Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси - Adabiyot - Referatlar

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.2548828125 KB

Ko'chirib olish

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси Режа: 1. Алишер Навоийнинг достон ва достонлар туркумида (хамса) ёзган асари; шоирнинг ижодий ниятлари 2. Хамсанавислик анъанаси: 3. «Ҳайрат ул-аброр» - «Хамса» нинг биринчи достони;

Алишер Навоий шеърият соҳасида кўп меҳнат қилиб, шеърий асарлар ёзган ва девонлар тузган бўлса-да, аммо бу ишлар уни қониқтирмасди. Бу ҳақда «Садди Искандарий» достонида шундай ёзади: Ғаразким чу назм ўлди туҳмат менга, Ёйилди жаҳон ичра шуҳрат менга. Ғазал тарзиға аввал айлаб ситез, Жаҳон ичра солдим улуғ растохез… Ҳар аснофи зикри эмас шаънима, Билур ҳар киши боқса девонима. Вале қонеъ ўлмай ушоқ ишга ҳеч, Димоғимда эрди улуғ печ-печ. Не майдон аро сурсам эрди саманд, Ҳавосин кўнгул қилмас эрди писанд. Хаёлимда кишварситонлиғ кириб, Мамоликда соҳибқиронлик кириб. Бу андешадин эрди кўнглумда шайн Ки бўлди кўнгул мойили хамсатайн.. (МАТ,11-том, 54-55-бетлар) Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий хамсалар битилган шакл маснавий ҳақида ҳам сўз юритиб, шундай дейди: Лекин у барчадин дағи хуби Бордурур маснавийнинг услуби… Маснавийким бурун дедим они, Сўзда келди васеъ майдони. Бундан кўринадики, Алишер Навоий ўз қобилиятининг буюклигини намоён этишда кичик шеърий навълар торлик қилажагини англагач, у энди назм соҳасида ўзининг даҳосини намоён этувчи «васеъ майдон»-кенг майдонни излайди ва, шоирнинг қайд қилганидек, маснавий – достон ана шундай мақсадларни амалга ошириш учун мувофиқ эканлигига ишонч ҳосил қилади. Шуниси ҳам борки, Алишер Навоий бунинг учун мумтоз адабиётда яратилган алоҳида достонларни ҳам, достонлар туркуми-хамсаларни ҳам чуқур ўрганиб, бу соҳада «хамсатайн»-икки хамса, яъни Низомий ва Хусрав Деҳлавийлар хамсалари анъанасига мурожаат этиб, бу ниятни амалга оширишга бел боғлайди. Алишер Навоий бу ишнинг оғирлигини ҳам билади: Эмас осон бу майдон ичра турмоқ, Низомий панжасига панжа урмоқ…

Керак шер оллида ҳам шери жанги Агар шер бўлмаса, боре паланге (МАТ, 8-том, 29-бет) Аммо унинг эзгу нияти - ўзбек адабиёти тарихида ҳам ана шундай асар- хамса ёзиш орқали туркий халқларни ундан баҳраманд этиш, туркий-ўзбек тили имкониятларининг улуғлигини намоён этиш ҳамда ўзининг олижаноб мақсад ва буюк орзуларини ана шу асарда ифодалашдан иборат бўлганидан бу ишни бажаришда дуч келиши мумкин бўлган қийинчиликлардан қўрқмади, аксинча шеъриятнинг «шери жангийси» эканини шараф билан адо этди. Натижада унинг жаҳонга машҳур «Хамса» си майдонга келди. Шундан сўнг эса Алишер Навоий ўзбек достончилиги тарихида муҳим мавқега эга бўлган «Лисон ут-тайр» достонини яратди. Бу икки асар бизгача тўлиқ етиб келган. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоийнинг яна ўз ишқи ҳақида («Лисон ут-тайр» достонида айтилган)ҳамда «Юсуф ва Зулайхо» мавзусида достон яратиш («Тарихи анбиё ва ҳукамо» да баён этилган) ниятлари ҳам бор экан. Аммо бу икки ижодий ният-режа номаълум сабабларга кўра амалга ошмаган кўринади. Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг достон ва достонлар туркуми бўлмиш Хамса ёзиш анъанасида битилган оламшумул бадиий кашфиёти-«Хамса» ва «Лисон ут-тайр»и ҳозирги кунга етиб келган асарларидир. Алишер Навоийнинг «Хамса» си буюк бешлик тарзида шуҳрат қозонган бўлиб, унинг майдонга келиши ҳам мавжуд анъана ҳамда замонадаги бадиий-эстетик талаблар натижаси сифатида қаралади. Маълумки, хамса ёзиш анъанаси исломий цивилизация тарқалган ўлкалардаги уйғониш даври маҳсулидир. Хамса деб аталувчи асарларнинг майдонга келишигача, яъни XII асргача бўлган даврда туркум қисса ва достонлардан иборат «Калила ва Димна», «Синдбоднома» (Рўдакий), «Шоҳнома» (Фирдавсий), «Қутадғу билик» (Юсуф Хос Ҳожиб) каби форсий ва туркий тилларда битилган туркум асарлар мавжуд эди. Эслатилган асарларнинг айримлари бир сужетли («Қутадғу билиғ») бўлса, бошқалари кўп сужетли («Калила ва Димна», «Шоҳнома») асарлардир.

