам урмаса беёди ҳақ, Фақр мулкида муҳаббат кишварини хонидур. Қаноат – бу Нақшбандий мазҳабининг зарур шартларидан бўлиб, бу сифат фақат яхши хулқлиларгагина хос. Фақрлик мулкига эга бўлишда энг катта тўсиқ - бу қаноатсизлик, чунки қаноатсизликдан баднафслик, ўткинчи дунёнинг ҳирсу ҳавасларига ружу қўймоқлик, иззатсизлик, умуман, барча ёмон хулқлар келиб чиқади. Шундай экан, кимки бу тўсиқни енга олсагина фақр камолига эришади, ҳам ботиний, ҳам зоҳирий покланади, қалбида ички ҳурлик тантана қилади. Шоирнинг кўзлаган мақсади ва самимий даъвати ана шу. Адабиётшунос олим А.Абдуқодиров фақрнинг ғанилик (давлатмандлик)дан афзаллигини таъкидлаб, шундай ёзади: «Ғаниликка

интилиш инсонни фисқ, кибр, разолат, жаҳолат ва риё ботқоғига ботирса, фақр эса уни ўзликка мансуб шу иллатлардан тозалаб, пок руҳга восил қилади». Шунингдек, шоир ўз шеърларида фақр фаносига етишдаги яна бир тўсиқ ўзлик эканлигини алоҳида таъкидлайди: Истарам бу дайр аро бир жом ваҳдат хумидин, Ўзлугум бунёдини йиқса етиб фақру фано. (1-2-б.) «Нақшбандийликда зоҳиран халқ билан, ботинан Ҳақ билан шиори амал қилар, шу сабабли нақшбандийларда ташқи жиҳатдан маломатийлик намоён бўлса-да, ички фаолиятда фақрга риоя собит эди». Сарёмий ижодида ҳам шу ҳолат ўз талқинини топган бўлиб, шоир шеърлари ташқи томондан маломатия оқимининг ғоя ва одоб йўлларини ўзида сингдирган. Айниқса, Вақтга муносабат масаласи Сарёмий эътиборини чуқур жалб этган. Вақт деганда ўтган муддат ёки эндиги келажак замон эмас, балки айни нафас олиб турган, ҳозир кечаётган, ардоқлаб қадрлаш мумкин ҳам шарт бўлган вақтдир. Улар вақтни нечоғлик қадр-қимматга эгалигини назарда тутиб, яшашнинг туб мазмуни бўлган дамни бой бермаслик, ҳар лаҳзаю ҳар соатни ҳушнудлик билан ўтказишда деб билганлар. Унинг: Умрингни зое айлама бедардлар билан, Нақди шариф сарфи харубор қилмагил. Бе шамъи ишқ кирма бу зулмат саройиға, Гумроҳлиғ ила саъингни бекор қилмағил. (87-б.) Байтлари ифодаланган ҳамда «Суюн эй дил, яна етушти баҳор», «Кори дунёи бемадор абас» мисралари билан бошланадиган ғазаллари ушбу даъвонинг характерли мисоли бўлиши мумкин. Шунингдек, маломатчи – ўзгаларнинг айбини эмас, ўзининг айб нуқсонларини кўрувчидир. Бу тушунчалар ҳам Сарёмий шеърларида ўзининг образли ифодаларини топган: Нақди умрим хато била кечти, Жазм этуб бешуморман, ё раб. Кечуруб бас тамом ғафлат ила,

Ҳама лайду наҳорман, ё раб. Ўтди умри азиз бе ҳосил Юсуфи шармисорман, ё раб. (16-б.) Ёки: Ҳирсу ҳаво муродида йўқтур қаноатим, Нафсим қўлида банда бўлиб паст ҳимматим. Йўқ лойиқи ризои худо ҳеч тоатим, Шармандаликда дам бадам ортар хижолатим. (1-8-б.) Кўринадики, шоир Нақшбанд тариқатининг қоидаларига бўйсунган ҳолда ташқи томондан маломатия тариқатининг муҳиби бўлиб кўринса-да, ички фаолиятида фақр талабларига риоя қилади, яъни фақрнинг яна бир улуғ сифати – кўнгилда пушаймонликни ҳис этади. Ҳусайн Воиз Кошифий буни фақрнинг улуғ сифати деб билади. Худди шунингдек, юқоридаги байтларда ҳам ўз айб нуқсонларидан афсусланиш, хижолат чекиш ва пушаймон бўлиш ҳолатлари кўринади. Нақшбандий тариқида «Сафар дар ватан» талаби борки, унда Ватанда мусофир бўлмоқлик фалсафаси илгари сурилади, бу эса кишини тириклик ҳақидаги турғун фикрлардан, ўткинчи дунёнинг баландпарвоз даъволаридан мутлоқ халос этади. Ҳаётда унутилиши лозим бўлган нарсаларнинг барчаси унутилади. Хотирада фақат унутилмас мавжудлик қолади. Бу Ишқ ва ошиқликнинг юқори босқичидир. Сарёмий ғазалларидан бирида бу ҳақда шундай ёзади: Ки мунда санга айласа жабру жафо, унут, Сан ҳам кимига меҳр ила қилсанг вафо, унут. Қолгай бориси ҳар на йиғиб, сан жафо чекуб, Бу бевафода ҳар на эрур бевафо, унут. Иқболу кирудор жаҳонни саботи йўқ, Кечгай нафасда мисли насиму сабо унут. Роҳат қаерда бўлса, бу кулфат саройи даҳр, Бору йўқи баробар ранжу ано, унут.

Ўлмасча қаттиқ ушламағил молу жоҳни, Умринг етушса мингга бўлурсан фано, унут. На ному, на нишону, қани ҳоки турбати Бўлди тамом шоҳу, ғанию, гадо унут. Мулки адамда санга на ном эрди, на нишон, Қандоқ қилибсан они сан, эй беҳаё, унут. Маҳлуқсанки холиқингни истагил мудом Сан бандаликни билгилу, ғайри худо унут. Раънои боғи даҳр кўриб емагил фириб, Сандек ҳазор тозагул этмиш адо, унут. На етса айла шукру қаноатки бандалик, Қуллуқ шудурки, бўлмаса сабру ризо унут. Ҳақдин бўлакни бориси бегона Юсуфий, Онсиз на ким тутар ўзини ошно унут. (18-б.) Маълумки, Инсонни комиллик босқичига етказиш тасаввуфнинг бош масалаларидандир. Бу даражага етиш учун эса хайрли ишларни қилмоқлик, хайрли сўзларни сўзламоқлик, яхши ҳулқни ўзида касб эттирмоқлик лозимдурки, буларнинг барчасининг асл моҳиятини юрак-юракдан ҳис эта олсагина унинг қалби покланади. Тасаввуфона тарбиявий жараённинг ибтидоси ана шундан бошланади. Шундагина Коинотнинг ягона соҳибига, Ҳолиқига чин муҳаббат пайдо бўлади. Албатта бундай кўнгил қўймоқлик, аввало, инсоний хуружлардан батамом покланишни, молу мулкка ҳавасмандликни сўндиришни тақозо қилади. Шу боис Шайх Абусаид Абулхайр тасаввуф таълимотининг таърифини шундай келтиради: «Бошингда не бўлса чиқариб ташлаш, қўлингда неки бор қўлдан бериш ва бошқалардан сенга нима келса ранжимаслик». Шунингдек, Сарёмийнинг юқоридаги ғазали матлаъдан то мақтагача улуғ шайхнинг фикрларига ҳамоҳанг, вобаста. Мазкур ғазалда «унут» сўзининг радиф сифатида қўлланиши, шеърда якоҳанглиликни вужудга келтиради ҳамда байтлар давомида айтилмоқчи бўлган фикрни, мақсад ва ғояни

