Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163 KB

Ko'chirib olish

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида Режа: 1. Навоий ижоди туркий тиллардаги адабиётнинг янги босқичи 2. Навоий ва шарқий туркистон

НАВОИЙ ИЖОДИ ТУРКИЙ ТИЛЛАРДАГИ АДАБИЁТНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ Мусулмон Шарқида туркий, форсий ва араб тилларидаги бадиий адабиёт жуда катта ҳудудда тараққий этган бўлиб, улар ўртасида мутассил равишда турли шакллардаги ўзаро алоқалар давом этиб келган. бу хилдаги маънавий тафаккур яқинлиги Шарқнинг қадимий халқларидан бўлган араблар, форслар, тожиклар ва барча туркий халқларнинг ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётидаги қатор умумий жиҳатларга асосланган бўлиб, бу адабиёт соҳасида бир минтақа, яъни, умумшарқ адабиёти ҳудудини юзага келтирган эди. Араб, форс ва туркий тилдаги адабиётнинг энг яхши намуналарига, ўз навбатида, ана шу регион адабиётининг ютуғи сифатида ҳам қаралди. Зотан, бу адабиётларнинг Аҳмад Яссавий ва Юсуф Хос Ҳожиб, Насимий ва Лутфий, хусусан, Алишер Навоий (туркий тилдаги адабиёт), Фирдавсий ва Рудакий, Саъдий ва Ҳофиз, Хусрав Деҳлавий ва Жомий (форсий тилдаги адабиёт), Ал- Баридий ва Замаҳшарий, ибн Зайдун ва Ал-Валлад (араб тилидаги адабиёт) каби намояндалари умумшарқ ижтимоий фикр тараққиёти ва ижодий жараённи бошқариб бордилар, унинг тасвир принципларига йўлланма бердилар. Шарқда гуманистик адабиётнинг қарор топиши ва ривожланиб боришида бу ижодий кучларнинг ижтимоий-адабий қарашлари, улар яратган нодир асарларнинг ўрни ниҳоятда катта бўлди. Ўзбек халқининг мутафаккир шоири Алишер Навоий Шарқ адабиёти доирасига туркий халқлар адабиётининг буюк вакили сифатида кириб борди. Аҳмад Яссавий, Юсуф Хос Ҳожиб каби адабиёт намояндалари мерослари воситасида Шарқда ўз нуфузини кўрсата бошлаган туркий адабиёт Навоий даҳоси билан араб ва форс тилларидаги адабиётлар қаторидаги ўзининг мустаҳкам ўрнини эгаллади. Шундай қилиб, ўз ижоди билан ўзбек тилидаги, шунингдек, бошқа туркий тилидаги адабиётларга равнақ берган Алишер Навоий айни пайтда унинг ютуқларини бутун Шарққа, бутун дунёга ёйди. Зотан, «ўзида ҳам лириклик, ҳам эпиклик, ҳам олимлик, ҳам давлат арбоби қобилиятларини муваффақиятли мужассамлаштирган такрорланмас ажойиб

талантлардан бири бўлган» 1 бу улуғ шахсият бутун фаолияти давомида Шарқдаги ҳамма адабиётларнинг ўзаро алоқалар йўли билан бир-бирларини бойитиб боришлари, янги-янги ижодий кашфиётларга эришувлари тарафдори бўлди. Ўзи туркий тилидаги адабиётнинг энг яхши намуналарини яратиб, бошқа сўз санъаткорларини ҳам шу ижодий юксакликка эришувга чақирди. Шарқда машҳур Низомий ва Хусрав Деҳлавий «Хамса»лари билан бўйлашаоладиган «Хамса» яратди. Она тилидаги лирик асарларидан иборат «Хазойинул-маоний»дан ташқари, форсий тилида ўзининг «Девони Фоний» тўпламини тартиб бериб, устодларнинг таҳсинини қозонди. Арузнинг Шарқ поэзиясидаги ўрни, туркий лирикада ўзига хос жозиба касб этишига оид «Мезон ул-авзон» илмий асарини яратди. Туркий тилининг бойликлари, нафосати-ю, латофатини намойиш этувчи «Муҳокамат ул-луғатайн» асарини юзага келтирди. Анбиё ва ҳукамолар тарихига махсус асар бағишлади. Ўзбек шоири Эрон афсонавий қаҳрамонлари ва шоҳлари тарихини ёзиб чиқди. Шундай қилиб, Навоий туркий халқлар маънавиятини жаҳоний тафаккур ютуқлари билан бойитиш йўлини тутди. Насимий, Лутфий каби туркий шеърият усталарининг қудратини фахрланиш билан қаламга олди. Шуниси алоҳида таъкидлашга сазоворки, Навоий ўз ижоди билан туркий адабиётниянги мавзулар, янги сюжетлар ва янги қаҳрамонлар билан бойитди. Ўз даври адабиётига янги жанрларни олиб кирди. Энг муҳими, Алишер Навоий ўзбек адабиётини, айни пайтда бутун туркий минтақа адабиётларини гуманистик ғоялар билан бойитди. Бу қайднинг маъноси шуки, ўзининг узоқ асрлик тараққиёт йўлига эга бўлган туркий адабиётига Қутбнинг «Хусрав ва Ширин» ижодий таржимаси, Хайдар Хоразмийнинг «Махзан ул-асрор» асарларидан кейин Навоий тўлиқ «Хамса» достонлари анъаналарини олиб кирди. Навоий «Хамса»си Низомий ва Хусрав Деҳлавийларнинг «Хамса»ларига туркий тилдаги адабиётда ёзилган биринчи мукаммал жавоб асари эди. Навоий бу улкан ишлари билан Шарқ адабиётида мустаҳкам традиция йўсинини эгаллаб бораётган жавоб асарлари ёзишнинг энг нодир 1 Щайитметов А. Навоийнинг ижодий методи масалалари.-Т., Ыз РФА, 1963. 166-бет.

намунасини кўрсатди. Адабиётларда яшаб келаётган ижобий анъаналарни тўғри пайқаш, уларга таяниш, айни пайтда уларга талабчанлик билан ёндашиш, ўрни келса асосли равишда танқидий фикрлар билидириш, уларга ижодий муносабат билан кашфиётлар йўлини кўзлаш, ижодиётни инсониятнинг равнақига бағишлаш каби фазилатлар ҳам Навоийнинг ўз даври адабиётига олиб кирган янгилиги эди. Туркий тилдаги адабиётнинг мундарижавий тамал тошига айланган Навоийнинг Одами эрсанг демагил одами, Оники йўқ халқ ғамидин ғами Яна Ҳунарни асрабон нетгумдур охир, Олиб туфроққаму кетгумдур охир. Ёки яна Илгимдин келганча зулм тиғини ушатиб, мазлум жароҳатига интиқом марҳамини қўйдим» мазмунидаги устодоно сўзлари гуманизмнинг энг ёрқин ифодалари эди. Демак, туркий адабиёт «Хамса» мавзулари, сюжет ва образлари билангина бойиб қолмади. Навоийнинг сеҳрли, илҳомий қалами билан жило топган мумтоз умумбашарий ғоялар мумтоз бадиийлик билан уйғунлашиб туркий адабиётнинг янги саҳифаларига айланди. Унинг янги босқичини таъмин этди. Бу янгиликнинг туркий тилдаги адабиётнинг чўққиси бўлганлигини ҳаммадан илгари пайқаган ва юқори баҳолаган Абдураҳмон Жомий ва Султон Хусайн Бойқаро бўлди. Абдураҳмон Жомий Навоий «Хамса»сининг якунланиши муносабати билан машҳур «Хафт аврангш»дан ўрин олган «Хирадномаи Искандар» достонининг хотимасида қуйидагиларни ёзган эди: Ба туркийзабон нақше омад ачаб Ки, жодудамонро бувад муҳри лаб Зи чарз офаринҳо бар он килк бод, Ки, ин нақши матбу аз он килк зод.