Худди ана шу даврда хамса ўзига хос хусусиятларга эга бўлган бадиий жанр сифатида шаклланди. Шунинг натижасида у ҳам бир сужетли, ҳам кўп сужетли ҳамда сужетсиз-мақолотлардан иборат асарлардан ташкил топди, яъни қурилиш жиҳатидан кўпқиррали жанр бўлди. Унинг асосий мавзуси ҳам инсоннинг кўпқиррали фаолиятини бадиий образлар мисолида акс эттиришдан иборатдир. «Хамса» ёзишга биринчи бўлиб киришган озарбойжонлик Низомий Ганжавийдир (1441-1209). У 1179-1201 йиллар орасида форс тилида бешта достон яратди. Уларнинг биринчиси «Махзан ул-асрор» (1179йилда ёзилган), иккинчиси «Хусрав ва Ширин»(1180-81 йилда ёзилган), учинчиси «Лайли ва Мажнун» (1188-89 йилда ёзилган), тўртинчиси «Ҳафт пайкар» (1196-97 йилда ёзилган) ва бешинчиси «Искандарнома» (1199-1201 йилларда ёзилган)дир. Бу асарлар Низомий томонидан ягона-яхлит ном билан аталмаганидан кейинчалик уларни «Панж ганж» ва «Хамса» тарзида номлаш одат бўлиб қолди. Низомийдан кейин унинг «Панж ганжи» услубида достонлар туркумини- Хамсани яратган шоир Ҳиндистонда туғилиб, фаолият кўрсатган ватандошимиз Хусрав Деҳлавийдир (1253-1325). Хусрав Деҳлавий 1299-1302 йилларда ўзининг «Хамса» сини форс тилида ёзди. Унда қуйидаги достонлар бор: «Матлаъ ул-анвор», «Ширин ва Хусрав», «Мажнун ва Лайли», «Оинаи Искандари», «Ҳашт биҳишт». Агар Низомий ва Хусрав Деҳлавий асарлари ўзаро қиёсланса, шу нарса аниқ бўладики, Хусрав Деҳлавий умумий йўналиш бўйича Низомий асари анъанасини давом эттирган бўлса-да, аммо у айрим янгиликларни ҳам киритган. Буни баъзи достонларни номлашда (масалан. «Хусрав ва Ширин»-«Ширин ва Хусрав», «Лайли ва Мажнун»- «Мажнун ва Лайли», «Ҳафт пайкар»-«Ҳашт биҳишт») ва достонларнинг ўрнини алмаштирганида, масалан, Низомийда «Искандарнома» бешинчи якунловчи достон бўлса, Хусрав Деҳлавийда «Оинаи Искандарий» тўртинчи достон сифатида жойлаштирилганида кузатиш мумкин. Бу фарқлар фақат қурилиш- шаклий жиҳатдан янгилик киритишнинг ифодаси бўлиб қолмай, балки

асарлар услуби, мазмуни, тимсоллар талқинида ҳам янгиликлар киритилганига ишора ҳамдир. Хусрав Деҳлавийдан сўнг Алишер Навоийгача бўлган давр орасида (1302-1483 йиллар) ҳам достонлар туркумидан иборат бешликлар яратиш давом этди. Жумладан, Хожуи Кирмонийнинг 1332-1348 йиллар орасида яратган бешлиги, Салмон Соважийнинг ҳам бу ишга қўл ургани, XV асрда эса Жамолий Табрезий, Котибий, Кавкабий, Ашраф каби шоирларнинг турли тарздаги бешликлари яратилган эди. Алишер Навоий буларнинг кўпчилигидан хабардор эди. Жумладан, «Фарҳод ва Ширин» достонида (1484 йилда) улардан бири Ашраф ҳақида шундай ёзади: Бу майдонга чу Ашраф сурди маркаб, Бу сўзни ўзга навъ этти мураттаб. (МАТ, 8-том, 49-бет). Ашраф Мароғавий (ваф.1459йил) ва унинг «Хамса» си ҳақида «Мажолис ун-нафоис» да (1491-1498 йиллар) эса яна шундай ёзган: «Мавлоно Ашраф-…кўпроқ авқот «Хамса» татаббуъиға сарф қилур эрди, то ул китобни тугатур тавфиқи топти, воқеан ўз хурди ҳолиға кўра ямон бормайдур» (МАТ,13-том, 16-бет) Ашраф Мароғавий форс тилида ёзган «Хамса» сининг ҳозирча маълум нодир нусхаси Англияда сақланади ва унинг таркиби қуйидагича: 1. «Минҳож ул-аброр»; 2. «Ширину Хусрав». 3. «Лайлию Мажнун»; 4. «Ҳафт авранг»; 5. «Зафарнома». Мазкур «Хамса» нашр эттирилмагани сабабли унинг ҳақида батафсил сўз юритиш имкони йўқ. Демак, Алишер Навоий XII - XV асрлар давомида форс тилида яратилган достонлар туркуми- бешлик ва хамсаларни ўрганган ва шулардан иккитаси –хамсатайнни, яъни Низомий ва Хусрав хамсаларини маъқул топиб, уларнинг бутун хусусиятларини ҳар томонлама тадқиқ этган. Қуйидаги мисраларда бу масала шундай баён этилган:

Бу андешадин эрди кўнглумда шайн, Ки бўлди кўнгул моили хамсатайн. Чу машғул бўлдум тамошосиға. Ўтиб водию тоғу дарёсиға. Ёримчуқ кўруб, сайр тарк этмадим, Ери қолмади ангаким етмадим. (МАТ, 11-том,55-бет) Шунинг натижасида Алишер Навоий Низомий ва Хусрав Деҳлавий хамсаларининг ўзига хосликлари ҳамда уларнинг форсий тилда эканини таъкидлаб, бир томондан, ўзигача мавжуд бўлган хамса ёзиш анъанасини такмиллаш-камолот босқичига кўтариш ва, иккинчи томондан эса, ана шундай нодир кашфиёт билан туркий халқларни баҳраманд этишни ўз олдига мақсад қилиб, уларни шараф билан уддалагани ҳақида ҳақли равишда шундай ёзади: Ким бу йўл ичраки алар солди гом, Бир неча гом ўлса манга ҳам хиром. Форси чу бўлди аларға адо, Турки ила қилсам ани ибтидо. Форси эл топти чу хурсандлиқ Турк дағи топса барумандлиқ. (МАТ, 7-том, 55-бет) Манга «Хамса» такмили бир ён эди, Бу мақсуд таҳсили бир ён эди. Не тил бирла дей шукр маъбудума, Ки еткурди охир бу мақсудума. (МАТ, 11-том, 581-бет) Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг «Хамса»си назирайи беназир- ўхшаш-ўхшамас услубида ёзилган ва бу анъанани мукаммаллаштирган, юқори босқичга кўтарган нодир бадиий кашфиётдир. Шунинг учун «Хамса» нинг фақат Алишер Навоий ижодида эмас, балки Шарқ адабиётидаги мавқеи ҳақида Садриддин Айний ва Ойбекнинг қуйидаги мулоҳазаларида катта ҳикмат ва ҳақиқат бор: «Алишер Навоийнинг «Хамса» си,-деб ёзади С.Айний, - Шарқ мумтоз адабиётининг энг гўзал намуналаридан биридир». Машҳур адиб ва олим Ойбек эса шундай ёзган эди: «Навоийнинг гигант меҳнатининг маҳсули

бўлган ажойиб китоб – «Хамса» ўз замонасига қадар инсон фикрий тараққиётининг жуда асл, жуда қимматли қуймаларини ўзида тўплаган хазинадир». Ана шундай аҳамиятга эга бўлган «Хамса» 1483-1484 йилларда ёзилган. «Хамса» нинг Абдужамил котиб томонидан 1484 йилда кўчирган ва Алишер Навоий назари тушган қўлёзма нусхаси ҳозирги кунда Ўз Р Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида авайлаб сақланмоқда. Алишер Навоий «Хамса» ни ёзиш учун бевосита олти ой сарфлаганини алоҳида уқтириб, шундай ёзади: Сенга ким йўқ эмгакда ғоят падид, Улус меҳнатида ниҳоят падид. Қилиб тонгдин оқшомғача қийлу қол, Юзунга етиб ҳар нафас юз малол. Ўзунг тинмайин халқ ғавғосидин, Қулоғинг халойиқ алолосидин. Бу меҳнатлар ичра чекиб сўзга тил, Замондин камо беш ўтуб икки йил. Чекиб хома бу нома итмомиға, Етургайсен оғозин анжомиға. Ки ақли муносиб шитоб айласа, Дейилган замонин ҳисоб айласа. Йиғиштурса бўлмас бори олти ой, Ки бўлдунг бу раъноға суратнамой. (МАТ, 11-том, 569-бет). Демак, Алишер Навоий «Хамса» ёзишга 1483 йилда киришиб, уни 1484 йилнинг сентябр ойларида тугатган бўлса-да, аммо унга сарф қилинган вақт, яъни бевосита ёзишга сарф қилинган муддат олти ойдан иборат бўлган. Икки йилнинг бошқа вақтлари эса кўпинча турли давлат ва халқ юмушларини бажаришга сарф бўлган экан. Алишер Навоийнинг «Хамса»си қуйидаги достонлардан иборат: «Ҳайрат ул-аброр» (1483й.), «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр» ва «Садди Искандарий» (1484й).

Бу достонлар хамса жанри талаблари асосида ўзаро боғлиқ яхлит туркумни ташкил этади. Шунинг учун унинг биринчи достони («Ҳайрат ул- аброр») фикрий-назарий қурилмага асосланган бўлса, бошқалари ана шу достондаги фикрий-назарий дастурни бадиий тимсолларда ифода этадиган достонлардир. Шу жиҳатдан «Хамса»нинг биринчи достони бўлган «Ҳайрат ул- аброр» (яхшиларнинг ҳайратланиши) бутун туркумнинг фикрий-назарий дастури сифатида бадиий тимсол саргузашти қурилмасига эмас, балки фикрий-назарий масалаларнинг баёни-мақолот ҳамда уларни тасдиқлайдиган кичик ҳикоя ва масаллардан ташкил топган қурилмага асосланган. «Ҳайрат ул-аброр»нинг номланиши ва ёзилиш йили ҳақида Алишер Навоий шундай ёзади: Ҳайрати аброр кўруб зотини, «Ҳайрат ул-аброр» дедим отини. Нуктаи таърихики, аҳсан эди. Секкизу секкиз юзу сексан эди. (МАТ, 7-том, 344-бет) яъни: Асарни ўқиган яхши одамларнинг ҳайратда қолганлигини эътиборга олиб, достонни «Ҳайрат ул аброр» - яхшиларнинг ҳайратланиши деб атадим. Унинг ёзилган йили-тарихи эса 888 ҳижрий- 1483 мелодий йил эди. Достон арузнинг сареъи матвии макшуф баҳрида ёзилган: Одамий эр/санг демагил/ одамий/ - v v - - v v - - v - муф-та-и лун/ муф-та-и-лун/ фоилун/ Оники йўқ/ халқ ғами/ дин ғами/ - v v - - v v - - v - муф-та-и лун/ муф-та-и лун/ фо-и-лун/ «Ҳайрат ул-аброр» 63 бобдан иборат бўлиб, I - XI боблари ҳамд, муножот ва наътларни ўз ичига олади. XII - XVI -бобларида Низомий, Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий, сўз таърифи, Султон Ҳусайн Бойқаро ҳақида