мантиқан тадрижий давом этишини таъминлайди. Иккинчи ва учинчи байтларда шоир тахлия ва тасфия йўлини тутмоқликка ундайди, яъни тахлия – ҳоли бўлмоқлик, қалбини бўшатмоқлик, тасфия – руҳни ағёр бегонадан тозаламоқлик. Кўринадики, шоир ҳақиқий комил инсон бўлиш учун ўзи билан боғлиқ ҳамма нарсани унутмоқ, ўзлигидан бутунлай кечмоқ даркорлигини назмга солади. Фақру фанога эришиш шу қадар шахсиятдан кечиб ўзни унутишки, соликда ўзлигидан заррача нарса қолмаслиги керак, акс ҳолда, бу Аллоҳни англаш йўлида парда, тўсиқ. Ана шу орадаги пардани кўтариш, тўсиқни олиш учун эса солик ўзи билан бирга ҳар нарсани – кимгадир меҳр кўрсатган бўлса ҳам, кимдандир жабр кўрса ҳам, «жафо чекуб» йиққан молу жоҳни ҳам «бу бевафода ҳар на эрур» ҳаммасини унутиш керак. Баҳоуддин Нақшбанд ўз тариқатида «Хуш дар дам» манзилида ҳар дамни, олаётган ҳар бир нафасини ғафлат билан ўтказмай, Аллоҳни ёд этиб, фикру хаёлларини жилолвлаб, Ёлғиз Сарвари Коинотга қаратиш фикрини илгари суради. Бу ҳақда Садриддин Салим Бухорийнинг «Дил ба ёр» китобида шундай дейилган: «Ҳазрат Баҳоуддин деганларки, бу йўлда нафас ҳал этувчи омилдир. Яъни, нафас олаётганда хаёл на ўтмиш, на келажакка банд, балки хаёл ўтмиш ва келажак воқеаларидан озод бўлиши керак». Сарёмий сатрларида ҳам ҳар дам, ҳар нафасни беҳуда сарфламай, хаёлни беҳуда нарсалардан озод қилиб, ҳар нафасда ҳам ботинан, ҳам зоҳиран қалбини Аллоҳ ёди иблан ёд айлаш лозимлигини таъкидлайди. Шоир талқинида Холиқнинг ибодатига даъват сезилади. Сарёмий ислом дини ғояларини ғазалда татбиқ этиб, Қуръондаги оятлар орқали ички кечинмаларини, фикр ва мақсадини теран ифодалайди. Чунончи, Қуръонда шундай ёзилади: «Албатта ҳар бир оғирлик, машаққат билан бирга енгиллик ҳам бордир» (Шарҳ сураси. 5-6-оятлар). Ғазалнинг навбатдаги тўртинчи байтидаги асосий ғоя ана шу асосга қурилган. Яъни мазкур сурада таъкидланганидек, инсоннинг бошига бирон қийинчилик тушса ҳаргиз бундан ранжимаслиги, аксинча, «ранжу аъно»ларни унутиб, буларга сабр-

тоқат қилиш кераклиги, зеро, бу машаққатларни енгиб, уларни унута олса, мангу енгиллик, абадий саодатга етажагини уқтиради. Шоир бешинчи байтда илгари сурган ғояни янада чуқурлаштиради. Байтга «фано» калимасининг киритилиши ўқувчи кўзи олдида жисмоний ўлимни гавдалантириши мумкин. Йўқ, асло. Шоир бу ўринда уни назарда тутгани йўқ. Гап «фано» калимасининг тариқатдаги асл маъноси устида кетаётир. Тасаввуф аҳли яхши сифатларни, яъни раҳм-шафқат, карам, садоқат, вафо, ҳаёларни «ахлоқи маҳмуда» деб, аксинча, ҳирсу ҳавасга берилишни англатувчи зулм, нодонлик, манманлик каби ёмон ҳулқларни «ахлоқи мазмума» деб аташган. Тасаввуфда «фано» деганда, ана шу «ахлоқи мазмума»дан қутулишни назарда тутадилар. Шоир юқоридаги байтлардаги ўз фикрини қувватлаш мақсадида «фано» тушунчасига алоҳида урғу беради. Унингча мазмума сифатлар инсонни маънавий камолотга эришувида тўсиқ пайдо қилади, чунки у нафснинг чиркин ҳоҳиши туфайли шаклланган, нафс эса футувват ва саҳоватни четга суриб, молу мулкка ҳирсу ҳавасни орттиради. Бас, шундай экан, фано сўзи билан «молу жоҳни қаттиқ ушламоқлик» каби мазмума сифатлардан қутулиш ва бундай «ахлоқ»ни батамом унутиш лозим демоқчи бўлади. Кейинги 6-7-байтларда ғоявий мазмун тадрижий янада такомиллаштирилади. Маълумки, Иброҳим Адҳам дунё тожини тарк этди, аммо Аллоҳ уни охират тожу тахтига ўтқазди. Бундай юксак даражага Коинотнинг ягона Холиқига чин муҳаббати туфайли эришди. Аллоҳ йўлида дунё тожу тахтини тарк эта олди, уларни унутишни уддалади. Дарҳақиқат, шоир Аллоҳ йўлида ана шундай йўл тутмоқлик зарурлигини уқтиради. Навбатдаги байтлар Сарёмий санъаткорлиги ва маҳоратининг авж нуқтасидан далолат беради. шоир фақат Холиқни исташ, бандаликни билиб, худодан бошқа нарсаларни унутиш, Аллоҳга шукр келтириб сабру қаноат билан яшамоқликнинг жозибасини бетакрор қиёсларда чизиб беради. Зеро, сабр-барча мақсадларга элтувчи йўлнинг боши, қаноат эса ор, ҳаё, номус деб аталган инсон қадриятини қўриқловчи улуғ сифат. Сарёмий инсон сабру

қаноатни ихтиёр этсагина юқорида кўрсатилган барча мазмума сифатларни унута олади, маҳмуда сифатларни ўзида шакллантиради, Ҳақдан бўлакни ўзига бегона деб билади, ана шундагина орадаги парда кўтарилиб, Аллоҳга «ошно» тутинади, унинг даргоҳига йўл очилади деган назмий хулосага келади. Сарёмий бундай жиддий хулосага даб-дурустдан келмайди. Бунинг учун у мумтоз шоирларимиз ҳаёти ва уларнинг меросини чуқур ўрганади, ғазаллари мағзини чақади ва мушоҳада қилади. Жумладан, мавзу танлаш ва уни ёритишдаги, фикр мушоҳадаларнинг бадиий талқинини беришдаги яқинлик, чуқур мазмунни содда тилда ифодалай олишдаги ўхшашлик Сарёмийнинг кўпроқ Навоий ва Фузулий сарчашмаларидан баҳраманд бўлганлигини кўрсатади. Чунончи, шоир юқоридаги ғазални яратишда Фузулийнинг «Баҳри ишқа душдинг, эй дил, завқи дунёни унут» деб бошланувчи «унут» радифли ғазали ҳамда Навоийнинг «Гар ошиқ эсанг зебу такаллуфни унут» мисраси билан бошланган таронаи рубоийсидан таъсирланган. Шоир Юсуф бу билан ҳам чекланмайди. Фузулийнинг мазкур ғазалига мухаммас-тахмис яратиб, фалсафий фикру қарашларини давом эттириб, уни янада чуқурлаштиради: Меҳнати обод жаҳона роҳати жони унут, Чих бу дайри кўҳнадин афсурда маъвони унут. Айши боқийни диларсан, ҳар наким фоний, унут, Баҳри ишқа душдинг, эй дил, завқи дунёни унут, Болиғ ўлдунг кел раҳмдин ичдигинг қони унут. (24-25-б.) Демак, мисоллар Сарёмий улуғ шоирларимиз ижодидан баҳраманд бўлганлигини, асарларини чуқур ўрганиб, улардан илҳомланганлигини исботловчи ишончли ҳужжат бўла олади. Сарёмий шеъриятида ҳам бошқа шоирлар каби ишқу муҳаббатни куйлаш асосий мавзу саналади. Ишқ - жуда кенг тушунча. Ҳаётда фақат ўз жуфти ҳалолига кўнгил боғлаб шу ишқ билан яшаш керак деб ўйламоқлик, пок ишқдан бехабар бўлмоқлик –

авомликдан бошқа нарса эмас. Бу борадаги машҳур нақлни эслайлик: Арастунинг шогирдлари орасида илмий анжуманларда Афлотун билан ҳам баҳслаша оладиган зўр бир йигит бор эди. Шу йигит бир маҳлиқога ошиқ бўлиб қолди-ю ҳамма нарсани унутди. Шунда устоз бир чора излаб топди, дори ичириб, қизнинг ҳусну жамолини танадан ажратиб олди ва суюқ бир нарсани «сен илмдек муқаддас нарсага алмаштирганингни, ма ол!» деб йигитнинг қўлига тутқазди. Бу ўринда инсоннинг инсонга бўлган муҳаббати рад этилаётгани йўқ, албатта. Дунёда фақат мажозий ишққагина ўралашиб қолиш хато эканлиги, мажозий ишқ ва илоҳий ҳақиқий ишқ бир-бирларини тўлдиришлари лозимлиги уқтирилмоқда. Навоий «Маҳбуб ул-қулуб» асарининг «Ишқ зикрида» бобида шундай пурҳикмат фикрларни ёзади: «Сўзким дард чошнисидин (таъмидан) ҳарорати бўлмағай ва назмким ишқ ҳароратидин ҳирқати (куйдириши) бўлмағай, нурсиз шам бил ва сарварсиз (бошлиқсиз)» жамъ (жамоа) гумон қил». Равшанки, ҳар қандай сўзда ва ҳар қандай шеърда ишқ ҳарорати бўлиши шарт экан. Сарёмий ижодидаги йўналиш гўё устод Навоий фикру қарашларини тасдиқлаётгандай. Зеро, Мавлавий Сарёмий наздида ҳам ҳар қандай сўз - ишқ сўзидир. Сарёмий ғазалларининг қат-қатига кириб борсак, шоир ижодида ҳам мажоз, яъни инсоннинг инсонга бўлган муҳаббати рамзий маънодадир. Шоир Юсуф назмининг тубида унинг ҳақиқий пок ишқ, яъни вужуди мутлаққа, Яратганга муҳаббат туйғулари яширинган. Ҳар фусунгардин даво йўқ, ҳар табибедин илож, Истамангларким, чақибдур ҳар жигарни мори ишқ. Эй, баҳаққи ҳурмати иззу жалоли ишқи пок, Лутф этиб, ёраб, Юсуфни қил ҳушёри ишқ. Сарёмийнинг ишққа фалсафий муносабати қатъий ва барқарор нуқтаи назари Алишер Навоий дунёқарашига мос тушади. Сарёмий ҳам худди Навоийлардек мажозий ишқ ва ҳақиқий ишқ тушунчаларини алоҳида