Абдураҳмон Жомийнинг Навоий «Хамса»си муносабати билан уни туркий тилдаги адабиётни янги бир поғонага кўтарган ижодкор сифатида характерлаб билдирган юқоридаги фикрини муфассал ҳолатда атоқли шоиримиз Ғафур Ғулом таржимасида келтирамиз: Ганжали шер беш достонга асос қургшан, Навоийдур панжасига панжа урган. Лекин туркий тилда келди бу нақш ажаб, Бу сўздами жодусида боғлагай лаб. Осмондин мақтов ёғсин у қаламга, У қаламдин келди гўзал сўз оламга... Сенинг юксак таъбинг билан сўз устоди, Қаламинингнинг калитила сўз кушоди. Сўзамоллик майдонида сен сурдинг от, Қайта бошдан сўзнинг юзи порлади бот. Сенинг ақлу фикринг билан сафо топди, Эй Навоий, лутфинг билан сафо топди. Шу ўринда «Садди Искандарий» достони хотимасида «Хамса»нинг ёзиб тугалланиши муносабати билан Алишер Навоий томонидан келтирилган бир бадиий лавҳанинг замирига диққатимизни қаратайлик. Навоий ўзининг машҳур «Хамса»си устидаги ижодий ишини якунлаши билан асар қўлёзмасини Жомийнинг ҳузурига ошиқади. Жомий бу улкан асарга шавқ билан назар ташлаб, бир қўли билан уни оҳиста варақлай бошлар экан, иккинчи қўлини Навоийнинг елкасига қўяди. Шу он бепоён ҳаяжон оғушига тушган Навоий ўзини хаёлан Шарқнинг машҳур алломалари тўпланган бир боғ бўсағасида кўради. у ерда Фирдавсий, Унсурий, Низомий, Хусрав Деҳлавий, Шайх Саёдий, Жомий каби устозлар суҳбат қуриб ўтирар эдилар. Навоий уларнинг даъвати билан даврага кириб боради. Шарқ адабиётининг тўнғич «Хамса»нависи Низомий Навоийга ёнидан жой кўрсатади. Ўртада Навоийнинг «Хамса»си хусусида сўз очилади. Низомий Навоийни мураккаб ижод сабоғи «Хамса»нинг муваффақияти билан

муборакбод этади. Ушбу лавҳадан англашиладиган мазмун шуки, Шарқ ўзининг Фирдавсий, Низомий ва Саъдий каби даҳо ижодкорларига эга. Уларнинг ўртасида ҳали туркий тилдаги адабиётнинг намояндаси йўқ. Жомий ўша аснода Навоийнинг елкасига қўлини ташлаш билан хаёлот олами орқали туркий тилда «Хамса» яратган Алишер Навоийни Шарқ адабиётининг энг зукко намояндалари даврасига бошлаб келди. «Хамса»ни муносиб баҳолаб, Навоийга қарата «Хамса»навислар панжасига панжа уролганинг туфайли эндиликда сен шуларнинг сафларидан ўрин олиб қолдинг», демоқчи бўлди 2 . Биз бунга яна шуни қўшимча қиламиз. Юқоридаги лавҳада Алишер Навоий Шарқ адабиётида уйғониш даврини бошлаб берган мумтоз даҳолар сафларига туркий тилдаги адабиётнинг улар билан ёнма-ён туришда маънавий ҳуқуққа эга бўлган бир намоёндаси сифатида кириб борди. Юқорида эсланганидек, устоз Жомий «Хамса»ни кўздан кечириш асосида мусулмон Шарқидаги форсий ва араб тилидаги адабиётлар қаторида туркий адабиётнинг ўрнини ҳам, унинг юқори поғонага кўтарилишида Навоийнинг ўрнини ҳам муайян равишда кўрсатиб берди. Бу билан Навоий туркий тилидаги адабиётнинг шарқдаги бошқа адабиётлар олдидаги мавқеини кўрсатибгина қолмай, унга устозларнинг нигоҳини ҳам, эътиборини ҳам қаратди. бу мутафаккир ўзбек шоирининг барча туркий тилларидаги адабиётлар олдида жуда катта хизмати эди. Буни Алишер Навоийнинг ўзи ҳам «Фарҳод ва Ширин» достонининг хотимасида донишмандлик билан қайд этиб ўтган. шоир Шарқнинг буюк хамсанавислари Низомий Ганжавий, Хусрав Деҳлавий ва машҳур «Ҳафт авранг» муаллифи Жомий асарларининг қайси жой, маскан ва халқлар ўртасида тарқалиши хусусида сўз очиб, ўзи ҳақида ҳам фахрия йўли билан ёзади: Низомий олса Барда бирла Ганжа, Қадам Рум аҳлига ҳам қилса ранжа. Чекиб Хусрав доғи тиғи забонни, Юриб фатҳ этса Ҳиндустонни. 2 Конрад Н. Алишер Навоий. Ызбек тили ва адабиёти. 1969. 1-сон. 16-бет.

Яна Жомий Ажамда урса навбат, Арабда доғи чолса кўсу шавкат. Агар бир қавм, гар юз, йўқса мингдур, Муайян турк улуси худ менингдур. Олибман тахти фармонимга осон, Черик чекмай Хитодин то Хуросон. Хуросон демаким, Шерозу Табриз, Ки, қилмишдур найи килким шакаррез. Кўнгул бермиш сўзимга турк, жон ҳам, На ёлғуз турк, балким туркмон ҳам. Зотан, Навоий бутун ҳаёти ва ижоди давомида катта минтақадаги туркий адабиётнинг равнақинин кўзлади. Шу кенг ҳудудда истиқомат қилаётган туркий қавмларнинг ҳаммасини форсий ва араб тилида мавжуд мумтоз маънавий бойликлардан баҳраманд этиш йўлини тутди. Ўз навбатида туркий тилида ҳам форсий тилдаги адабиётда машҳур бўлган «Хамса»лар, «Ҳафт авранг»лар яратилишини истади. Алишер Навоий: Мен туркча бошлабон ривоят, Қилдим бу фасонани ҳикоят. Ким шуҳрати чун жаҳонга бўлғай, Турки эли доғи баҳра олғай Деганида ўзи айни пайтда бажараётган ишинигина кўзда тутиб қолаётгани йўқ. у ўз навбатида туркий тилли ижод намоёндаларига чақириқ ташламоқда, уларни ҳам туркий тилида жаҳоний аҳамиятга эга бўлган асарлар яратишга даъват этмоқда. Навоийнинг туркий тилдаги минтақа адабиёти олдидаги яна бир катта хизмати, шоирнинг туркий тилида ҳам Низомий, Хусрав Деҳлавий «Хамса»ларига ўхшаган асарлар яратиш мумкинлиги ғоясини ўзининг ижодий фаолияти билан амалий равишда исботлаб беришида бўлди. Маълумки, туркий халқларининг авлод-аждодлари энг қадимги даврлардан болаб Шарқий Туркистондан тортиб, Марказий Осиё, Хуросону