фикр юритиш ўрин олган. XVII - XXI боблари кўнгул таърифи, уч ҳайрат ва Баҳоваддин Нақшбандга бағишланган. XXII - LXI (22-61) боблари йигирма мақолот ва йигирма ҳикоёт, тамсилотдан иборат. LXII - LXIII (62-63) боблари хотима ва бир ҳикоятни ўз ичига олган. Шундай қилиб, «Ҳайрат ул-аброр» нинг асосини йигирма мақолот ва йигирмата ҳикоёт ва тамсиллар ташкил этади. «Ҳайрат ул-аброр» нинг мақолот ва ҳикоёт, масаллардан иборат асосий қисмидан бошқалари, яъни кириш ва хотима боблари ҳам жуда муҳим аҳамият касб этади. Чунки уларда шоир ўзининг фалсафий тушунчалари, инсон ва Аллоҳ таоло, коинот, сўз ва унинг таърифи, улуғ даҳолар бўлмиш Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомийлар, нақшбандия тариқатининг пири-муршиди Баҳоваддин Нақшбанд ва унинг давомчиси Хожа Аҳрори Вали, замона подшоҳи Султон Ҳусайн Бойқаро ҳақидаги мулоҳазаларини баён этган. Бу бобларда мутафаккир Алишер Навоий улуғ шоир сифатидаги фазилатлари билан ўзаро уйғун ҳолда намоён бўлади. Қизиғи шундаки, шоир Аллоҳ таоло ва унинг барча буюкликлари ҳақида сўз юритиб, у яратган хазина-коинот ва Ер куррасидаги энг гўзал дурдона бу Инсон эканига алоҳида урғу беради: Ганжинг аро нақд фаровон эди, Лек боридин ғараз инсон эди. Турфа каломингға доғи комил ул, Сирри ниҳонингға доғи ҳомил ул. (МАТ, 7-том, 21-бет) Бу фалсафий мушоҳада бежиз айтилмаган. Бу билан шоир ҳамма имконият ва афзалиятларга эга бўлган ҳазрати Инсоннинг ўз мавқеини қандай сақлаши лозимлиги масалаларига диққатни қаратади. Шундан сўнг ҳазрати Расулуллоҳ, назм соҳасининг даҳолари Низомий, Хусрав ва Жомийлар, тасаввуфнинг атоқли арбоблари, подшоҳлик салтанатнинг ардоқли намояндаси ҳақида сўз юритиб, уларнинг шу соҳада намуна ва ибрат эканликларига ишора қилади. Шундай қилиб, «Ҳайрат-ул аброр» нинг фикрий-назарий қурилмасининг асосий сабабини ҳам ана шулардан излаш

мумкин. Демак, асосий диққат ҳазрати Инсонга қаратилган экан, у қандай бўлмоғи керак ва қандай бўлмаслиги керак деган масалага жавоб достоннинг мақолотларида назарий умумлашма тарзида баён этилади. Шундан бўлса керак, мақолотларда, бир томондан, инсоннинг маънавий-маърифий фазилатлари, жамият олдидаги бурчи ва вазифалари тўғрисида сўз юритилса, иккинчи томондан, ҳазрати Инсонга доғ туширадиган қабиҳ иллатлардан баҳс юритилади ҳамда улар қораланади. Жумладан, инсоннинг имонли ва эътиқодли бўлиши масалалари биринчи (имон) ва иккинчи (ислом) мақолотларда баён этилса, унинг (бу ўринда султон-подшоҳ сифатида тилга олинади) адолатли (з-мақолот), карам, саховатли (5-мақолот), одобли (6-мақолот), сабр-қаноатли (7-мақолот), вафодор (8-мақолот), ҳақиқий ошиқ (9-мақолот), тўғри, рост (10-мақолот), илм-маърифатли (11-мақолот), одамларга фойдаси тегадиган (13-мақолот) деҳқон каби бўлиш масалалари ҳам алоҳида алоҳида қараб чиқилган. Булар Инсоннинг комиллигига хизмат қилувчи фазилатлар бўлиб, шу мақолотларнинг ҳар биридан кейин келтирилган кичик ҳикоя ва масалларда улар янада кучайтирилади. Ҳазрати Инсонга доғ туширадиган адолатсизлик, риёкорлик-фиребгарлик (4-мақолот), жоҳиллик (15-мақолот), манманлик (16- мақолот) ва бошқа ёмон хислатлар эса танқид қилинади, демакки, улардан узоқ бўлиш, уларга қарши курашиш ғояси олға сурилади. Ана шу мақолотларнинг айримларини кўздан кечириш масалани яққол гавдалантиришда кўмаклашади. «Ҳайрат ул-аброр» нинг учинчи мақолоти «Салотин бобидаким, …адолатлари «айн»ининг чашмаи зулоли мулк бўстонин сероб қилғай, то бу бўстондин амният ва фароғат гуллари очилғай…» тарзида бошланадиган сарлавҳага эга. Демак, мақолотда сўз подшоҳлар ва уларнинг адолатли бўлишлари лозимлигидан бормоқда. Дарҳақиқат, мақолотда аниқ бир подшоҳ мисолида эмас, балки умумлаштирилган ҳолда сўз юритилган. Унда подшоҳнинг мамлакат ва халқ олдидаги бурч ва вазифалари-адолатли бўлиш, мулкни обод қилиш, осойишталигини сақлаш, фуқароларни ҳимоя қилиш белгиланган. Шунинг