ажратишни мақсад қилмайди ёхуд инсоннинг инсонга бўлган муҳаббатини ҳақиқий ишққа қарама-қарши қўйиб уни тамоман рад этаётгани йўқ. Сарёмий Навоий айтганидек, бу икки ишқни бирдай олиб боради. Навоий «Маҳбуб ул-қулуб» асарида ишқни турларга ажратиб, ана шундай икки ишқни бирдай олиб борганлар ҳақида шундай дейди: «Ва мутааххириндин (охиргилардан) икки оламни (ҳам бу дунё, ҳам у дунё ишқини) бир дов (юриш) била ўйнаган мукаммир (қиморбоз) шевалар покбози ва ишқ дайри фаносида ҳақиқат бодасидин маст риндлар (майхўрлар) ҳамрози шамс ул- миллати ва-д-дин Хожа Ҳофиз Шерозийдур». Навоий ўз фикрларини давом эттириб, устоз Абдураҳмон Жомийни ҳам «дунё ва охиратни бир оҳ ила ўртаган пок ошиқлар имоми» деб таърифлаб, ана шу икки ишқни бирдай кўрганлар қаторига қўшади. Навоийнинг ўзи иккала ишқни - инсоннинг инсонга ҳамда инсоннинг худога ишқини қўшиб куйлаган шоир. Шунинг учун ҳам устознинг Шерозий, Жомийлар ишқига меҳри чексиз. Мавзуга алоқадор тубандаги сўзонли сатрларни ўқийлик: Қани билса ҳолими бир марди ишқ, Кўп чекибдурман азоби дарди ишқ. Ким ўқуса ишқдин бир ҳарф агар, Дийдаи жонга тилар ул гарди ишқ. (80-б.) Аён бўладики, Сарёмий «ишқ» дея биз тушунган оддий севгини эмас, аксинча, маънавий, яъни кенг маънодаги ишқни, янада аниқроғи, Ҳаққа – тангрига бўлган ишқни кўзда тутади. Сарёмий фалсафасига кўра ишқнинг ҳақиқийси – Аллоҳга муҳаббат эканини унинг асарлари асослайди. Ҳеч шубҳасизки, пок, илоҳий ишқ куйланган ғазалларнинг лирик қаҳрамонлари – Ёр ва Ошиқ. Тасаввуфда Ёр – ҳусни мутлақ, яъни Аллоҳ, Ошиқ - илоҳий ишқ орқали Ҳақни ахтарувчи ва Ҳақнинг висолига эришувдан тўла умидвор инсони комилдир. Тасаввуфнинг туб моҳиятини очишда бу икки образнинг мавқеи ва улар ўртасидаги ўзаро муносабатнинг роли ниҳоятда катта.

Мумтоз шеъриятимиздаги ошиқ образи анъанавий образ саналса ҳам, ҳар бир ижодкорда ўзига хос тарзда ифода этилади. Шунингдек, бу образ билан боғлиқ ҳолат ва кайфиятлар шоир ғазалларининг асосини ташкил қилар экан, Сарёмий бни ўзига хос кўринишда намоён қилади. Шоирнинг лирик қаҳрамони чинакам ошиқлик даъвогари. Бироқ ошиқ фақат даъво қилибгина қолмайди. Аксинча, ҳақиқий ишққа эришиш йўлида шамдек куйиб, парвонавор ўртанмоқликка интилади: Ҳар тун чу шам ёндим изҳори ҳол этарға, Бир шоҳиди муродим ялғуз дучор топмай. Ул мулки ҳусн шоҳи кўйига кеча бордум, Ҳасратда зор ёндим, кўрмакка бор топмай. (134-б.) Ёки: Шами рухсорина тмаклик тиларсан, эй кўнгул, Шарт буким, аввало, жону дилинг парвона қил. (85-б.) Тасаввуфий шеъриятда «шамдек ёнмоқ», «парвонавор ўртанмоқ» каби тушунчалар мавжуд бўлиб, тасаввуф илмининг сир-синоатларини чуқур билган Навоий ишқий мавзуни ҳар тмонлама кенг ёритган фалсафий бадиий достони «Лисон ут-тайр»да унинг чиройли тавсифини берган. Асардаги «Парвоналар мажмаи шами ҳақиқий шарҳида» сарлавҳали қисмида парвоналар тўдаси ҳақиқий шам, яъни Аллоҳ васлига восил бўлишдек эзгу мақсад йўлида бирин-кетин шам ҳузурига қилган парвозлари ҳақида ёзилади. Шеър хосиятини оламга ёиш учун жуда қаттиқ уринадилар, аммо шам шулъасини шарҳлашга ожизлик қиладилар. Чунки бу йўлни босиб ўтмасдан уни туб моҳиятини англай олмайди, қалби парвонадек оловда ўртанмай туриб ҳақиқий шам васли моҳиятига етиб бўлмайди. Демак, «шами рухсорига», яъни Ҳақ таоло васлига «етмаклик» учун «жону дилингни парвона қилмоқлик», яъни буткул фидойи ошиқ бўлмоқлик даркор экан. Кўринадики, Сарёмийнинг ишққа, ошиқликка фалсафий муносабати, қатъий ва барқарор нуқтаи назари Навоий дунёқарашига мос келади. Шоир ғазалиётидан шундай ҳақиқат аён бўладики, шоир рубоийларининг лирик

қаҳрамони руҳиятида бу ўткинчи дунёнинг ҳузур-ҳаловатидан воз кечиб, шамдек куйиб, парвонадек ўртаниб Тангри жамолига талпиниш тамойили кучли. Юсуф Сарёмий ижодида анъанавий май образи ҳам учрайди. Н.Комилов май ва майпарастликни «висол беҳудлиги, ҳаёт, табиат зеболиги ҳамда ақл ва тафаккур етмайдиган, аммо кўнгил билан ҳис этиладиган Мутлақ руҳ мўъжизоти жилвасидан баҳрамандлик ва шунга талпиниш сархушлигидир» дея таърифлайди. Шу каби шоирнинг тасаввуфона руҳда ёзилган ғазалларида «май», «майхона», «соқий», «соғар», «хум», «қадаҳ» каби киноя-тимсоллар, рамзий маъноли сўзлар учрайдики, сиртдан қараганда шоир шеърияти майни улуғловчи, майхўрликни тарғиб қилувчи бир шеъриятдек туюлади. Зотан, улар зоҳиран шундай бўлса-да, ботинан фалсафий-тасаввуфий қарашлар силсиласига бориб боғланади: Соқиё, тут дам-бадам соғар манга майдин тўло, Раҳм қил бошимғадур ҳушёрлиғ қаттиқ бало, Боладек ҳеч бўлмағай даврон ғамини дафъига, Бўлмаса беҳудлуғум ўлдургуси ранжи ано. (1-2-б.) Бу байтлар заминида қандай ғоя ётибди? Шоир ичимлик майга шунчалик шайдоми? Йўқ, асло. Сарёмий зикр этган май, Аллоҳга сиғинган, унинг амалларига бўйсунган тақводор ва покдомон кишининг муҳаббатидир. Юқоридаги ғазалда ифодаланаётган майни шоир илоҳий ишқ - маърифат иштиёқининг юқори палласи, ошиқ дилида пайдо бўлган кучли завқу сурурнинг рамзий ифодачиси сифатида тасвирламоқда. Ғазалда ошиқ (ёки толиб) «ирфоний ҳузур тимсоли» бўлган бу нур чашмасидан ҳузурланади. Алҳосил, байтнинг мазмуни қуйидагича: «...файзиёт, маърифат булоғидан менга тўлдириб қуйгинки, мени ҳушёр этсин, ғамларимни олиб кетсин». Тасаввуф шеъриятидаги «май» тимсолида «май», «шароб», «бода»га ташналик кўпинча ана шу нурга ташналик мазмунига тенг келади. Шоирнинг ошиқ қаҳрамони ҳам ана шу нур сари талпинади, «маърифат майи»дан қониб ичишни ихтиёр қилади. Ва кўнгил ўзлигини унутадиган, вужуд йўқоладиган,