Каспий денгизи ва Волга бўйларигача бўлган бир-бирига туташ катта ҳудудда яшаб, ўзининг муштарак маънавий меросини яратиб келган. буни Шарқдаги туркий тилдаги адабиёт региони деб аташ керак бўлади. Х-Х!! Асрлардан бошлаб, уйғур, ўзбек, туркман ва озарбайжон халқларининг ташкил топа бошлаши билан регионал адабиётда маҳаллий адабиётларга бўлиниш тамойили бошланган эди. Лекин, бу парчаланиш турли жуғрофий мавзелардаги ижтимоий-сиёсий ҳаёт тақозоси билан юзага келган бўлиб, ўз навбатида унинг замирида миллатларга бўлинишдан иборат шартли тарихий тараққиёт қонунияти ётар эди. Бироқ бу ҳе қачон умумтуркий адабиётнинг регионал хусусиятларини инкор қилишга олиб келмаган. Навоий «турк улуси» ичида уйғур, турк, туркман ва бошқа қавмлар борлигини яхши билади. Шу билан бирга шоир учун туркий тилдаги адабиёт ўз регионида бирдир. Туркий тилдаги адабиётлардан бирида пайдо бўлган янги бир асарни иккинчисига нисбатан ихота қилиб қўйиш мумкин эмас. Форс адабиёти тарихида бўлганидек, ундан ҳамма қавмлар маънавий озиқ олиши мумкин. Чунки унинг манбаи регион ҳолатида бошланган ва ундан шу регион одамлари баҳравар бўлиб қолаверадилар. Шунга кўра ҳам фақат ўзбек адабиётидагина эмас, Балки уйғур, турк, туркман ва татар адабиётининг намояндалари Навоийга туркий тилдаги адабиётнинг улуғ тафаккур эгаси бўлган ҳомийси сифатида катта эътиқод билан қарадилар. Устознинг туркий тил ва бу тилдаги адабиётнинг равнақига оид назарий қарашларига амал қилдилар ва уни давом эттирдилар. Амалиётда эса Навоийнинг лирикаси, эпик поэзия соҳасидаги бой анъаналарини ўрнак қилиб олиб, шу илҳомбахш чашмадан баҳравар бўлганлари ҳолда янги асарлар яратиш йўлида изландилар. Зотан, Навоийнинг лирика соҳасидаги маҳорати Шарқнинг ўзига хос санъат оламини ташкил қилган маҳорат мактабига айланди ва катта кашфиётларга йўл очиб берди. Шоир бу соҳада «ўзига хос новаторлик ярата олмаганда унинг асарлари бу қадар улуғ аҳамият касб эта билмас эди» 3 . Дарҳақиқат, 3 Щайитметов А. Навоийнинг ижодий методи масалалари.-Т., ЫзФА, 1963.- 143-бет.

улуғ шоирнинг ғазал ва мухаммаслари, рубоий ва қитъа ҳамда соқийномаларида «Файласуф шоирнинг ўзига хос шахсияти ва мушоҳада қуввати, ижтимоий позицияси ҳамда поэтик қудрати назарга ташланиб туради» 4 . Навоийнинг лирика соҳасидаги янгиликларини қайд этиш учун туркий халқлар адабиётининг Х!У аср ва ХУ асрнинг ! ярми манзараларига назар ташлаш кифоядир. Навоий «Мезон ул-авзон» асарида арабий ва форсий шеъриятда мавжуд бўлган арузнинг баҳрлари, улардан қайсиларининг туркий шеъриятда ҳам қўллана бошлаганлигининг кенг ҳолатини очиб берди. Бу ўринда бевосита Навоийнинг ўзи туркий шеъриятда қўллаган баҳрлар, лирикада Навоий томонидан такомиллаштирилган, янгидан олиб кирилган жанрлар ҳақидаги баҳс анчагина катта ўринни эгаллаши турган гап. Хулоса тарзида айтганда эса, Навоийнинг лирика жанрлари такомиллашувига қўшган ҳиссаси каттадир. Навоийнинг эпик поэзия, унинг равнақи соҳасидаги хизматларини ҳам алоҳида таъкидлашга лойиқдир. Маълумки, Х-Х11 асрларда Шарқ адабиётида достончиликнинг уч тури кенг тараққий қилди. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асари дидактик достончиликнинг энг мукаммал намунаси сифатида юзага келди. Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асари эса қаҳрамонлик достончилигининг кенг доирадаги тараққиётини бошлаб берди. Шарқда ишқий-романтик достончилик Низомий Ганжавий номи билан боғланади. Бу достон турларини уларнинг характери, табиати, тасвир услубидаги ўзига хосликлар бир-биридан ажратиб туради. Агар дидактик достонларда фалсафий-ижтимоий ва ахлоқий-таълимий қарашларнинг тасвири етакчилик қилса, қаҳрамонлик достонларида тез алмашиниб турувчи воқеалар тизимида зафар ва мағлубият оҳанглари эшитилиб туради, персонажларнинг ҳатти-ҳаракатида жанговор руҳ етакчилик қилади. Проф. Е.Бертельс ва О. Рустамова ишқий-романтик достонларнинг дидактик ва қаҳрамонлик асарларидан фарқли равишда инсон руҳий дунёсининг 4 Ызбек адабиёти тарихи. 5 томлик. 2-том. –Т., Фан, 1977.- 109-бет.