билан бирга подшоҳнинг бу вазифаларни бажариш ўрнида адолатсизликка йўл қўйгани, айш-ишратга берилгани, кеча-кундуз фисқ-фужур-ярамас ишлар билан банд бўлгани кабиларга эътибор қаратилиб, бу ҳол подшоҳликдан кузатилган асосий мақсаддан узоқ эканлиги алоҳида уқтирилади ва бу йўлдан қайтиб, адолатли бўлишга даъват этилади: Ҳақ сени адл этгани султон этиб, Зулм ила сен халқни вайрон этиб… Неча бу бехудлуқ ила йилу ой, Вой, агар келмасанг ўзунгга вой… Зулмни тарк айлаву дод айлагил, Марг кунидин доғи ёд айлагил… Саҳвунгға де узр, таваҳҳум била, Зулмдин эт тавба, тазаллум била. (МАТ, 7-том, 128-129-бетлар). Мақолотнинг охирида, яъни иккинчи қисмида эса Шоҳи Ғозийнинг адолати мавзусида бир ҳикоят келтирилган. Маълумки, Шоҳи Ғозий лақаби XV асрнинг иккинчи ярмида ҳукмронлик қилган Султон Ҳусайн Бойқарога нисбатан қўлланилган. Демак, Алишер Навоий бу ҳикояда Султон Ҳусайн Бойқаро фаолиятидан бир лавҳани бадиият қониятлари асосида қаламга олган. Ҳикоятда Шоҳи Ғозий адолатлилиги билан ҳурмат қозонган подшоҳ сифатида талқин қилинган. Шунинг билан бирга унда қонун ( бу ўринда шариат қонунлари назарда тутилган) олдида шоҳу гадонинг тенглиги муаммоси амалий тарзда тасвирланган: бир кампир Шоҳ Ғозийга даъвогар бўлиб, айтади: сен урушларинг вақтида ўғлумни ўлдирдинг. Энди шаръий қонун олдида жавобини бер. Шоҳ Ғозий рози бўлиб, қози олдига келади. Қози шариат қонунлари асосида кампирнинг даъвосини эшитади ва гувоҳлар сўзларини ҳам тинглайди. Шунда Шоҳ Ғозий: шундай бўлиши мумкин. Агар мақсадинг бошимни олиш бўлса, мана сенга тиғ ва менинг бошим, агар мақсад қон пули бўлса, мана сенга бойлик, деб ҳамёнларни қўяди. Бу ҳолни кўрган кампир: Тушти аёғига бўлуб узрхоҳ, Дедики: Эй, хусрави анжумпаноҳ. Гар йигитим қилди фидо жон санга, Мен қари жони доғи қурбон санга…

Зол кечиб даъвию достонидин, Йўқки, ўғул қонидин, ўз жонидин. Турфа буким хусрави одил ани, Адл ила ул даврда айлаб ғани. (МАТ, 7-том, 132-бет). Демак, Алишер Навоий бу ҳикояда жуда катта ва муҳим масалани ҳал қилади: қонун олдида шоҳу гадо тенгдир, иккинчидан, бу ҳодиса адолатнинг барқарор бўлиши учун асосий омил ҳамдир. Албатта, бу Алишер Навоийнинг орзуси эди, Алишер Навоий шундай шароит ва шундай замон бўлишини хоҳларди. Агар биз ҳозирги кунда истиқлолга эришган Ўзбекистонда жамиятни ислоҳ этишнинг Президентимиз И.Каримов томонидан чуқур илмий тарзда асослаган беш машҳур тамойилнинг учинчисига назар ташласак, унда шундай ёзилганининг гувоҳи бўламиз: «Жамият ҳаётининг барча соҳаларида қонуннинг устуворлиги. Демократик йўл билан қабул қилинган Конституция ва қонунларни ҳеч истисносиз ҳамма ҳурмат қилиши ва уларга оғишмай риоя этиши лозим». 1 Бундан шундай хулосага келиш мумкинки, аждодларимиз, жумладан Алишер Навоийнинг ижтимоий ҳаёт, қонуннинг устуворлигини таъминлаш ҳақидаги орзулари истиқлолимиз даврида янги давр ва замон талаблари асосида амалга ошмоқда. «Ҳайрат ул-аброр» нинг мақолотларида инсоннинг комилликка эришуви учун зарур бўлган маънавий-маърифий омиллар ҳам кенг тарзда қаламга олинган. Жумладан, одоб ва ҳаёни инсоннинг энг ажойиб маънавий фазилатларидан деб билади: Элга шараф бўлмади жоҳу насаб, Лек шараф келди ҳаёву адаб. Чунки ёғин манбаи ўлди ҳаё, Қатраси тупроғни қилур кимё. Бўлмас адабсиз кишилар аржманд, Паст этар ул хайлни чархи баланд. (МАТ, 7-том, 155-бет) 1 1 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент, «Ўзбекистон», 2000, 37-бет.