фано бўладиган маскан истайди, ҳикмат ва дониш шаробидан ичиб «бода» зиёси ҳамда «қадаҳ» воситасида у вужуди мутлоқ дийдорига етишувдан умидвордир: Бода сунса муғбача ўпсам оёғин жон билан Айласам бир ғамзасига йўқу боримни фидо. Истарам бу дайр аро бир жом ваҳдат хумидан, Ўзлугум бунёдини йиқса етиб фақру фано. Соқий тасаввуф адабиётида маърифат майининг тарқатувчиси тимсолида қўлланилади. Соқий барча мавжудотга фаёз берувчи, сархушлик улашувчи манба экан, улар орифлар қалбини маъмур айлайди. Сарёмий ғазалларининг бирида: Соқиё ахмар қадаҳда тут манга байзо шароб, Марди афган нашъаси оташ каби аъло шароб дейди. Зеро, бу шаробнинг қатраси иймонсизга иймон берса, бир қадаҳи билан инсон ҳақиқий ошиққа айланади. Тасаввуфий шеъриятда поэтик образ даражасига кўтарилган «фано» тушунчаси бордирки, у ўзининг мураккаблиги билан ажралиб туради. Айрим мутасаввуфлар фикрича, «фано»да Ориф ўз маърифат моясига тамоман боғланиб кетади, ўзлигини йўқотади, илоҳий сифатларни ўзида мужассамлаштиради. «Фано» моҳиятига кўра «фақр»нинг давомидир. Лекин гап шундаки, инсон табиий равишда жисмоний ўлимдан устун келишни ўйлайди. Бу ҳол инсоннинг табиатидан келиб чиқади. «Фано»нинг моҳияти эса жисман маҳв бўлишдир ва руҳан ёр (Аллоҳ) висоли билан қовушмоқдир. Шунинг учун ҳам Муҳаммад Ғаззолий «фано»да «ориф» моддий оламни идрок этиш қобилиятидан ажралиб ҳақиқат оламини идрок қилишга эришади. Тасаввуф илмининг сир-синоатидан яхшигина хабардор бўлган Юсуф Сарёмий фанога эришиш - бақо йўлидаги мукаммаллик даражаси эканлигини қалбдан ҳис этади.

Шоир «фано» ҳамда «фоний»ликка эришишнинг мураккабликларини тасвир экан, Аҳмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Румий, Баҳоуддин Нақшбандларни (Сарёмий уларни Ҳаққа эришган мўътабар зотлар деб билади). «Илоҳий ишқ» куйчилари сифатида номма-ном санаб булар орқали «фано» сўфийларнинг ҳол-аҳволи билан боғлиқ босқичлардан эканлигини таъкидлайди. Маҳзани асрори ҳақ, яъни Жалолиддини Рум, Айлабон касби фано пайванд қилди тори ишқ. Ҳожаи Мир Баҳоуддини шоҳи Нақшбанд, Юрдилар кўйи муҳаббатда қаландарвори ишқ. Кечтуруб фақру фано ганжида чархи рўзгор, Ҳойи хувиятда чун саргаштаи пуркори ишқ. Юқоридаги пурмаъно байтлар замирида ҳам умрни беҳуда совурмасликка, Илоҳий жамолга етишиш йўлидаги машаққатли синовларга бардош беришга даъват бор. Илоҳий ишқни куйлаб фақру фанони тарғиб қилувчи мазкур манзума инсонда комиллик ва орифлик фазилатларини тарбиялаш йўлида хизмат қилади. Фанога оид талқинларни янада кўплаб келтириш мумкин. Лекин юқорида келтирилган далилларимиз ҳам маълум тасаввур бера олади. Кўринадики, Сарёмий илоҳий ишқни куйлаб зоти мутлақни мадҳ этиб яшамоқ ва ўлмоқни ҳар томонлама чуқур англаб етишни маъқул билади. Шоир ана шундай исломий ва тасаввуфий қарашларни баён этиш билан бирга дунёвий лириканинг ҳам ўзига хос намуналарини яратади. Сарёмий илоҳий ишқни куйлар экан, ҳеч қачон инсоннинг инсонга бўлган ишқини рад этмайди. Муҳаббатнинг инсон тақдиридаги айрича аҳамиятини улуғлайди. Висол айёмию, садоқат сурурини, ҳижрон азобию вафосизлик оғриқларини юрак-юракдан ҳис қилади: Эй, гули боғи малоҳат, сан сақин ағёрдин, Булбули нозик адоға ёр бўлмас зоғ ҳеч. Бормукин Юсуфға эй жонон, висолинг базмида

Сан билан маст ўлтуруб мастона турмоқ чоғ ҳеч. (32-33-б.) Дея ёр васлига восил бўлмоқлик онларига етмоқликка ишонч билан умид қилади. Бироқ, ўз маъшуқасининг келмай қолишидан чўчийди, фироқ дардида ўртанади: Девона хотиримға жуз ёди ёр келмас, Бир йўл сўрарға ҳолим, на ўлди, ёр келмас. Қон бўлди кўзда ашким шаби висоли, Гулгунузор моҳрў, руҳ лолазор келмас. (68-б.) Шоир шеърларида қаҳрамонларнинг табиий ҳисси ва кечинмаларини очишга алоҳида аҳамият беради. Айниқса, маҳбубанинг ҳусни жамолини таърифлаш, уни кўз-кўз қилиш, бу гўзалликдан мароқланиш, унга мафтун бўлиш каби туйғулар ифодасига жиддий эътибор қилади: Чаманда сарви қаддингдек латиф эмас шамшод, Юзинг гули каби ризвон гули эмас мумтоз. Юзунгни равзада насрин хаёл айласа кам, Латофатингни Эрам боғида пари десам оз. (63-б.) Сарёмий сўз соҳири сифатида бу гўзаллик туйғуларини нозик ва чиройли ифодалар экан, гўзаллик билан барча нарсанинг энг майда тафсилотларини латофат ва назокат билан берилишига қаратилади: Кеча тебранди сабодин, эй суманбар, кокулинг, Гул юзинг атрофида чун сунбули тар кокулинг. Бир тараф торожи дилга саф чекиб мужгонларинг, Бир тарафдин даста-даста чекти лашкар кокулинг. (83-.) Ёки: Ё муқаввас қоши ул, мушкин ҳилол икки ийд, Ё икки урён қиличлар, эл ани қурбонидур. (54-б.) Шоир ҳар иккала мисолда ҳам ёрнинг ҳусни тароватини чиройли ўхшатишларда тасвирлар экан, улар бир-бирини такрорламайди.

Шеъриятнинг нозик жиҳати шундаки, шоир ўз тасвирлаган объектининг ўқувчида қандай завқ уйғотиши ва таъсир қилишини назарда тутиши лозим. Сарёмий бу борада ҳам моҳирлигини кўрсатади: Ул сарви қадди нозни кўрганлар айтур офарин, Шамшод юза таҳсин қилиб бўстонлар айтур офарин. Ул зулфи мушкин ториға чун нофаи тоториға, Сунбул ўзга чирмашиб райҳонлар айтур офарин. (105-б.) Қуйидаги мисраларга эътибор беринг: Сарви қоматчагина, баччағина, созғина, Гулжабин шўхғина, маҳваш, таннозғина, Лаб ширинчасидин бизга табассумча қилиб, Қўл солиб бўйниғинамға қиладур нозғина. (123-б.) Аввало ғазал ўзининг жўшқинлиг, равон ва ўйноқилиги халқ қўшиқлари сингари содда ва самимийлиги билан бошқалардан алоҳида ажралади. Ошиқ ўз маъшуқаси ташқи гўзаллигини мисралар давомида «нуқтача ҳоллари» «қошининг ёйчалари», «мушкинғинаси», «лаъличаси» каби сўзлар билан эркалатиб тасвирлаши ўқувчига тез таъсир қилади, унга бошқача бадиий завқ беради. Ошиқ маъшуқанинг гўзаллигини хилма-хил тасвирларда очиб беради. Бироқ бутун вужуди билан ёр васлига интилувчи ошиқ жавобсиз муҳаббатдан, ҳижрон азобидан ўртанади. Шоир мухаммасларининг бирида бу ҳолатни шундай тасвирлайди: Куйдурди жисму жоним васлингни иштиёқи, Ўлдургудек нигоро хирмонингни сиёқи, Йўлинг боқиб оқорди, сенсиз кўзим қароқи, Юз йил десам ғамимни қолгай ҳануз боқи. Бўлмас экан фироқинг шарҳига ҳадду ғоят. Сарёмий ғазал, мухаммас ва таржебандларда маъшуқанинг малоҳатлилигини, аёллик назокати-ю нозу карашмаларини бадиий деталларда очиб берадики, натижада китобхон ошиқнинг маҳбуба фироқида

нечоғли ўртанишига, чекаётган изтиробларига ишонади, хатто ошиқ образи муҳаббатни ардоқловчи, ҳаётни севувчи, бу йўлда курашишга чақирувчи қаҳрамонга айланади. Сарёмий инсоннинг гўзаллиги ва маънавий улуғлигини табиат манзараси гўзалликлари билан боғлаб, уйғунлаштириб яна бир манзара яратади: Бўлди баҳор, васли чаман топти зебу фарр, Гул мақдамига сочди саҳар шабнам гуҳар. Чун хати ёр сабзаи навхез субҳидам, Боғлаб бинафша хизмати гулшан учун камар. (56-б.) Адабиётшунос олим С.Рафиддинов таъкидлаганидек: «Табиат манзаралари тасвирини чизиш, улардан поэтик образ сифатида фойдаланиш сифатида бадиий лавҳалар яратиш деярли бутун дунё шоирлари ижоди учун хосдир». Шоир Сарёмий ҳам табиатни севади. Айниқса, баҳор фаслидан завқ олади. Баҳорнинг кириб келишини «тоза ҳаёт» бошланиши деб билади: Суюн, эй дил, яна етушти баҳор, Лутфи ҳақдин хазойини асрор. Яна эсти насойими саҳари, Яна етти шамим мушки тотор. Сарёмий лирикада инсон ва табиат гўзаллиги билан боғлиқ ҳилол, қуёш, тонг, баҳор, гул, булбул, андалиб, райҳон кабилардан поэтик образ сифатида жуда кўп фойдаланади. Шоирнинг моҳир сўз санъаткорлиги унинг «Эй гули наврас тутибдур бўстонни шуҳратинг» деб бошланувчи мухаммасида ҳам кўринади. Мухаммасда шоир инсоннинг ташқи ҳамда ички гўзаллигини, табиат ва ундаги нарсаларнинг чиройи билан муқояса қилиб ундан устун қўяди ҳамда гўзал маъшуқанинг барча сифатларини самимий ифодалайди: Қадду зулфинг мубталоси сарвдин сунбулғача, Меҳри рухсорингга шайдо лола бирлан гулғача. Ҳолу хаттингни асири Ҳинддин Қобулғача, Маҳви Мироти жамолинг Руму Истанбулғача.