тасвирига бағишланишини ва Шарқ достончилигидаги бу йўналишнинг Низомийнинг «Хусрав ва Ширин» достони билан бошланишини қайд қиладилар 5 . Навоийнинг «Хамса»сида юқоридаги достон турларининг деярли ҳаммасини учратиш мумкин. Проф. А.Ҳайитметов ҳақли таъкидлаганидек, бир хил сиёсий-ижтимоий шароитни бошдан кечираётган халқларнинг адабиётларида ҳам бир-бирига яқин ғоявий-бадиий услубнинг барқарор бўлиши муқаррардир 6 . Навоий Шарқ достончилигининг турларига хос анъаналарни давом эттириш йўлидан борди. Низомий «Хамса»сига муваффақиятли жавоб ёзиш билан бу ҳолни амалий ҳам исбот этди. Филология фанлари доктори С.Эркинов Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достолнида Низомий «Хусрав ва Ширин» га хос ишқий романтик услубнинг ривожлантирилгани, айни пайтда Навоийнинг киши руҳий олами билан бир қаторда уни ўраб турган муҳитнинг ҳам маънавий манзаралари тасвирларини жонлантиришда алоҳида маҳорат кўрсатганлигини ёзади 7 . Навоийдан кейинги туркий адабиётда ишқий-романтик достончиликнинг ана шу Навоиёна принциплари кенг даражада ривожланди. Буни ўзбек адабиётидан ташқари уйғур, турк, туркман адабиётлари мисолида ҳам кузатиш мумкин. Хусусан, туркий тилидаги адабиётлар ўртасида уйғур адабиётини Навоий лирикаси ва айниқса достончилиги хусусиятларини давом эттириш жиҳатидан ҳам, «Хамса» анъаналарини ривожлантириш жиҳатидан ҳам фаол адабиётлардан бири деб қарашга ҳамма асос бор. Шундай қилиб, туркий тил ва бу тилдаги адабиётнинг жонкуяри сифатида унинг Шарқдаги бошқа адабиётлар ўртасидаги ўзига хос ўрнини тайин этиш, унинг ҳамма мавжуд имкониятларини ишга солиш, нуфузини кўтариш Навоий фаолиятининг асосини ташкил этди. «Навоий» деганда кишининг кўз ўнгида халқ манфаати учун тинмай қайғурган, бутун ҳаёти, 5 Бертельс Е. Низами и Фузули.-М.: Наука, 1962.-С. 393; Рустамова О. Низами Ганджави.-Баку: Элм, 1981.-С. 40. 6 Щайитметов А. Шар= адабиётининг ижодий методи масалалари.-Т.: Фан, 1970.- 72- бет. 7 Эркинов С. Шар= адабиётида Фарщод =иссаси.-Т.: Фан, 1965.- 40-бет.

ижоди, истеъдодини шу йўлда хизмат қилишга бағишлаган буюк адибнинг порлоқ сиймоси гавдаланади. Шоирнинг лирик шеърларида ҳам, мазмун ва ҳажм жиҳатидан бемиқдор йирик эпик обидаларида ҳам, илмий-назарий тадқиқотларида ҳам кўп йиллик машаққатли, аммо унумли ижтимоий фаолиятида ҳам асосий мақсад инсонни, халқни улуғлаш, унга сидқидилдан хизмат қилиш эди» 8 . Шунга кўра ҳам ҳаётга, инсонга, унинг маданияти ва адабиётига нисбатан юксак даражадаги қарашлар соҳиби бўлган Навоий эллар, элатлар ардоғига сазовор бўлди. Асарлари севиб ўқилди. Ғиёсиддин Хондамир бу ҳолни ўзининг «Макорим ул-ахлоқ» асарида қуйидагнича ифодалаб берган эди. У ёзади: «Хито ва Хутан мамалакатларининг чегараларидан бошлаб то Рум ва Ғарб мамлакатларининг охиригача шоҳ ва гадо, ёш ва қари оғзида ул ҳазратнинг назмлари мастур ва бутун халқ оммаси ва айрим табақаларнинг кўнгил саҳифаларида ва қалб лавҳаларида муборак шеърлари нақшлангандир» 9 . Ғиёсиддин Хондамирнинг ушбу ифодаларида юқорида эсланган «Олибман тахти фармонимга осон, черик чекмай Хитодин то Хуросон» сўзлари қайтарилгандай туюлади. Аслида эса бу ерда қайтариқ йўқ. навоий юқоридаги ифодаларида туркий халқларнинг тарихан бирлиги, бинобарин маънавий ҳаётда ҳам уйғунлигини кўзда тутган бўлса, Хондамир улуғ шоирнинг асарлари туркий халқларнинг энг узоқ ўлкаларида яшовчи эл ва элатларгача етиб бориб, уларнинг қалбларига нақшланиб қолди деб айтмоқда. бу ўринда Хондамирнинг «Хитоу Хутан»ни бир музофот тарзида қаламга олиши характерлидир. Хондамир Навоий асарларининг бу ўлкаларга ҳам етиб бориб, «шоҳ ва гадо», «ёш ва қари» томонидан қадрланиб ўқилаётганлигини хабар қилмоқда. Навоий асарлари шоирнинг ўзи Деганимни улусқа марғуб эт, Ёзғонимни кўнгулга маҳбуб эт. Тилга лафзини ногузир айла, Жонға назмини дилпазир айла. 8 Қ аюмов А. Алишер Навоий.-Т.: Ёш гвардия, 1976.-154-бет. 9 Хондамир. Макорим ул-ахло=.-Т.: ЫзФА, 1948.-35-бет.

Халққа зеби торак айла ани, Деганидек, уйғур халқига ҳам «зеби торак», уйғур китобхонига ҳам «муборак» бўлди. НАВОИЙ ВА ШАРҚИЙ ТУРКИСТОН Шарқий Туркистон ва унинг туб аҳолиси саналган уйғурларнинг тили ва адабиёти Шарқда катта мавқе тутиб келди. Шарқий Туркистонда туб жой бўлиб яшаган туркий халқлар, биринчи навбатда уйғурлар бутун тарих давомида жуғрофий жиҳатдан, шунингдек, урф-одат, маданият ва адабиётлари жиҳатидан бошқа туркий халқлар, энг аввало, ўзбеклар билан ҳамдам бўлиб яшаганлар. Бу халқларнинг маданияти ва адабиётидаги муштараклик босқичларининг обидалари жаҳонга маълум ва машҳурдир. Шарқий Туркистоннинг адабиёт ва музика санъатига мухлис бўлган ҳукмдорларидан Қадархон номининг Х1 асрда яшаб ижод этган машҳур озарбайжон шоири Ҳоқоний, Ширвоний қасидаларида қаламга олиниши характерлидир. Бу ҳол ҳали уйғуршуносликда қайд этилмаган. Маълумки, салжуқий Маликшоҳ замонида Шарқий Туркистондан тортиб Мисргача бўлган ҳудудларга чўзилган катта ҳокимият таркибида Қадархон Шарқий Туркистонда Хўтан хони сифатида фаолият кўрсатган. Тарихчилар ободончилик ва маърифат ҳомийси бўлган бу ҳукмдорнинг Самарқандда ҳам қурилиш ишларига раҳнамо бўлгани, музика маданиятига равнақ берганлигини ёзадилар: «Ҳоқоний ўзининг «Қасидаи шиния» асарида шу шахсни қаламга олиб, уни «Самарқанд уфқидаги юлдуз» сифати билан таъриф этади. Бу ғоят гўзал бир тасвирдир 10 . Х11 асрда қорахонийлар ҳукмронлиги даврида Болосоғунда дунёга келган «Қутадғу билиг» барча туркий халқларнинг маънавий бойлиги бўлди. Проф. Е.Бертельс Аҳмад Югнакий қаламига мансуб «Ҳибат ул-ҳақойиқ» асарининг Х111 асрнинг охирида уйғур ва ўзбек тилларининг бир-биридан 10 Хагани Ширвани. Сечилмиш эсерлэри.-Баку: Азерб. Элмлар академияси, 1956.- С.439.