Одоблиликнинг шартлари сифатида ота –она ҳурматини жойига қўйиш, катта-кичикка шафқатли, меҳрубон бўлиш, хизмат лавозимини адолат ва инсоф ила адо этиш кабилар ҳам белгиланган. Шунинг учун Алишер Навоий ёзади: Бири эрур макрамати волидайн, Билки мунунг қилмоғидур фарзи айн. Бу иккининг хизматини бир бил, Ҳар неча ифрат эса тақсир бил. Бошни фидо айла, ато қошиға, Жисмни қил садқа ано бошиға. Икки жаҳонингға тиларсен фазо, Ҳосил эт ушбу икисидин ризо. Тун-кунунгга айлагали нур фош, Бирисин Ой англа, бирисин Қуёш, Сўзларидин чекма қалам ташқари, Хатларидин қўйма қадам ташқари. Бўлсун адаб бирла бори хизматинг, Хам қил адаб «дол»и киби қоматинг. Сўнгра раҳмнинг силасин қарз бил, Раҳм ўшал тоифаға фарз бил. Сатри нос ичра улуғ то кичик, Ёхуд аро ерда васат чаргалик, Кимки улуғроқ анга хизмат керак, Улки кичикроқ анга шафқат керак. (МАТ, 7-том, 160-161-бетлар) Алишер Навоий ростлик-тўғрилик, вафодорлик сифатлари ҳам инсон маънавиятининг таркибий қисмларидан эканига алоҳида урғу беради. Инсоннинг маънавий бойликлари билан бирга маърифати ҳам уларни (маънавий фазилатларни) янада ёрқинроқ ва мукаммалроқ кўринишига хизмат қилажагини назарда тутиб, илм, илм ўрганиш ва унга амал қилиш масалаларига ҳам алоҳида тўхталади. Масалан, XI мақолот илм масалаларига бағишланган бўлиб, сарлавҳасидаёқ илм сўзининг араб ёзувидаги ҳар бир ҳарфи шарҳланади: «айн»и-қуёш, «лом»и-ой, «мим»и-кундуз. Бундан кўринадики, Алишер Навоий илмнинг ҳар бир ҳарфини ёруғлик таратадиган жисмларга ўхшатиб, шундан келиб чиқиб, илмнинг ўзини жаҳолатни- қоронғуликни ёритувчи улуғ восита деб талқин қилади. Бас шундай экан,

илмни эгаллаган инсон-жаҳолатга қарши маърифатни тарқатувчи ва ўзи унга амал қилгувчи деб билади: Кўнгли бўлиб маскану маъвойи илм, Қатра киби пайкари дарёйи илм. Ибрию, юнонию, сурёни ҳам, Ҳинди агар сўрса, билиб они ҳам. Кўнгли уйин илм этибон бир жаҳон, Қатрада ул навъки дарё ниҳон… Мушкили афлок булуб бежадал Бу Али фикрати олинда ҳал. (МАТ, 7-том, 217-бет) Ана шундай буюк мартаба соҳиби бўлган олим ўзи эгалланган илмни жаҳолатга қарши маърифатни тарқатиш учун фойдаланмасдан илмни мансаб ва бойлик орттириш воситасига айлантирса, унда у олим эмас, балки жоҳил бўлади: Илмни ким воситаи жоҳ этар, Ўзинию халқни гумроҳ этар. Олим агар жоҳ учун ўлса залил, Илми анинг жаҳлиға бўлғай далил… Олим агар қатъи амал айласа, Илмиға шойиста амал айласа. Солмаса кўз жифаи дунё сари, Боқмаса туз дунйийи фони сари. Они шараф гавҳарининг кони бил, Гавҳару кон, ҳар не десанг они бил… Эгнида гар хирқаси юз чок эрур, Гулга тўни йиртуғи не бок эрур. (МАТ, 7-том, 220-бет) Кўринадики, Алишер Навоий инсоннинг маънавий-маърифий жиҳатдан комилликка эришуви билан боғли бўлган кўпгина масалаларни қаламга оладики, улар инсоннинг ижтимоий ҳаётдаги вазифа ва бурчларини талаб даражасида адо этишига ҳам ижобий таъсир этади. Шунинг учун «Ҳайрат ул- аброр»даги мақолотлардан сўнг ўша мавзуларга дахлдор бўлган кичик ҳикоят ва масалларнинг келтириши ҳам бежиз эмас. Чунки бу ҳикоятларда ҳам тарихий шахслар ҳамда бадиий тўқима тимсоллар қатнашар экан, улар ижтимоий тоифаларнинг турли гуруҳларига мансуб шахслардир: подшоҳ