Ё қилич қошингдин олмиш Исфаҳонни шуҳратинг. (82-б.) Юқорида Сарёмий ижодида мавзулар кўлами кенглигини таъкидлаган эдик. Дарҳақиқат, шоир шеъриятда жуда кўп қўлланиладиган дўстлик мавзусида ҳам қалам тебратган. Доимо дўстликни улуғлаган, дўст сари талпинган. Шоир бу ҳақда шундай ёзади: Ҳажрингда мани зору хароб айлама, эй дўст, Бағримни фироқингда кабоб айлама, эй дўст. Мирот юзинг ойинаи дийдаларимдин, Маҳжур тутуб кўзни пуроб айлама, эй дўст. (24-б.) Ғазал Сарёмий мумтоз адабиёт намоёндаларининг ижодидан бебаҳра эмаслигини далиллайди. Жумладан, Ҳофиз Хоразмий, Атойи шеъриятида инсоний туйғуни қадрловчи «эй дўст» радифли ғазал ўз тажассумини топган. аён бўладики, улуғ шоирлармиз Сарёмий ижодига ҳам баракали таъсир қилганлар. Юсуф Сарёмий лирикаси мавзу ранг-баранглиги жиҳатидан серқирра бўлиб, жанр эътибори билан ҳам якранг эмас. Шоир ижодида чиндан ҳам ўзига хос танқидий йўналиш вужудга келди. Сатира шоир ижодининг муҳим бир узвий қисми даражасига кўтарилди. Шоир дунёқарашининг етуклиги, ғояларнинг баркамоллиги, ижодининг халқчиллиги, ҳаётийлиги сатирада ҳам намоён бўлди. Сарёмий ўз даврининг яхшигина ҳажвгўйи бўлганлиги ҳақида шоҳид Муҳаммад Солиҳ Қорахўжа ўғлининг «Тарихи жадидаи Тошканд» асарига Муродхўжа Солиҳхўжа ўғли ёзган тақриз ва иловаларда шундай асосли фикрни учратами: «Юсуф Сарёмий ҳажвий шеър айтурға таби мойил эди, кўб айтар эрди ва сўнгги умрларида бу ҳажвий шеърларини тамом куйдириб юборди». Шоир ҳажвий асарларининг кўп қисми бизгача етиб келмаган, йўқ қилиб юборилган. Мўминжон Муҳаммаджоно бу ҳақда хотираларида шундай ёзади: «Шоирнинг (Сарёмийнинг – М.Т) қирқ ёшларға борған бир ямоқчи ўғли отасининг алифбо тартиби билан йиққан қўлёзма шеър-мажмуасини

олиб чиқиб бизга кўрсатди. Шоирнинг кулғи (ҳажвий) шеърлари кўб бўлур эди. Бунда ул кулғилардан оз топтиқ». Шундай бўлса-да, Сарёмийнинг бизгача етиб келган ва маълум бўлган ҳажвиётидан аён бўладики, шоир сатиралари шоирнинг ўз идеали тушунчаси ва интилиши билан боғлиқ реал аҳвол ҳаёт воқеа-ҳодисалари ўртасидаги зиддият ҳамда номувофиқликнинг меваси бадиий ифодаси сифатида майдонга келади. Сарёмий учун жамият ва ҳаётдаги бутун салбийлик, иллат ва қолоқлик унинг сатираси учун материал бўлиб хизмат қилади ва танқидий йўналиш учун шоирга биринчи навбатда туртки асос бўлади. Навоий «Маҳбуб ул- қулуб»да сатира ва юмор учун асос бўлувчи кулгили ҳолатнинг юзага чиқишини жуда чиройли таҳлил қилиб беради: «Фосиқ бари миллатда нодондур ва покравлар орасида нодонроқ. Фисқ бари тарийқда ёмондур ва полрсолиқ либосида ёмонроқ. Не элга ёрсен ўзингни ул нав туз, Нечукки борсен ўзунгни андоқ кўргуз». Айни фикрлар Навоий сатирик асарларини англашга ёрдам беражагини профессор А.Абдуғафуров «Навоий ижодида сатира» китобида ўринли кўрсатиб берган Англашилишича, Навоий таъбири билан айтганда ёмонлик, бузуқлик ҳолатини тан олса ҳамда йўқ хислатларини даъво қилмаса, яъни «покравлар орасига» кирмаса у кулгили эмас. Фақат у ёмон фосиқ холос. Аммо ўз моҳиятини яшириб гўзаллик, яхшилик ниқобига ўраса кулгилидир. Сарёмий сатирик шоир сифатида ана шундай кулгили ҳаётнинг ўзида объектив мавжуд оддий кўзга илинмаган ёки назарга олинмаган нарса ҳолатларни, воқеа-ҳодисаларни ҳам кўради, пайқайди. Ўз асари тасвири учун улардан мосларини танлаб олади. Бу жараёнда шоирнинг ҳаётни чуқур тафаккур этиши ҳамда ҳақиқий, чинакам кулгини зийраклик билан ҳис эта олиш қобилияти муҳим роль ўйнайди. Чунончи, М.Мирхолдоровнинг хотирлашича, бир амалдор ўзи ҳақида яхши фикр айтар деган умидда шоирдан унга атаб шеър айтишни илтимос қилади. Ҳозиржавоб Сарёмий унга бошдан оёқ қараб чиқиб, шу мисраларни ўқийди:

Отингни юриши чаққон экан, Молчилар ем билан боққон экан. Гердайиб ўтиришингдан билдим Қуймичингни эгар қоққон экан. Сарёмий ҳажвиётларини кузатар эканмиз, адабиётимизнинг тарихий шароит билан изоҳланувчи умумий ҳолатидан шоир сатирасининг қатор ўзига хос хусусиятлари юзага чиқади. Шоир сатиралари қандай шаклларда юзага чиқмасин, у адабий турларнинг бирон бир жанрида тугал махсус асар сифатида ёки носатирик асарлар жисмида парча, эпизод ёки лавҳалар тарзида кўринмасин, кескин сатирик муносабат, айблов ва ҳукмнинг, асосан шу «мен» томонидан исботсиз ва тафсилотсиз қатъий логик хулосалар тарзида ўқувчиларга етказа олади. Бу эса Сарёмийнинг умумсатираси учун хос бўлган асосий биринчи хусусиятдир. Сарёмий ҳажвиётининг иккинчи хусусияти, шоир ҳажвий асарларининг катта қисми конкрет шахсларнинг кирдикорларини очиб беришга қаратилганлигидадир. Шоир бу туркум асарларига ҳажв объекти қилиб шахсан ўзи билган, таниган ёки ўзгалар орқали билган шахсларни танлаган. Масалан, ўз даврида Сайрамда мингбоши даражасида бўлган Ҳасанжон Махдум отда кетатуриб, қани шоир бўлсанг менга бир нима де-чи?- деганда, шоир дарҳол: От янги, тўқим янги, юган янги, Қозиликни талашган Ҳасанжон ҳанги дея жавоб қайтарган экан. Текинхўрлик билан кун кечирган Нурхон эшонга қараб шундай мисраларни битган: Бутмай мозор макони, Қулли фосиқлар кони, Борми йўқми имони Нурхон эшон Сарёми. Шоирнинг сатирик мисраларидан киноя ва инкор руҳи яққол сезилади, яъни воқеа-ҳодисаларга, объектга нисбатан муаллифнинг батамом терс