ажралиш даврида аралаш ўзбек-уйғур тилида ёзилганлигини айтган эди 11 . Дарҳақиқат, бундан олдинги асрларда, яъни «Х асрдан Х111 асрлар давомида ўзбек ва уйғур тилларини ажратиш тўғри эмас. Қорахонийлар хонлигига қарашли Шарқий Туркистон қабилалари ва қисман чиатой улусига қарашли элларнинг сиёсий бирлиги туфайли Ўрта Осиё ва Шарқий Туркистон ҳудудида яшовчилар мутассил тил яқинлигига эга эдилар.» 12 Проф. Боровковнинг қуйидаги мулоҳазалари ҳам шу фикрни қувватлайди. Олим ёзган эди: «Ўрта Осиёда мўғул истилосидан кейин ҳам уйғур тили адабий тил ролини ўйнаб қолди. Тахминан, Х1 асрдан эътиборан қадимги уйғур тили Шарқий Туркистон ҳудудларидан ўтиб Ғарбга ёйила бошлаган эди» 13 . Ўзбек адабиётининг қатор ёдгорликлари, жумладан, Лутфий ва Навоий асарларининг қадимги уйғур ёзувида кўчирилган нусхалари маълумдир. ХУ асрда Мовороуннаҳр ва Хуросонда марказий давлатлар юзага келиб, ҳирот, Самарқанд каби шаҳарларда илм-фан ва адабиёт равнақ топган бир даврда ҳам уйғур маданиятига бўлган қизиқиш катта эди. В.Бартольд Амир Темурнинг Самарқанддаги саройида уйғур бахшиларининг ҳам ўз санъатлари билан танилганлигини эслатади. Шу даврда юзага келган Темурнинг ҳарбий юришларини баён этувчи «Тарихи хоний» асарининг уйғур хати ва иалаффузи билан битилганлиги ҳақида маълумотлар бор 14 . Навоий яшаб ижод этган ХУ аср шароитида Шарқ адабиётининг энг кўзга кўринган асарларига бўлган қизиқиш ниҳоятда кучайди. Шу даврда Х асрда яшаб ижод этган машҳур форс-тожик шоири Фирдавсий қаламига мансуб «Шоҳнома» асарининг бир неча нодир қғўлёзмалари ўзаро чоғиштирилгани ҳолда мукаммал равишда янгидан кўчирилгани каби Самарқанд ва Ҳиротда Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат ул- ҳақойиқ» асарлари уйғур ёзувида ҳуснихат билан тартиб берилди. «Ҳирот ва 11 Бертельс Е. «Хибат ал-хакоик» Ахмада Югнаки. Труди САГУ, вып. 3. Гуманитарные науки.-Т., 1945. 12 Шербак А. К истории узбекского литературного языка древнего периода.-М., 1953.- С.318. 13 Боровков А. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка. «Алишер Навоий». Сб.статей.-М.-Л., 1946.-С.99. 14 Бартольд В. Сочинения т.У111.-С. 131.

Самарқандда «Қутадғу билиг» ва «Ҳибат ул-ҳақойиқ» асарлари матнларининг уйғур имлосида тартиб берилиши, деб ёзган эди филология фанлари доктори Э.Рустамов, - бу давр олимлари ва адабиётшуносларининг уйғур ёзуви ва адабиётига нисбатан катта қизиқишларидан, шунингдек, Ҳирот ва Самарқандда уйғур тили, адабиёти донишмандлари, уйғур ёзувини мукаммал эгаллаган моҳир хаттотларнинг ҳам мавжудлигидан гувоҳлмк беради» 15 . Навоий «Вақфия» асари муқаддимасида Ҳусайн Бойқаро ҳузурида хизматда бўлган бир неча қабила намояндалари ҳақида сўз очиб, улар ўртасида «уйғурий сифат бахшилар» ва «уйғур чаркарлик (уйғурларга мансуб) яхшилар» ҳам бор эди, уларнинг ҳар бири шоҳнинг диққат- эътиборида эдилар, деб ёзади. Жумладан, «Вақфия»да ўқиймиз: «...ҳар мавжудқа бир мақсуд ва подшоҳона иноят, ҳар қайсиға бир муносиб мансаб била сарбаланд ва хисравона тарбият, ҳар бирисини мувофиқ амал шуғлиға пайванд қилдилар» 16 . Демак, ХУ аср Ҳирот ҳаёти шароитида уйғурлар бошқа туркий халқлар намояндалари қаторида шоҳлик доирасида муносиб мавқе ва мансабларга эга эдилар. Алишер Навоий ўзига замондош бўлиб яшаган Лутфий ва Саккокий каби иқтидорли сўз усталарининг «уйғур иборатининг фусаҳолари» («Уйғур тилида чиройли сўзловчилар, равшан гапирувчилар) деб айтадики, бу ҳам уйғур ва ўзбек тилларининг, шунингдек, бу икки тилдаги адабиётларнинг ўзаро яқинлигини кўрсатувчи муҳим бир далилдир. Бу ўринда Лутфий ва Саккокий уйғур тили ва адабиётида ҳам салоҳиятга эга эдилар деган эътиборни тортувчи маълумот ҳам бор. Навоийнинг кошғарлик олим ва фозил кишилар билан яқиндан муносабатда бўлганлигини унинг асарлари, шунингдек, замондошларнинг гувоҳликлари орқали биламиз. Навоий «Насойим ул-муҳаббат» асарида ўз замонасининг нуфузли шайхларидан Саъдиддин Кошғарий ҳақида катта самимият билан гапиради. Навоий Жомийни ўз пири сифатида таниганидек, 15 Рустомов Э. Узбекская поэзия в первой половины ХУ века.-М.: Изд-во Наука, 1963.- С.37. 16 Навоий А. Асарлар. Ын беш томлик. ХУ1 том.- 160-бет.

Жомий ҳам Саъдиддин Кошғарийга ўз пири сифатида эътиқод билан қапраган. «Насойим ул-муҳаббат»да Навоий бу мўътабар шахсни характерлаб «Нақшбандия силсиласининг ўз замонасида комил ва мукаммал муршид ва халифаси эрди» 17 , деб ёзади. Жомийнинг Саъдиддин Кошғарийга ҳурмати шу даражада эдики, у вафот этгач шоир пирининг Хиротдан ташқарида бўлган мозор бошида турар жой қурдирган, ободонлаштириш ишлари олиб борган. Навоийнинг асарларида уйғурларнинг тарихан машҳур сиёсий-маданий марказларидан Кошғар ва Хўтан мавзелари кўп мартаба қаламга олинади. Навоий бу шаҳарларнинг тарихи, одамлари уларнинг машғулотлари ҳақида қайноқ бир самимият билан гапиради. Навоий хусусан, Хўтаннинг гўзал табиати, бунёдкор одамлари ҳақида кўтаринки бир руҳдаги тасвирларни яратади. Шолир «Садди Искандарий» достонининг темурий ҳукмдори Абу Саидга бағишланган йигирма тўққизинчи бобида Қошғар шаҳрини эслаб ўтади. Ушбу бобда шоҳ ва унинг қўшини ўртасидаги иттифоқ хусусида сўз очилар экан, Абу Саид қаттиқ танқид остига олинади. Ўзининг ҳарбий юришлари вақтида талон-тарожга ўч бўлган бу шоҳ ўз қўшинининг ҳол- аҳволи билан қизиқмас эди. Натижада ҳарбий юришлар вақтида шоҳ билан унинг қўшинлари ўртасида мухолифат туғилади ва оқибатда бу иш Абу Саид шахсининг инқирози билан тугайди. Навоийнинг ёзишича, Абу Саид Хуросон ва Мовороуннаҳрнинг ҳукмдори, лекин у Зобилистону, Табризу Румга ҳам кўз тикади. Шу ўринда шоҳ ўз тасарруфига киритган шаҳарлар саналганда Кошғар ҳам тилга олинади: Олиб мулки Хоразму Кирмонгача, Яна Кошғардин Сипоҳонгача. Навоий асарларида Шарқий Туркистонда қадимдан машҳур Хўтан шаҳри айниқса, кўп эсланади. Навоий шеър ва достонларда афсонавий тарзда куйланиб келинган Хўтаннинг таровати, одамларининг сурат ва сийратлари, Хўтан оҳулари, Хўтан мушкининг ажойиб сифатларини гўзалликнинг 17 Навоий. Асарлар. 15 томлик. ХУ том.- 137-бет.

мукаммал бир жилоси тарзида тасвирлайди. Натижада, Хўтан деганда китобхон кўзи ўнгида зеби-зийнат мавзеси бўлган бир шаҳар жонланади. Навоийнинг «Садди Искандарий» достонида Хўтаннинг бир гўзал ҳақида сўз боради. Искандар Чинга келар экан, бу ерда шоҳ шарафига ҳоқон томонидан уюштирилган базм чоғида «хўтанзод маҳру» (Хўтанда туғилган ой юзли гўзал) таърифи келтирилади: Бири ул хўтанзоди маҳру эди, Яна маҳваш турфа кўзгу эди. Шоир бир ғазалида гўзаллик сифати ҳақида сўз очиб, «хўтанга хос», «хўтанликларга тааллуқли» деган иборани қўллайди. Ба ҳурсифат барчасининг нозу фани, Кашмирию румию хатоу хўтани. Навоийнинг яна бир қатор ғазалларида маъшуқа Хўтан оҳуси (Хўтан жайроналари)га ташбеҳ қилинади. Анъанавий образга айланган Хўтан кийиклари киндигидан олинадиган мушк эса, маъшуқанинг юзидаги ҳолга қиёс қилинади: Кўзунг Хўтан кийигидир, юз узра ҳолларинг, Магарки, нофасидин мушк сочди ул оҳу. Қуйидаги мисраларда ўзининг севгилисидан хабар кутаётган мажнунвор ошиқ ҳолати тасвир этилар экан, яна Хўтан оҳулари ва Хўтан мушки образларидан санъаткорона истифода этилади: Эй Хўтан жайронлари, нетгай бу мажнун кўнглима, Нафҳае еткурсангиз мушкин ғизолимдин гаҳе. Қуйидаги мисраларда ҳам гўзал бир мазмун ниҳоятда сержило тасвир воситалари орқали ўринли қаламга олинади: Ҳусни атрофида эй машшота, ҳар ён қўйма ҳол, Ким Хўтан мулкида ҳиндуларнинг ўлмас мадҳали. Бу ерда гап дастлаб Хўтан гўзаллари ҳақида бораётганлиги англашилиб турибди. Лирик қаҳрамон – ошиқ машшота (маъшуқага оро берувчи пардозчи аёл)га мурожаат этар экан, Хўтан гўзалларининг юзига ҳол

қўйишга ошиқма. Чунки ҳиндулар (бу ўринда қора ҳол ҳиндуларга ташбеҳ этилган)нинг Хўтанда турар жойлари йўқдир, деб тасвирда жуда гўзал сўз ўйини қўллайди. Шоир Хўтан оҳуси ва мушк образларини ўта муболаға тарзида қўллаган ва биз келтирган қуйидаги мисолимизда тасвирда зебу- зийнат воситаси бўлган сурма сўзи орттирилган. Шоир сурма билан мушкнинг қора тусда бўлиши мафҳумидан фойдаланиб яна Хўтан жайронлари образига қайтади: Сурма билан ул ой кўзни қора айламиш, Йўқса Хўтан жайрони мушк ичинда ағнамиш. «Ҳайрат ул-аброр» достонидаги ўн саккизинчи мақолат Чин гўзали ва унинг ишқига гирифтор бўлган ошиқларга шоҳнинг зулму ситами тасвирларини ва ниҳоят шоҳнинг адолатга юз тутишига бағишланган ҳикоятни ўз ичига олади. Ҳикоятда Чин гўзали таърифида Хўтан атамасининг турли ташбеҳлари қаламга олинганлигини кўрамиз: Бор эди Чин мулкида бир нозанин, Ожиз анинг ишқида наққоши Чин. Орази гулзори Хўтандин мисол, Кўзи бу гулзор аро мушкин ғизол. Сурати Чин чеҳраи анвар анга, Мушки Хўтан зулфи муанбар анга. Чин гўзали ҳақидаги ушбу ҳикоят ўзининг баъзи талқинлари билан Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достонидаги чин гўзали Дилоромни эслатади. Лекин моҳир чангчи Дилором образи «Сабъаи сайёр»да катта бир достон қаҳрамони даражасида ишлангандир. Баҳром саҳрода ов пайтида уста рассом Моний билан танишиб, у билан суҳбатда Чин мулкининг хирожи баробарида баҳоланаётган Дилоромнинг гўзаллигидан хабар топади: Маҳваши луъбати хитойи зот, Кўруб андин Хитоу Чин бедод. Ҳуснича одами нишон бермай,

$Киши кўрмай аники жон бермай. Кўрган ўлмакка қилмаса оҳанг, Вой ул дамки, олса илкига чанг. Чанги чун жон физо садо чекса, Ўзи ул савт ила наво чекса. Кўрса ёхуд эшитса ким они, Қолмағай бир, гар ўлса минг жони. «Садди Искандарий» достонида ҳам Искандарнинг Чин мулкига юриши, Чину Хитой ҳоқони билан мулоқоти ҳақида гап борганда ҳам лубати чиний (Чин гўзали)нинг латофати ва ҳарбий санъатдаги маҳорати қаламга олинади. Алишер Навоий ўз асарларида Чину Хитой мулки тасвирларини берганда, туркий халқларининг азалий она заминларидан бўлган Шарқий Туркистондаги Кошғар, Хўтан каби қадимий маданий марказларни кўзда тутганлиги шубҳасиздир. Улуғ шоир бу ерларни ва бу мавзеларда истиқомат қилаётган туркий халқларни Мовороуннаҳр ва Хуросон туркийларининг аждодлари деб билган. Шоир ўз асарларининг ғарбдан шарққача бўлган туркий халқлар яшаётган катта ҳудудда тарқалиши, қадрланишини кўзда тутиб, «олибман тахти фармонимга осон, қилич тортмай Хитодин то Хуросон» деб айтганда, Хито атамаси замирида Туркистоннинг шарқий ҳудудларини кўзда тутади ва бу тушунчага Навоийнинг қатъий эътиқоди бўйича туркий бўлмаган бирор мамлакатнинг (масалан, қадимги Хитой давлатининг) сира алоқаси йўқдир. Бу мавзу хусусида проф. Е.Бертельс, В.Зоҳидов, С.Эркинов ва Д.Рўзиеваларнинг тадқиқотларида баҳс қилинади. Бу олимларимиз тарихга оид манбалар, биринчи навбатда Алишер Навоийнинг асарларига асосланиб, «Чину Хитой» деганда Шарқий Туркистондаги туркий давлатлар кўзда тутилишини тасдиқ этадилар 18 . Бу мавзуда уйғур олимлари ҳам атоқли шарқшунос Е.Бертельс ва ҳамкасб ўзбек олимлари билан ҳамфикрдирлар. 18 Бертельс Е. Навои и Джами.-М., 1965.-С.154; Зощидов В. «Фарщод ва Ширин»нинг \ оявий мотивлари. «Шар= юлдузи», 1948. № 5.; Эркинов С. Навоий «Фарщод ва Ширин»и ва унинг =иёсий тащлили.-149-б.; Рызиева Д. Низорийнинг «Фарщод ва Ширин» достони. «Адабий мерос», 1971.-№2.- 72-73-б.$

Дарҳақиқат, Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Фарҳоднинг ватани бўлмиш Чиннинг (демак турк ҳоқонлиги) ўрнига дунё харитасидан ўрин олган ўнлаб Чин мавзеларидан бирортасини қўйиш мумкинми? Йўқ, албатта. Алишер Навоий достонда туркий халқлар тарихида шон-шавкат қозонган турк ҳоқонликларидан бирини бадиий тафаккур йўли билан қайта яратади ва унга жуда катта ғоявий вазифа юклайди. Чин эса Кошғар, Хўтан ва унга туташ ўлкалар эди. Шу ўринда сўз навбатини Навоийнинг ўзига берайлик. «Садди Искандарий» достонида тасвирланишича, Искандар дунёнинг кўп ўлкаларига юриш қилиб, Чин сарҳадига кириб боради. Искандар билан ҳоқон ўртасида муайян мулоқот ва баҳслар бўлиб ўтади. Лекин ҳоқон ҳар бир ишда ақл-тадбир ва адолат билан ҳаракат қилаётган Искандарни кўриб унга тан беради. Атрофига аёнларини чақириб Искандар билан бўлиб ўтган машваратларни ўртага солади. Искандарга нечук жавоб қилиш хусусида уларнинг фикрларини билмоқчи бўлади. Алишер Навоий шу ўринларда ҳоқон ҳақида маълумот бериб ёзади: Бу сўзлар дегач шоҳи Чину Хўтан, Дуосига тил чектилар анжуман. Бу ўринда «Чину Хўтан шоҳи» бирикмасини шарҳлашга ҳожат бўлмаса керак. «Фарҳод ва Ширин» достонида тасвирланишича, Фарҳод шукуҳли Чин ҳоқонининг ўғлидир. Фарҳоднинг туғилиши бутун Чиннинг шодиёнасига айланади. Фарҳоднинг тарбияси, ақлий ва жисмоний камолоти тасвирлари давомида Навоий унга атаб йилнинг тўрт фаслига мослаб тўртта олий қаср қурилгани ва бу қасрлар қурилишида Фарҳоднинг ўзининг ҳам иштирок этиши лавҳаларининг сержозиба манзараларини яратади. Хўтан мулкики, жаннатдин нишондур, Саводи узра жаннат жон-фишондур. Ҳамоно тўрт боғи равза ойин, Ичинда тўрт қасри хулд тазйин. Ки бўлмиш эрди ҳукмимдин муҳайё,

Гулу асмори андоқким, сурайё... Биз юқорида Алишер Навоий асарларида Кошғар, Хўтан каби туркий халқлар, жумладан, уйғур аждодлари манзилгоҳларининг муҳаббат билан қаламга олиниши мисолларига диққатни қаратдик. Бу лавҳалар Навоий асарларидаги воқеалар кечган маконлар ва қаҳрамонларни (хусусан, «Фарҳод ва Ширин» достони мисолида) Уйғуристон билан алоқали ҳолда талқин этишга асос беради. Лекин улуғ шоирнинг катта идеаллари ва шу асосдаги тасвирлари бизни масалага кенгроқ қарашимизни тақозо этади. Достолн воқеалари марказида турган Фарҳодни Хўтандан экан, демак, у уйғур дейиш, ёки уни замин ва замондан ажратиб ўзбек йигити деб аташ масалага тор доирада қараш бўлар эди. Чин Шарқ шоирлари ашъорларида ҳунармандчилик ва санъат нашъу намо топган орзудаги бир мамлакат сифатида куйланиб келинган. Низомийнинг «Хусрав ва Ширин» достонида тасвирланишича, оддий ҳунарманд Фарҳод Шопур билан биргаликда Чинда сабоқ олади. Чин устоди уларнинг бирига тасвир санъатини, иккинчисига тоштарошликни ўргатган. Хусрав Деҳлавийнинг «Ширин ва Хусрав» достонида эса, Фарҳод Чин шоҳининг бахтсиз бир ўғли сифатида тасвирланади. Алишер Навоий ўзининг «Фарҳод ва Ширин»ида эса, достон воқеалари ва қаҳрамонларини Чину Хито билан боғлаш воситасида бу мамлакатнинг жуғрофияси ҳақидаги қарашларга аниқлик киритади. Чину Хито қадимги турк ҳоқонлигининг манзилгоҳларидан биридир. Навоий «Фарҳод ва Ширин»да Чинни шундай тасаввур қилади. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асаридаги тўртликлардан бирида Алп Эртўнганинг қадамжойи сифатида таъриф этилган Хўтанни Навоий ўз идеалида яратган Чин ҳоқонлигининг шукуҳга эга бўлган маркази сифатида тасвир этади. Фарҳод номи билан боғлиқ «Минг уй» қабилидаги афсоналарнинг Уйғуристонда кўп учраши ҳам Навоийнинг диққатини тортган бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Алишер Навоий юқоридаги тасвирларида туркий халқларнинг тарихи, унинг ҳамма қавмлари, ҳунар ва истеъдод эгаларига бўлган меҳр-

$муҳаббатини намойиш этади. Шу сирада гуманист шоир уйғур тарихига, маданиятига, унинг Саъдиддин Кошғарий каби мумтоз кишиларига ҳурматини ҳам изҳор қилиб борди. Шарқий Туркистоннинг Х VI аср шароитида ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётнинг ўзига хос бир барқарорлашуви юз берди. Шу муносабат билан бадиий адабиётга бўлган эътибор ҳам ўтган асрлардагига нисбатан бир мунча кучайди. Маълумки, Х VI асрдан Шарқий Туркистонда Ёркент шаҳрини марказ қилган Султон Саидхон (1490-1533) бошчилигидаги мустақил уйғур давлати майдонга келди. Сулола бошлиғининг номига нисбатан «Саидия» унвонини олган бу давлат Кошғар, Хўтан, Оқсу, Кучор, Қумул ва ҳатто Бадахшонгача бўлган катта заминни ўз ичига олар эди. Султон Саидхон ўлкада марказий бир давлат барпо қилиш, унинг сиёсий ва иқтисодий қудратини ошириш, маданий ҳаётга ривож бериш ишларига катта аҳамият билан қаради. Маданият ва адабиёт, илм ва фан арбобларини давлатни бошқарув ишларига жалб этди. Султон Ҳусайн Бойқаро Хуросоннинг маданий ҳаёти ва адабиёти равнақига катта эътибор билан қарагани ва айни пайтда, ўзи жўшқин ижод билан шуғуллангани каби Султон Саидхон ҳам бир вақтнинг ўзида Ёркент адабий ҳаётининг муршиди ва жўшқин ижодкори сифатида танилди. Султон Саидхон уйғур ва форс тилларида ижод қилган 19 . Шоирнинг бизнинг кунларимизгача етиб келган асарларида унинг Алишер Навоий лирикасига катта эътиқоди кўзга ташланиб туради. Шарқий Туркистондаги ижтимоий-сиёсий ҳаёт ва маданият тараққиётида Султон Саидхоннинг ўғли Абдурашидхон (1510-1560) ҳам муҳим роль ўйнади. Абдурашидхоннинг ҳукмронлик йилларида Кошғар ва бошқа шаҳарларда ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ишлари йўлга қўйилди. Мадрасалар, карвон саройлар барпо этилди. Мовороуннаҳр, Хуросон, Афғонистон ва Ҳиндистон каби ўлкалар билан савдо ва маданий алоқалар кучайди. Бу даврда давлат девонхонаси қошида шоҳлик кутубхонаси ташкил 19 Уй\ур эдебийитинин кис=ича тарихи.- Алмута, 1983.-63-б.$ $қилингани, Ёркент ва Кошғар мадрасаларига Ўрта Осиё, Афғонистон ва Ироқ музофотларидан илм толиблари келиб таҳсил билан машғул бўлганлиги маълум. Уйғур тарихчиси Муса Сайрамий (Х I Х аср) ўзининг «Тарихи амония» асарида Абдурашидхон шахсиятини характерлаб қуйидагиларни ёзади: «Абдурашидхон шижоатда беназир ва саховатда бебадал эрди, мулла ва фозил ва шоир киши эрди. Форсий ва туркийда назмни яхши айтур эрди. Илми мусиқада гўё ҳакими Фирсағурси соний эрди. «Ишратангиз» деб бир мақом ихтиро қилди» 20 . Абдурашидхон хонлик девонхонаси ҳузурида ташкил қилинган кутубхонада Шарқ адабиёти асарларини кўчириш ишларига диққат қилиб, бу ишга уйғур ва ўзбек тилларини пухта биладиган хаттотларни жалб этиш йўлини тутди. Худди шу даврдан бошлаб Уйғуристонда Алишер Навоий асарларини кўчириш ишларини йўлга қўйилганлигини таъкидлаш керак бўлади. Бу ғоят хайрли ишда Х I Х асрда ижод этган шоир ва бастакор Юсуф Қидирхон Ёркандий ва ёркентлик шоира Омоннисохоним ҳам ташаббускор бўлдилар. Юсуф Қидирхон Алишер Навоий қаламига мансуб ғазалларнинг ўн олти мақом мусиқасида айтилишининг ташаббускори эди 21 . Ёркент ва Кошғарда Навоий лирикасидан дастлабки сайланмаларнинг кўчирила бошланганлиги шоирнинг вафоти (1501) йилига тўғри келади. Кўчар мадрасаси мударрисларининг ташаббуси билан шоир вафотининг дастлабки ойларидаёқ унинг лирик асарлари «Сайланма»си бўлган «Чордевон» тартиб берилган ва ҳусни хат билан кўчирилган. Шарқий Туркистонда Алишер Навоий «Хазойин ул-маоний»сининг тўла кўчирилган матни 1557 йилда юзага келган эди. Алишер Навоий асарларининг Шинжон, Тошкент, Душанбе, Олма-ота, Баку ва Санкт-Петербургда сақланаётган қўлёзмаларининг кўчирилиш эътибори билан Шарқий Туркистонга дахлдор деб топилганлари юзасидан фикр юритиладиган бўлса, бу ерда шоирнинг лирик асарлари, «Хамса» 20 Муса Сайрамий. «Тарихи эмение».- Қ озон. Н.Пантусов нашри. 1905.-19-б. 21 Уй\ур эдебийитининг =ис=ичэ тарихи.-Алмута: Наука нашриёти, 1983.- 69-б.$ $достонлари, фалсафий-ахлоқий мундарижадаги асарларига катта эътибор билан қаралганлигини кузатиш мумкин. Кошғар, Ёрканд, Урумчи, Ғулжа каби шаҳарларнинг ҳар бирида кўчирилган асарлар ўзигахос бир хаттотлик намуналаридир. Филология фанлари номзоди Д.Райҳонов ўзининг «Уйғур адабий ҳаётида Навоий асарларининг ўрни» мавзуидаги тадқиқотида Х VIII - Х I Х асрларда Уйғуристонда Кошғар ва Ёркент хаттотлик мактабларининг ташкил топганлиги ва бу икки марказий шаҳардаги хаттотлик мактаблари мамлакат маданий ҳаётида юксак даражадаги вазифаларни адо этганлигини қайд этади. Уларда Абдураҳим ибн Муҳаммад Фозил Кошғарий, Абдуқодир ибн Мулла Баҳодир Кошғарий, Мир Ҳусайн Сабурий, Мулла Саидниёз ибн Мулла Муҳаммад Яқуб (Кошғар хаттотлик мактаби) каби ўз даврининг истеъдодли котиблари алоҳида санъат кўрсатиб ишлаганлар. Бу шаҳарларда кўчирилган асарлар ўртасида Алишер Навоийнинг меросига оид қўлёзмалар матншунослик қонун-қоидаларига изчил риоя қилиниши жиҳатидан ҳам, хаттотлик санъатининг юксаклиги томонидан ҳам ажралиб туради. Бу қўлёзмалар бир томондан, Алишер Навоий асарларининг Шарқий Туркистонда кенг оммалашганлигини кўрсатса, иккинчи томондан, Х VIII - Х I Х асрларда Шарқий Туркистонда тараққий топган хаттотлик мактабларининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш жиҳатидан ниҳоятда муҳим манбаларидир 22 . Алишер Навоий асарларининг Уйғуристонда кўчирилган анчагина қисми бугунги кунда Шинжонг осори атиқалар музейида сақланмоқда. Уларнинг кўпчилиги уйғур адабиётшуноси Ю.Мухлисов томонидан тузилган «Уйғур классик адабиёти қўлёзмаларининг катологи»да тасниф этилган 23 . Шунингдек, Навоий асарлари қўлёзмалари ҳақида Урумчида алоҳида китоб ҳолида чоп этилган «Қадимги асарлар каталоги» («Қадимги асарлар тизимлики»)да хабар қилинади 24 . 22 Райханов Д. Место и значение произведений Навои в литературной жизни уйгуров (Х VIII - Х I Х в.в.). АКД.-Алма-Ата, 1992.С.23. 23 Ю.Мухлисов .Уй\ур классик адабиёти =ылёзмаларининг катологи.-Урумчи, 1956. 24 Қ адимки эсерлэр тизимлики.-Урумчи, 1969.$