(Искандар- XIV мақолот, Анушервони одил- VI мақолот, Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ- XI мақолот, Шоҳи Ғозий – III мақолот, Баҳром – XIX мақолот), тасаввуф аҳли (Иброҳим Адҳам- II мақолот, Боязид Бистомий- I мақолот, Шайх Ироқий – IX мақолот, Имом Фахр Розий – XI мақолот, Хожа Муҳаммад Порсо ва Хожа Абу Наср- XX мақолот), хоркаш (тикон терувчи), деҳқон, оддий фуқаро- икки ёр, қонеъ ва бошқалар. Демак, бу билан Алишер Навоий комил инсон турли ижтимоий тоифалар орасида мавжудлигини, яъни ундан етишиб чиқишини таъкидламоқда. Шу жиҳатдан Алишер Навоийнинг V мақолотдан сўнг «Ҳотами Тойи ҳикояти» деб келтирган ҳикояти ниҳоятда диққатга сазовордир. Унда келтирилишича, сахийликда машҳур бўлган Ҳотами Тойидан: сен ўзингдан ҳам ҳимматлироқ-олижаноброқ инсонни кўрганмисан; деб сўрабдилар. Ҳотами Тойи айтибди: мен катта зиёфат ташкил этиб, ҳаммани таклиф қилдим. Кўп киши келди. Шу вақтда дам олиш ниятида зиёфат бўлаётган жойдан ташқари чиқиб, дашт томон йўл олдим. Қарасам, қадди эгилган бир чол кўп тиконларни орқасига юклаб, зўрға қадам ташлаб келаётган экан. Унга айтдим: Ҳотами Тойи ҳаммани зиёфатга чақирган, нега сен унга бормадинг? Шунда Алишер Навоий тикончи чол жавобини шундай баён қилади: К-эй, солибон ҳирс аёғингға банд, Озу тамаъ бўйнига боғлаб каманд. Водийи ғайратга қадам урмағон, Кунгури ҳимматға алам урмағон. Сен доғи чеккил бу тикан меҳнатин, Тортмағил Ҳотами Той миннатин. Бир дирам олмоқ чекибон даст ранж. Яхшироқ андинки, биров берса ганж. Тикончи чолнинг ҳалол меҳнат, луқмаи ҳалол билан яшамоқ, гарчи бу оғир бўлса-да , бировнинг, жумладан Ҳотами Тойининг хазина-бойлик, зиёфатларидан ҳам ортиқдир, чунки кимки ҳалол меҳнат билан яшаса, бировнинг миннатини тортмайди, дегани Ҳотами Тойининг қуйидаги

эътирофига, яъни олийҳимматлиликда тикончи чолнинг ўзидан (Ҳотами Тойидан) ҳам устун эканлигига сабаб бўлади: «Улки бу янглиғ сўзи мавзун эди, Мендин анинг ҳиммати афзун эди. Ҳиммат агар бўлса Навоий санга Бандадурур Ҳотами Тойи санга. (МАТ, 7-том, 153-бет) Кўринадики, Алишер Навоий Шарқда сахийлик тимсоли сифатида шуҳрат қозонган Ҳотами Тойидан ўз ҳалол меҳнати билан яшашни афзал билувчи оддий меҳнаткаш тикончи чолни комил инсоннинг намунаси, тимсоли сифатида алоҳида таъкидлайди. Одил подшоҳни эса золим подшоҳлардан комилроқ деб билади, ўз илмига амал қилувчи олимни подшоҳлардан ҳам комилроқ деб эътироф этади. Бу масала, хусусан XI мақолотдан сўнг «Имом Фахр Розий била Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ»- ҳақида келтирилган ҳикояда яққол намоён бўлади. (МАТ, 7-том, 221-222- бетлар). VIII мақолотдан сўнг икки вафодор дўст ҳақидаги ҳикояда эса самимий ва ҳаққоний дўстлик ўлимларни ҳам енгади деган ғоя илгари сурилган (МАТ, 7-том, 185-187-бетлар), VII мақолотдан кейин келтирилган «Қонеъ жавонмард» ҳикоясида эса сабру қаноатнинг буюк фазилати, оқибатда мурод-мақсадга эришув сабаби деб талқин қилинади (МАТ, 7-том, 173-176-бетлар) ва тамаъ билан яшашнинг оқибат-натижаси пастлик ва хор- зорлик деб тушинтирилади. Демак, келтирилган айрим ҳикояларнинг қаҳрамонлари тарихий шахслар (Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ, Имом Фахр Розий) бўлса, баъзилари тўқима (икки вафодор ёр, қонеъ жавонмард) образлардир. Алишер Навоийнинг бу образларни яратишдаги маҳорати шундан иборатки, ҳар иккала хилдаги образларни бадиият қонунларига мувофиқ тарзда қаламга олади, улар ҳаракат қилувчи замон ва маконнинг образлар моҳиятини очишга хизмат қилдиради (қиёмат куни-ҳаммом; қирғин давом этаётган макон ва замон, сафар жараёни ва топилмага ишора…), образларнинг моҳиятини баён этувчи сўз, иборалар, руҳий ҳолатларни қўллайди. Шунинг натижасида