позицияда туриши, уларни аёвсиз, кескин фош этиши, улар моҳиятидаги қолоқ, ожиз, кулигили томонларини олдинги ўринга суриши, киноя, кесатиқ, қочиримлар орқали шарманда этиши ва оқибат натижада умумий руҳ ва йўналишга тўла мувофиқ ҳолда объект устидан узил-кесил айбловчи, қатъий қораловчи ҳукм чиқариши каби ҳолларда кўринади. Сарёмийнинг бутун ижоди марказида Инсон туради. Фозил, ҳалол, одобли, ахлоқли, иймони бут, хушсухан, ҳар томонлама етук, баркамол, чин Инсон – Сарёмийнинг идеали эди. Шунингдек, инсон, чин одамийлик ва халқпарварлик Сарёмийда яхлит, ягона бир тушунчани ташкил этади. Буни мавзумизга алоқаси шундаки, шоир сатирасининг ижодидаги умумтанқидий йўналишнинг шаклланиш нуқтаси, юзага чиқиш манбаи ҳам халқпарварлик тушунчасидир. Ана шу танқидий йўналишнинг, сатирик муносабатнинг ҳам ўлчови Сарёмий ижодида одамийлик, халқпарварликдир. Шу ўлчов билан ахлоқ нормаларига, дину диёнатига назар ташлайди. Инсонлар устидан ҳукм чиқаради. Худди шу йўлда туриб баркамол инсон, чин одамийлик, ҳақиқий халқпарварлик манфаатларига зид бўлган барча нарсаларни – даврнинг энг муҳим ижтимоий масалаларидан тортиб, индивидиумидаги жузъий салбий белгиларгача аёвсиз фош этади, инкор қилади: Юртимизнинг бойи Абдулрасулбой, Шунча пули билан биринчи гадой. Кийган пойафзали ўзига ҳамсола, Бир пойафзал билан оқарди мўйсара. Тортган нонлари туникавий темир, Муллалар оғзингга олиб қурсиллатиб кемир. Шоир юмор йўлида ёзган ушбу мисраларида хасисликданом чиқарган Абдулрасулбойнинг устидан кулади. Хасислиги шу даражадаки, кийган оёқ кийими сочи оқаргунча етади, еган нони темирдай қаттиқки, темир бирор нарсага текканда қандай овоз чиқариб тақилласа, Абдулрасулбойнинг қотган нонлари ҳам муллалар оғзида шундай қирсиллайди.

Сарёмийнинг бадиий маҳорати сатира остига олинган объектнинг бош хусусиятларини ва ички дунёсини очишда яққол кўринади, бу эса танқиднинг ишончли ва асосли бўлишига эътибор берганлигини кўрсатади. Шоир хасис очкўз шахсларни фош этиш мавзусини ишлашда, албатта, устоз Навоийга эргашади. Бу борада А.Абдуғафуровнинг англатишича, «Навоий ниҳоятда усталик билан хасис характерини чизади, унинг ички дунёсини, хасисликнинг туб моҳиятини пояма поя юзага чиқаради». Ушбу ҳолатга яқин талқинни Сарёмийда ҳам учратамиз. Шоир хасислар образини яратишда уларнинг руҳий ҳолатини, мақсадини моҳирлик билан чизиб шу орқали уларнинг пасткаш ва қолоқлигини очиқ-ойдин очиб ташлайди. Сарёмий сатираларида кишилар табиати ва фаолиятидаги бадахлоқлик, ёвузлик, бузуқлик, худбинлик каби нуқсонларга нисбатан ўқувчиларнинг нафратли муносабати шакллантирилади, уларнинг бу иллатдан қутулиш зарурлигига даъват қилинади. У ўзининг аёвсиз танқиди, кучли сатирасидан реал ва нақд натижалар кутди. Ёмонлик, ахлоқсизлик иллатнинг шулар воситасида яхшиланишини бешубҳа деб билди. Шоир шахслар фаолияти ва характеридаги жиддий нуқсонлар тўғрисида лўнда, сиқиқ мисраларда аниқ салбий муносабатини равшан ифодалайди. Шоир тасвир объектига нисбатан ўзининг сатирик муносабатини деярли ҳеч бир изоҳсиз ва тафсилотсиз тайёр хулосалар, тугал шаклланган, узил-кесил ҳукмлар, ўзгармас баҳолар тарзида баён этади, натижада бу муносабат исбот талаб қилмайдиган мутлоқ ҳақиқат характерини олади. Сарёмий ижодида сатирик руҳдаги мухаммаслар ҳам учрайди. юсуф Сарёмий Навоийнинг машҳур «Шайх» радифли ғазалига мухаммас боғлайдики, бунда шоир айрим шахсларнинг кирдикорларини, риёкор ва мунофиқлигини фош этишда Навоийга яқин туради, улар фаолиятини қоралайди. Мухаммаснинг бошидан охиригача шайхлар, воизлар ҳақидаги сатирик Навоий ғазалининг руҳи аниқ сезилиб туради. Профессор А.Абдуғафуров тўғри таъкидлаганидек, «Навоий учун ҳар доим реакцион шаёх – бу аввало мунофиқ иккиюзлама, аблаҳ, бузуқ,

жирканч, бадахлоқ бир шахс; унинг бутун фаолияти алдов, макр-ҳийла асосига қурилган; у – инсоний хислатлардан батамом маҳрум очкўз, шуҳратпараст». Навоий шайхларни шундай тушунади ва улар фаолиятидаги нуқсонларни аёвсиз танқид қилади. Сарёмий мухаммасида ҳам шайх табиатига нисбатан берилаётган фош этувчи, қораловчи тавсиф жуда гўзал мисраларда акс этган: Ҳонақаҳда ҳалқаи зикр ичра ғавғо қилди шайх, Аҳли диллар нақди авқотини яғмо қилди шайх. Ул бири – дом эрди, бу бир дона эл сайди учун, Ҳар қачонким азми тасбеҳу мусалло қилди шайх. Навоийнинг шайхлар ҳақидаги сатирик ғазаллари адабиётимизда шу руҳ, шу мазмун ва кўпинча шу радиф - қофияларда катта бир циклнинг юзага келишига жиддий туртки бўлди. Шоир Мирийнинг: Ҳонақоҳ ичра кириб ҳар неча ғавғо қилди шайх Соддадил бечораларни усру расво қилди шайх. Аваз Ўтарнинг: Ичиб тинмайин дайр аро бода шайх, Май учун қилур руҳни сажжода шайх. Байти билан бошланадиган сатиралари Навоий ғазалининг бевосита таъсирида дунёга келган. Дарҳақиқат, профессор А.Абдуғафуров қайд этганидек, сатирик асарлари биринчи навбатда шайхлар ҳақидаги Х I Х аср иккинчи ярмида кенг тарқалди ва шуҳрат қозонди. Сарёмий томонидан «сода шайх» ғазалига мухаммас боғланиши бунинг ёрқин далилидир. Шоир танқид остига олган шайхларнинг салбий хислатларини топиб уларни фош этар экан, бу йўлда навоийёна мисралар яратишга ҳаракат қилади: Қилур зоҳири кори бори савоб, Ниҳони урар нуқл бирлан шароб. Вали сурату, лек ботин хароб,

Май устидаги хасча қилманг ҳисоб. Агар сув уза солса сажжода шайх. (35-б.) Мазкур байтлар Навоийнинг риёкор шайхларга берилган салбий баҳоларига мос тушади, шоирнинг танқид қилинаётган объектга нисбатан қандай муносабатда эканлиги сезилади. Айни замонда Сарёмий Навоий бошлаган танқидни кучайтиради. Шоир шайхнинг ташқи қиёфасига унинг ички дунёсини қарама-қарши қўяди. Ташқаридан ўзини қанчалик чиройли қилиб кўрсатмасин, унинг ички дунёси ботқоққа булғанганлиги «лек ботин хароб» дея алоҳида таъкидлайди. Шундай экан, у қандай кароматлар кўрсатмасин, хатто оқаётган сув устида сажжода ёзиб намоз ижро қила олса ҳам «май устидаги хасча»га ҳисоб қилинмаслигини уқтиради. Сарёмий шайхларнинг қалбакилигини, турли ҳийлалар билан ўз ифлос башараларини яширишга уринишларини оддий кишиларни шайтон, дев, иблислар тўғрисидаги сафсаталари билан қўрқитиб йўлдан уришларини қисқа сатрларда ниҳоятда равон ва бадиий ифода этади: Ибодат этар: муддао- зару син, Қилур зарқи томот беваҳму бим. Урар элни йўлдин чу деви ражим, Ғазабда – сабу шаҳват ичра баҳим. Агарчи эрур одамизода шайх. Бизнингча, кўриб турганимиздек, Сарёмийнинг Навоийга ҳар томонлама мурожаат қилиши, радиф, мазмун, хатто мисра ва байтларни қабул қилиши тасодифий эмас. Профессор А.Абдуғафуров «Сарёмий Навоий таъсирида шайхларнинг қора ишларини кучли танқид қилиш, уларнинг риёкорликларини халқ олдида фош этиб ташлаш, ишига катта аҳамият берганлигини» алоҳида қайд этади ҳамда «Сарёмий Навоийнинг «Сода шайх» ғазалига ўтган тўрт юз йил мобайнида мухаммас боғлаган ягона шоирдир», дея унга юқори баҳо беради.

Таҳлил этилган сатира муносабати билан шоир ҳажвиётига хос бўлган тўртинчи хусусият, яъни сатираларининг юксак ахлоқийлик билан йўғирилганлиги маълум бўлади. Сарёмий ўзининг ҳажвий асарларида юқори табақа вакилларининг риёкорликоларини катта маҳорат билан фош қилар экан, шоирнинг бу жиҳатдан «Шўринг қурсин!» сатира танланган мавзунинг долзарблиги, ҳаққонийлиги билан нафақат ўз ижодиётида балки ўша давр шеъриятида ҳам ажралиб туради. Сарёмий бу асарида кичкина бир фожеавий лавҳа воситасида «замон зўрники» эканлигини жамиятда ҳақиқат, адолат йўқлигини содда, аммо реалистик сатрларда баён қилиб исботлаб беради. ушбу сатирада конкрет шахс Саид Аҳмаднинг «ҳожи» бўлмоқлик йўлида қилган риёкорликлари очиб ташланади ва шоир жасорат билан: Фиғон бу ҳол нечук ошно, шўринг қурсун! Ки, ҳосил ўлмади бу муддао, шўринг қурсин! Дея бошлаб ўқувчини тўғридан тўғри воқеа ичига олиб киради. Шоир чаласавод Саид Аҳмаднинг ўзини мулла кўрсатиб, халқни талаб, судхўрлик билан пул тўплаб Каъбага бормоқчи бўлганини аччиқ истеҳзо билан шундай тасвирлайди: Борарға нияти ҳаж деб кезиб томон қозоқ, Ниёз учун олибон баъзидин сигир-бузоқ. Ки берди баъзи яғир байталу, қўтир бўзлоқ, Чу қоқ арқон ила баъзи берди эчку улоқ. Чу қўйи-қўзи талаб доимо шўринг қурсун! (6-б.) Сарёмий аччиқ, аммо ҳаққоний мисраларда фош этган ҳаж сафари деб «мол ила пул» йиққан, «ҳамиша назр олурға шай» ҳожининг «муроди ҳосил ўлади», «ул куни тавофи ҳарамға» етишади, «муяссар ўлди анга айламаклик чиқиб Арофат» деб ёзади шоир у ҳақда, бироқ у чин маънодаги ҳақиқий ҳожи эмас, унинг шариат ҳукми юзасидан ўқиган ваъзлари бари ёлғон, кўр- кўрона. Шоир сатирик қаҳрамонимизга астойдил ачинади: Чун равзаи ҳасратда неча кун турдинг,

Ул остони шарифға қаро юзинг сурдинг, Дурри саодатга йиғлаб неча бошинг сурдинг Нигори офатингга дур истаб ўлтурдинг. Дуонг эрди қабулсиз рижо – шўринг қурсин! Сарёмий Маккага «ҳаж» қилиб келган ҳожининг бутун ярамас томонларини фош қиладики, бундай қабиҳлик прогрессив шоирлар томонидан ҳамма вақт кескин танқид остига олиб келинган. Масалан, Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»нинг учинчи мажлисида Мавлоно Хуррамий номли бир зот ҳақида гапириб, унинг бир неча марта Макка ва Мадинага борганини аммо «бу сафарлардан келгандин сўнгра боргандин бурунроқдин бехабарроқ ва бадафъолроқ» бўлиб келганини қайд қилади. Худди шу маънода Сарёмийнинг золим, бадфеъл, бадахлоқ, алдамчи, фирибгар Саййид Аҳмад образини яратишда Навоийнинг таъсирини қайд этамиз: Закий Саййид Аҳмадки, Ҳожа ҳожи лақаб, Ажаб қарилиғида топти ёри шакар лаб. Мудом қандай одам, фириб ўлуб матлаб, Асири зулфи маҳлиқо, шўринг қурсун! Сатирик объект Саййид Аҳмадни тўғридан-тўғри ҳақоратлаш, таҳқирлаш, мазах қилиш соҳасида ҳам Навоий услубини, Навоий сифатлашлари ва таққослашларининг бевосита таъсири бор. фош этилаётган объектга навоийвор муносабатда бўлиш, Навоий каби хулосаларга келиш ҳам таъсирнинг бир кўриниши, Навоий билан ҳамфикрлиликнинг бир ифодасидир. Шоир ўз асарларида динга кўр-кўрона муносабатда бўлганларни ҳамда Ислом динининг фарзларидан бири бўлган ҳаж қилмоқлик баҳонасида ўзининг манфаати йўлида нафси учун ҳар қандай разилликлардан қайтмаган «сохта ҳожилар»ни дадил қоралайди: Қачон билур шарафи Каъба ғули одамрў, Дурул файзи муҳалли, ижобати давот.

Тавофу саъйи сафони на эрканин билмас, Ки забҳи Муздалифа рамйи нияти Жамарот. (37-б.) Ушбу пурмаъно байтларнинг мазмунидан ҳам кўриниб турибдики, ўзи одам юзли бўлиб, унда илм бўлмаса, у ҳажнинг файзини қандай ҳис қилсин?! Қачон дуо бўлиш пайтларини билмай туриб, тавофни, сайи сафони билмасдан Муздалифада «забҳ» қурбонлик қилишни қаёқдан билсин? «Жамарот ниятин»- Арофат тоғида тош отиш ниятини билмасдан туриб, қилинган ҳажнинг нечоғлик файзу завқидан қандай баҳра олсин?! Шоир шариатга мувофиқ амал қилмай қилинган ҳажни «бу қандай тоат» деб ачинади ва бундай ақлсиз, беор, беандиша, бадахлоқ шахсларни ҳақли равишда эшакка таққослайди ва тенглаштиради: Чу бўлса масъаладин бехабар на суд анга, Баҳукми шаръ амал қилмаса нечук тоат. Эшак ҳарамга агар борса, юз йўла эшак, Нечук билур адаби тавфи сайъ ила арафот. Кўринадики, Сарёмий сатирик мисраларида сатирик ўхшатиш ва сифатлашларни ўринли қўллайди, бу эса баённинг гўзал, ўқимишли бўлишини, тасвирнинг завқли чиқишини таъминлайди, янада бошқача айтганда «зарифона баён услубини» яратади, яъни улар фақат йўналишинигина белгиламай, шаклга ҳам бевосита таъсир этади, объект заминидаги кулгининг юзага чиқишишига сабаб бўлади, асарни халққа яқинлаштиради. Шоир аччиқ, аммо ҳаққоний мисраларда шароиат юзасидан ваъз айтиб, ўзига бино қўйиб уялмасдан ўзини эл ичида баланд тутган ҳирс ҳаволи, амаллари ноқис «ҳожилар» устидан шундай кулади: Бу ранг бир неча нодон қилиб тавоби ҳарам, Бино қилур ўзига айламай худодин уёт. Келиб эл ичра ўзин барчадин баланд тутар, Ҳавоу ҳирс бу нокас амал билан ҳайҳот.

Бу парчада юмористик тасвир, кулги ҳам равшан юзага чиққан. Муаллифнинг очиқ масхара қилиши, объектнинг батамом «ноқис амалларини» калака қилиши, унга менсимасдан муносабатда бўлиши аниқ сезилмоқда. кўриб ўтганимиздек, Сарёмий лирик қаҳрамонидаги ўз эътиқоди устидан шахсий манфаатини устун қўювчиларга, турмушдаги адолатсизликларга норозилик билдириш кайфияти, уни маълум тарихий вазиятда, шу камчиликларни танқид қилувчи сатирик қаҳрамонга айлантирди. Шунингдек, шоирнинг лирик қаҳрамони ва сатирик қаҳрамони бир-бири билан узвий равишда боғланган ва бири иккинчисини тўлдирадики, бу Сарёмий поэтик маҳоратининг яна бир қиррасини юзага чиқаради. Сарёмий ҳажвиёти ўзининг кенг қамровлилиги билан маълум мазмунга ва илмий асосга кўра икки қисмга – сатира ва юморга бўлиб ўрганиш имкониятини беради. «Сатира турмуш иллатларини ўткир танқид орқали йўқотишни мақсад қилиб қўйса, юмор ҳаётдаги жузъий айрим камчиликлар устидан кулади ва уларни тузатишни кўзда тутади. Шу маънода юмор оддий кулги эмас, мазмундор кулгидир. Буларнинг ҳар иккови заминида ҳам кулги, танқид ётади. Фақат бири қаҳрли, ғазабли, иккинчиси эса ҳазил, мутоибали кулгидир» деб ёзади бу давр адабиётининг эътиборли тадқиқотчиси марҳум профессор Ғ.Каримов. Ҳам сатира, ҳам юмор устаси бўлган Сарёмий эчки мавзусида махсус юмористик асарини яратдики, мухаммас шаклида ёзилган бу шеър «Дар марсияи эчку Юсуф Сарёмий» деб номланиб, 20 банд – юз сатрни ташкил қилади. Шоир бу мавзуда ўзига хос оригиналликка эришади. Мавзунинг турли томонларини усталик билан очиб. Хароб, озғин, «арзон-гаров» сотиб олинган эчкининг «нози ситам» билан «ўтлоқу қўйлар аро ҳукми равон юриши», бироқ «нозик»лиги туфайли қиш кунларининг бирида совуққа дош беролмай бола ташлагани ва ўлимини масхараомуз кўрсатиб беради: Ман дедим урди совуқ , мунга беринглар атала, Ончунон қотган эдинг кеча егандек кўчала.

Неча ёлборди ҳама: дорудур ич ёки яла! Ташладинг анда мушукдин каттароқ қора бола, Дам-бадам кўп кучаниб ранги ёмон эчкигинам. Шоир ўзининг ушбу юморида конкрет реал эчкм ҳақида сўзлаб, озгина совуқдан ҳам нозик танаси титраб, соқоли музлаган, «қадди камон» бўлган эчкининг аянчли аҳволидан кулади. Ҳатто бечора эчкининг терисига ҳам бозорда ҳеч ким олмайди, ундан «қарғаю итлар»гина роҳат қилиши мумкин: Еб кетар насяга олишти этинг қарғау ит, Демади ҳеч бириси нархини оз, бизга камит. Олдилар ўртаға, бир дамда қилишти титу пит, Устихонингда этинг қолмади миқдори чигит, Қарғау итга этинг роҳати жон, эчкигинам. Ижодкорнинг бу мисралари заминидаги кулги остида жиддий ва салмоқдор мазмун ётади. Қаровсиз, боқувсиз қолиб хароб бўлган эчки тимсолида ўша даврдаги мустамлакачилик зулми остида қашшоқлашган ҳаёт ҳамда халқнинг оғир турмушини кўрамиз. Сарёмийнинг «Эчкигинам» юмори беихтиёр демократик адабиёт намояндалари Муқимий, Камий, Ёрий, Махмурларнинг от ҳақидаги шеърларини эслатади. От юморларида Муқимий «бедани чайнаб ютишга дармони қолмаган», Камий «бедаво иллатга учраган дардинок», шоир Ёрий эса «бошдин оёғи» яра бўлган отни, Махмур «ҳам ҳариш, ҳам хароб, ҳам бадном, икки минг айб ангадур мудом» отлар устидан кулиш орқали ўз даври ҳаётининг аянчли томонларини кўрсатиб беради. Яъни, хароб, озғин, қаровсиз қолган отнинг турли-туман қилиқларини, кирдикорларини масхараомуз кўрсатиб бериш замондош шоирлар ўртасида кулги яратиш мусобақасига айланади. Чунончи, Махмур юморининг баъзи характерли мисралари: Сув ҳам ичса тамоғига тиқилур, Пашша гар қўнса ёлига, йиқилур. Кўзларидур юқорию бош қуйи,

Олами ваҳмидур макони – уйи. Тумшуғи ерга якка қозуқдур, Яғири қарғаларга озуқдур. Махмурдаги бу ажойиб юмор билан Муқимий мухаммаси ўртасида ўхшаш нуқталар бор. Яъни: Бад қовоқ, суврат совуқ, рангида кўрким қони йўқ, Бедани чайнаб ютарға тиш била дармони йўқ. Ҳар қадамда қоқилур жисмида лоғар жони йўқ, Минган одам бўлмаса мажруҳ то имкони йўқ, Гўйиё қайрарға тиғи бениём ўлсун бу от. Муқимийнинг тошкентлик дўсти Каримбек Камий ҳам Муқимийнинг «Ўлсун бу от» радифли мухаммасига жавоб тарзида «Мухаммас дар мазаммати аспи мавлоно Руҳ» деб номланган мухаммасини яратади. Мухаммас шундай бошланади: Сийнаси тиғи ситам-ла чок-чок ўлсун отинг, Бедаво иллатга учраб дарднок ўлсун отинг. Устухони ёнчилибон майда хок ўлсун отинг, Туъма қилсун қурту қуш гўштини пок ўлсун отинг. Менга еткурди изо хуллас халок ўлсун отинг. От сериясидаги юқоридаги юморларга жавоб тарзида шоир Ёрий ҳам «От ҳақида ҳажв» сарлавҳали юмористик асар ёзди. Шоир отнинг ҳолатини шундай тасвирлайди: Отим саманди масхара, бошдин оёғидур яра, Ему алаф йўқлиғидин жони етибдур ханжара. Жамшиду Заҳҳок даврини кўрган саманди кўҳна сол, Кўз дафъиға эркак қамишдин ёқти Ёрий қарқара. Кўринадики, ҳар бир шоир ўзига хос услубда, теманинг турли томонларини очиб беради. сарёмийнинг эчки ҳақидаги, шоирларнинг от ҳақидаги бу юморлари рамзий усулда тасвирланган объект сифатида танланган эмас, аксинча, Сарёмий ва бошқа шоирлар ўз юморларида конкрет

эчки, от тўғрисида сўзлайдилар. Уларнинг жониворлик хусусияти йўқолган, яроқсиз, аянчли ҳолатга тушиб қолганлигидан куладилар. Зеро, бу кулги негизида жиддий ва чуқур салмоқли мазмун бор. Қаровсизликдан «қадди камон» бўлган эчки ёки боқувсиз қолиб хароб бўлган от қашшоқлашган ҳаёт, таланган халқнинг аянчли турмуши тимсолидир. Шоирлар ушбу юморлари орқали ўша давр ҳаёти учун характерли бўлган майда-чуйдакамчиликлар устидан куладилар, масхара қиладилар. Бу юморлар шоирларимизнинг атрофни ўраб олган муҳитдаги салбий ҳодисаларга нисбатан муросасиз эканлигини кўрсатади. Бу юморлар улар юрагидан чиққан соғлом кулги бўлишлиги унинг ижобий идеалидан дарак беради. Хуллас, Юсуф Сарёмий сатира ва юморнинг гўзал намуналарини яратди. У сатирик тасвир орқали салбийликни инкор этувчи, идеални, ижобийликни тасдиқловчи, унинг манфаатини кўзловчи жанговор ва ниҳоятда изчил дидактика яратади. Сарёмий «бизнинг адабиётда сатиранинг илк устози Навоий»нинг (Ойбек), Турди, Махмурларнинг илғор анъаналарини давом эттирди. Шу билан бир қаторда Муқимий, Завқий, Камий каби шоирларга ғоя ҳам мавзу жиҳатдан анча яқинлашди. Шоир маҳоратига хос адабий-бадиий ҳодиса ҳисобланган ғоя ва поэтик образларни ҳамда ҳажвий асарлар табиатини ўрганиб, қуйидаги хулосага келдик: 1. Шоирнинг маҳоратини тушунишда унинг «борлиқ, жумладан, инсон ҳақидаги фикрларининг фалсафий асослари» бирламчи моҳият касб этади. 2. Сарёмий шеъриятининг ғоявий, фалсафий, ахлоқий замини – тасаввуф. Ғазалларида мажозий ишқ тасвири Ҳақиқий ишқни англаш йўлидаги бир восита, кўприк бўлиб, шоир шеъриятида акс этган тасаввуф даражасини англашга ёрдам беради. 3. Шоир девонидаги ғазалларнинг аксарияти адибнинг нақшбандия тариқатига ихлос ва эътиқоди кучли бўлганлигини тасдиқловчи асосий далил бўлиб хизмат қилади.

4. Юсуф Сарёмий ғазалиётида айрим поэтик образлар – «май», «майхона», «соқий», «фано» мажозий маънода қўлланилганидек туюлса-да, моҳиятан ирфоний мазмун касб этади, кўп ҳолларда ўз маъно ва моҳияти ҳамда имкониятининг янгилиги билан ўқувчи диққатини тортади. 5. Сарёмийнинг лирик меросида дунёвий (мажозий) ишқ тараннуми ҳам ўзига хос чизгилар билан кўрсатилади ва шоир бу борада ҳам мумтоз лириканинг ўлмас анъаналарига содиқ қолади. 6. Юсуф Сарёмий сатирик асарларида Навоий ҳажвий асарларида устивор бўлган тамойилларга амал қилган ҳолда, уларни ижодий суратда давом эттирди. Унинг ҳажвиёти ижобий идеалнинг тасдиғи, салбийликни инкор этувчи энг гўзал назм намуналаридир. 7. Сарёмий сатирасида ғазал асосий жанр сифатида кўзга ташланиш билан бирга, у ушбу жанрнинг поэтик имкониятларини сатирик йўналишда кенгайтирди ва бу жиҳатдан ўз замондошларига намуна бўларлик сатирик ғазаллар яратди. 8. Шоир мухаммасларида ҳам унинг сатирик ғазалларига хос бўлган поэтик хусусиятлар, жумладан, у Навоий асос солган сатирик поэтика мактабини давом эттириш билан ўз тахмисларида даврнинг энг асосий салбий ҳодисаларини танқид остига олиб, бу жанрга хос поэтик имкониятларни услубий ранг-баранглик билан бойитди. 9. Сарёмий юмористик асарларида ўз замонида урф бўлган поэтик циклларга шеърий жавоб бериш билан бирга айрим мавзулар талқинида новатор шоир сифатида эътибор топди. 10. Шоирнинг сатирик ва юмористик асарларида даврининг бош мавзулари акс этганини унинг замондошлари, хусусан, Муродхўжа Солиҳхўжа ўғли «Тарихи жадидаи Тошканд» асарига ёзган тақриз ва иловасида ҳам тасдиқланган.

O'xshashlar

Девони мавлавий Юсуф Сарёмий

Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди

Юсуф Сарёмий бадияти, вазни ва қофияси

Сўнгги яқин ўн йилликларда Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

Жадид шеърияти