жаллод наздидаги икки вафодор ёр маънавий буюклиги билан ўлимни енгади; олимни писанд қилмаган подшоҳ хижолатда қолади; тамаъдан кўра сабр-қаноатни афзал билган қонеъ жавонмард шаҳриёрлик мартабасига эришади. Бу ўринда яна битта ҳикояга диққатни қаратмоқ лозим. Чунки бу ҳикоя ўз моҳияти билан бу дунёда яшаш, уни обод қилиш учун ҳамма одамлар бурчли эканлиги, охират куни ўзи билан ҳеч нарсани олиб бормаслигини ифода этади. Бу ҳикоя XIV мақолотдан сўнг келтирилиб, «Искандарнинг …» деб бошланади. Унда ҳикоя қилинишича, Искандар улуғ подшоҳ сифатида турли мамлакатларни олди, кўп хазиналарга эга бўлди, аммо умри охирлашганда шундай васият қиладики, агар мен вафот этсам: Қабрға чун бошлағунгуздур йўлум, Наъш ёнидин чиқаринг бир қўлум. То кишиким қилса назар ул сори, Ибрат ила боққай ўшал қўл сори. Билгай аниким, ети кишвар шаҳи, Етти фалак мушкилининг огаҳи, Жисмида жон йўқ бу макондин борур, Холи илик бирла жаҳондин борур. Кимки жаҳон мулки ҳавасдур анга, Ушбу илик тажриба басдур анга. (МАТ, 7-том, 255-256-бетлар) Бунда жуда катта фалсафий хулосани ифода этувчи образ – «холи илик», яъни етти кишварнинг подшоҳи вафотидан сўнг тобутдан унинг бир қўлини-холи қўлини чиқариб қўйиш ҳолати мавжуд. Демак, бу «холи илик»- бўш қўл ҳаммага тажриба- сабоқ бўлмоғи лозим. Бас шундай экан, инсон ҳаёти давомида ҳамма нарсани-бойликни ҳам, қобилиятларини ҳам ана шу ҳаётга, ватаннинг обод ва тинч-осойишталиги, халқнинг фаровон ва фароғатда яшашига сарф қилмоғи даркор. Чунки у ҳеч нарсани ўзи билан бирга қабрга олиб бормайди. Ҳамма нарса шу бор дунёда қолади, тирик инсонларга қолади. Бунда чуқур маъно бор, фалсафий ҳикмат бор- ҳамма нарса инсон учун яратилган ва унга хизмат қилмоғи керак. Чунки дунё мавжудоти орасида энг мўътабари инсондур. Демак, инсон ана шундай улуғ мартабали зот экан ҳаёти вақтида унга муносиб тарзда яшамоғи даркор.

Шундай қилиб, «Ҳайрат ул-аброр» «Хамса»нинг биринчи достони бўлиб, у бу буюк бешликнинг фалсафий-ахлоқий назарий дастури сифатида ўзига хос қурилмага эга.Ундаги назарий қарашлар шу достондаги кичик ҳикоя ва масаллар мисолида умумлаштирилади. Шу жиҳатдан унда келтирилган жуда кўп байтлар мақол ва зарбулмасал тариқида машҳурдирлар. Назмда ҳам асл анга маънидурур, Бўлса анинг сурати ҳар не дурур. Одами эрсанг демагил одами, Оники йўқ халқ ғамидин ғами. Улки киши ўлмагидин шод эрур, Гўркану 1 ғосилу 2 жаллод эрур. Бодаға кўргузса киши хиралик, Ақл чироғига берур тиралик. Неча ситам қилғучи обод бўлуб, Барча ситам чекғучи барбод бўлуб. Илм, Навоий санга мақсуд бил, Эмдики илм ўлди, амал айлагил. Ошиқ ани билки эрур дарднок, Ҳам тили, ҳам кўзию ҳам кўнгли пок. Бир дирам олмоқ чекибон даст ранж, Яхшироқ андинким биров берса ганж. Тарки адабдин бири кулкудурур, Кулку адаб таркига белгудурур. Бошни фидо айла ато қошиға, Жисмни қил садқа ано бошиға. Ёрки бор анда вафо ёр бил, Умр деган ёри вафодор бил. 1 1 Гўркакн-гўрков 2 2 ғосил-мурдашўй, ўлик ювгучи;

Сўзда Навоий не десанг чин дегил, Рост наво нағмаға таҳсин дегил. Ҳар кишинингким, сўзи ёлғон эса, Айлама бовар нечаким чин деса. Фард 1 киши даврда топмас наво, Ёлғуз овучдин ким эшитмиш садо. Кимники, инсон десанг , инсон эмас, Шаклда бир, феълда яксон эмас. Кимники айлай дер эсанг маҳраминг, Кўп синамай айламагил ҳамдаминг. Раъйингға 2 ҳар амрки келди савоб, Машварасиз этма қилурға шитоб… Айлама ўз раъйингға кўб эътимод, 3 Мўътамад 4 эл раъйидин иста кушод. Неча зарурат аро қолғон чоғи, Чин демас эрсанг, дема ёлғон доғи. 1 1 фард-якка, танҳо 2 2 раъй-фикр, мулоҳаза 3 3 эътимод-ишонч 4 4 мўътамад-ишончли, обрули.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Алишер Навоий. Ҳайрат ул-аброр. МАТ, 7-том, Тошкент, «Фан», 1991. 2.Алишер Навоий. Ҳайрат ул-аброр. Насрий баён қилувчи А.Ҳайитметов. Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги АСН, 1974. 3.Алишер Навоий «Хамса» си. Тадқиқотлар. Тошкент, «Фан»,1986. 4.Абдуғафуров А. Буюк бешлик сабоқлари. Тошкент, Ғ. Ғулом номидаги АСН, 1995. 5.Ўзбек адабиёти тарихи. 5 томлик, 2-том, Тошкент, «Фан», 1977. 6.Ҳайитметов А., Ҳаққулов И. «Ҳайрат ул-аброр» га шарҳ ва изоҳлар. Қаралсин: Алишер Навоий. Ҳайрат ул-аброр. МАТ, 7-том, Тошкент, «Фан», 1991, 347-383-бетлар.

O'xshashlar

Алишер Навоий 5

Алишер Навоий меросининг шуҳрати

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

Алишер Навоий ижоди туркий тиллардаги адабиётнинг янги босқичи

Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони