Алишер Навоий 5 - Adabiyot - Referatlar

Алишер Навоий 5

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

АЛИШЕР НАВОИЙ (1441-1501) Ўзбек адабий тилининг асосчиси, улуғ шоир ва мутафаккир, йирик давлат арбоби ва маданият ҳомийси Алишер Навоий 1441-йилнинг 9 февралида (ҳижрий ҳисоб билан 844 йил рамазон ойининг 17 куни) Ҳирот шаҳрининг Боғи Давлатхона деган жойида туғилган. Алишернинг отаси Ғиёсиддин Муҳаммад «Кичкина Баҳодир», «Кичик бахши» лақаблари билан танилган бўлиб, темурийлар саройида эътиборли шахслардан ҳисобланган. Онаси Қобулнинг амирзодаларидан Шайх Абу Саид Чангнинг қизи эди. Алишернинг ота-боболари темурийлар билан эмикдош бўлганлар ва ҳамма вақт темурийлар ҳокимиятини мустаҳкамлашга ёрдам берганлар. Шунинг учун улар доим темурийларнинг ҳурмат ва эътиборига сазовор бўлганлар. Хуросоннинг бўлажак ҳукмдори, истеъдодли шоир Ҳусайн Бойқаро билан Алишер Навоий ўртасидаги яқин дўстлик ва ҳамкорликнинг илдизлари ҳам ота-боболар ўртасидаги ана шу яқинликка бориб тақалади. Алишер болалигиданоқ ўткир зеҳни, фаҳм-фаросати билан ўз тенгдошлари орасида алоҳида ажралиб турарди. У тўрт-беш ёшлигиданоқ шеъриятга муҳаббат қўяди. Чунки шеърият мухлислари, таниқли шоирлар Алишерлар хонадонида тўпланишиб, шеърхонликлар қилиб турар эдилар. Қолаверса, ёш Алишернинг тарбиясида ўз замонасининг истеъдодли шоирлари бўлмиш тоғалари Мир Саид Қобулий ва Муҳаммад Али Ғарибийларнинг таъсири катта бўлган. Алишер ўзи яшаган давр анъанасига биноан бошланғич билимларни форсча манбалардан олди. Чунки у даврларда Сарой аҳли форс - тожик тилини тан олиб, туркий тилни менсимас эди. Шу сабабли Алишер мактабда Ганжавий, Шайх Муслиҳиддин Саъдий, Ҳофиз Шерозий, Фа ри д ид дин Аттор асарларини ўқиган, Қосим Анвар ғазалларини ё д олган. Мир Шо ҳ ий, Шарафиддин Али Яздий каби йирик форс-тожик шоир ва олимлар и нинг ижоди билан танишган, улардан илҳом олиб, ўзи ҳам ижод қилишга киришган эди.

Ғазаллар и ни дастлаб форс-тожик тилида яратган Алишер улғая борган сайин ўз она тилининг бойлиги ҳамда гўзаллигини англаб, бевосита туркий тилда шеърлар ёза бошлайди. Ўн беш ёшларда у икки тилда (форс- тожик ва турки й тилларда) ҳам асарлар яратиб, «зуллисон айн » («икки тил эгаси») шоир сифатида танилиб бўлган эди. Алишер туркий тилдаги шеърларига «Навоий», форс-тожик тилида ёзган асарларига «Фоний» тахаллусларини қўйган. Навоийнинг замондоши тарихчи Хондамирнинг хабар беришича, бир куни кекса шоир Лутфий ёш бола Алишердан янги ёзган шеърларидан ўқиб беришни сўрайди. Алишер ёзган ғазалларидан бирини ўқийди. Ғазалнинг биринчи байти (матлаъси) шундай эди: Оразин ёпқоч кўзимдин сочилур ҳар лаҳза ёш, Бўйлаким, пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғоч қуёш. Бу байтдан таъсирланган Лутфий: «Агар мумкин бўлса эди, мен ўзимнинг форсий ва туркий тилларда битган ўн-ўн икки минг мисра шеъримни шу бир ғазалга алмашар эдим», деган. Алишер отадан ёш етим қолади. У маърифатпарвар ҳукмдор Абу л қосим Бобур қўлида тарбиялана бошлайди. У ўн беш ёшидан бошлаб Ҳусайн Бойқаро билан бирга Абулқосим Бобур саройида хизмат қила бошлайди. 1456 йилда Абулқосим Бобур ўз давлатининг пойтахти ни Машҳадга кўчиради. Алишер билан Ҳусайн Бойқаро ҳам Машҳадга боришади. Аммо 1457 йилда Абулқосим Бобур вафот этади. Алишер Машҳадда қолиб мадрасада таҳсил ола бошлайди. Тож-тахтни эгаллашга қизиққан Ҳусайн Бойқаро қўшин тўплаш учун Марвга жўнайди. Ҳиротда эса, тож-тахт талашишлар кучаяди. 1459 йилда тахтни Абусаид қўлга киритади. Шу йили Алишер Ҳиротга қайтиб, Абусаид саройига хизматга киради. Аммо ҳар жиҳатдан Алишерни ёқтирмаган Абусаид уни Ҳиротдан сургун қилади. Навоий Самарқандга келади ва шу ерда ўз замонасининг улкан олиму фозилларидан таълим ола бошлайди.

Навоий 1469 йилга қадар Самарқандда туради. Шу йили Ҳирот тахтини қўлга киритган Ҳусайн Бойқаро дўсти Навоийни ўз она юртига чорлайди. У Ҳусайн Бойқаро саройида юқори лавозимларда хизмат қилиб, мамлакат ободлиги ва халқ фаровонлиги йўлида катта ишларни амалга оширади. У 1476 йилда вазирлик лавозимидан воз кечиб, ижодий ишга шўнғийди. У кўплаб лирик шеърлар ёзиб, бир нечта девонлар тузади. 1491- 1498 йиллар орасида ўзининг туркий тилда ёзган шеърлар и ни, дастлабки девонларидаги лирик асарларни жамлаб, тўрт девондан ташкил топган «Хазойин ул-маоний» («Маънолар хазинаси») номли куллиёт и ни тузади. Бу лирик куллиёт тўрт девон, ўн олти жанрдаги шеърлардан таркиб то п ган бўлиб, биринчи девон «Ғаройибус-сиғар» 11437 мисрадан иборат 840 шеър, иккинчи девон «Наводуруш-шабоб» 759 шеър, кейингиси «Бадойиул-васат» 740 шеър, тўртинчиси «Фавойидул-кибар» 793 шеърни ўз ичига олган. Навоий яшаган даврларда Шарқ адабиётида беш достондан иборат «Хамса» ёзиш анъанаси мавжуд эди. Илк хамсанависликни улуғ озарбайжон шоири Низомий Ганжавий бошлаб берган. Кейинчалик ана шу анъанани Хисрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомийлар давом эттирганлар. Аммо ҳали ҳеч к им ўзбек тилида «Хамса» ёзишга журъат қила олмаган эди. Бу бахтга 1483- 1485 йилларда биринчи бўлиб Алишер Навоий эришди. Демак, Алишер Навоий туркий тилда тўрт девондан иборат улкан куллиёт, беш достондан иборат «Хамса» асарини ёзиб, ўзбек тилининг ҳам бадиий гўзаллигини, бу тилда ҳам ажойиб асарлар ёзиш мумкинлигини амалда исботлаб берди. Мана шунинг учун ҳам ўзбек адабий тилининг асосчиси сифатида тан олинади. Навоий устоз ҳамсанависларнинг юксак санъаткорлигини эътироф этди, хамсачилик анъаналарини давом эттирди. «Хамса» таркибидаги достонларнинг муқаддимасида ўзигача хамсачиликда муайян ютуқларни қўлга киритган салафларига эҳтиромини ифода қилган. Айниқса, Низомий Ганжавий ва Хисрав Деҳлавийга, ўзи билан деярли бир вақтда Хамса яратган устози Абдураҳмон Жомийга бағишлаб махсус боблар ёзган, уларни улуғлаган.

Навоий тарихий манбалардан, хусусан, халқ оғзаки ижодига хос услуб ва образлардан моҳирлик билан фойдаланган ҳолда икки йилдан кўпроқ вақтда 51 минг мисрадан ортиқ беш достонни яратди. 1483 йилда «Ҳайратул-аброр» - фалсафий-дидактик достонини; 1484 йилда «Фарҳод ва Ширин» - ишқий қаҳрамонлик достони ҳамда «Лайли ва Мажнун» - ишқий романтик досто ни ни; 1485 йилда «Садди Искандарий» қаҳрамонлик достонини, «Сабъаи сайёр» - ишқий саргузашт достонини яратди. Бундан ташқари, Навоий тилшунослик ва адабиётшуносликка оид қатор асарлар ҳам яратди. Алишер Навоий адабиётшуносликка оид «Мажолис ун-нафоис», «Мезонул-авзон» ва «Муфрадот» («Рисолаи муаммо») асарларини яратган. «Мажолисул-нафоис»да 450 дан ортиқ шоирнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида қимматли маълумотлар берган. Кўплаб ижодкорлар асарларининг ютуқ ва камчиликлари ҳақидаги ўз қарашларини баён қилган кейинги икки асари адабиёт назариясига оид бўлиб, «Мезонул- авзон»да аруз назарияси ҳақида баҳс юритган. «Муфрадот» да муаммо жанрининг хусусиятлари ни ёритган. Алишер Навоий 1501 йилниг 3 январида вафот этди. Алишер Навоий ўзининг дилбар шеърлари билан ўзбек шеъриятини юксак чўққига кўтарди. Унинг гўзал ғазаллари, туюқ ва қитъалари, қасида ва фардлари, мухаммас ва мусаддаслари, таржибанд ва соқийномалари ҳозирга қадар ғоявий-бадиий аҳамиятини йўқотган эмас. Алишер Навоий бевосита рубоий жанрида кўплаб асарлар ижод қилганлиги билан ўзбек адабиёти тарихида алоҳида ажралиб туради. Форс-тожик ҳамда ўзбек адабиётида Навоийга қадар ҳам кўплаб шоирлар рубоийнинг гўзал ва бетакрор намуналарини яратганлар. Бироқ улар яратган рубоийларнинг аксарияти ишқий, фалсафий мавзулар доирасида қолиб кетар эди.

Алишер Навоий ёзган рубоийлар мавзуларининг ранг-баранглиги, мазмунининг бой ва чуқурлиги билан ушбу жанр тараққиётига улкан ҳисса бўлиб қўшилди. Навоий рубоийларида жамият ҳаётининг муҳим масалалари ҳақидаги фалсафий қарашлар етакчи ўрин эгаллайди : шоирнинг кўпгина рубоийлари унинг ҳаётидаги айрим муҳим воқеалар билан узвий боғлиқ эканлиги сезилиб туради. Муҳими шундаки, Алишер Навоий рубоийларида маънавий-ахлоқий масалалар ўта ҳаётий деталлар асосида талқин қилинган. Масалан, «Зевар кишига не тожу, не афсар бил» деб бошланувчи асар ида ҳақиқий инсон учун тож ҳам, мансаб ҳам, шоҳлар салласига қадаб қўйиладиган ҳукмдорлик жиғаси ҳам безак бўла олмайди , деган ғояни илгари суради. Инсоннинг гўзаллиги унинг маънавий оламида, яъни инсон хулқида мужассамланган одоб ва ҳа ё дадир: Зевар кишига не тожу не афсар бил, Ул зевар адаб бирла ҳаё дархар бил. Шоир рубоийнинг дастлабки икки мисрасида айтган ана шу фикрни учинчи ва тўртинчи мисраларида кимки одобсиз бўлса, у бахтсиз бўлади, унинг иши юришмайди, чунки одоб ҳар бир инсон учун муҳим безакдир, деб ҳисоблайди: Ҳар кимки адабсиздир, ишин абтар бил, Алқисса эганларга адаб зевар бил. Ота ва фарзанд ўртасидаги муносабат ҳамма замонларда кишилар диққат марказида бўлиб келган. Бу масала тож-тахт учун ота боласининг, бола эса отасининг қонини тўкаётган Навоий замонаси учун айниқса долзарб эди. Шунинг учун ҳам улуғ мутафаккир шоир ўзининг бир қатор рубоийларида ота-она ва фарзандлар муносабатига алоҳида аҳамият беради. Унинг «Фарзанд ато қуллиғин чу одат қилғай» деб бошланувчи рубоисида ўз отасининг ҳурматини бажо келтирган фарзанд дунёдаги энг бахтли фарзанд эканлиги, мана шу ҳурмат туфайли унинг касб-кори ривож топажаги алоҳида таъкидланади.

Фарзанд ато қуллиғин чу одат қилғай, Ул одат ила касби саодат қилғай. Рубоийнинг кейинги икки мисраси эса, оддий ҳаётий хулоса билан якунланади. Бу хулоса шундан иборатки, ким отасига қандай муносабатда бўлса, келажакда ўз фарзандидан худди шундай муносабат қайтажаги оддий, аммо рубоийга хос лўнда, ихчам ифодаланган: Ҳар кимки атоға кўп риоят қилғай Ўғлидин анга бу иш сироят қилғай. Демак, Алишер Навоий ота-онага муносабатда фарзанд ниҳоятда эҳтиё т бўлиши лозим, чунки ху д ди шундай муносабат ўз фарзандидан қайтиши ҳаёт қонуни эканлигини уқтириб ўтади. Киши яхши инсон бўлиб ети ш иши учун яхшилар билан суҳбатдош бўлиб, яхшиларни қидирадиган, уларга эргашадиган бўлиши лозим. Агар киши яхшилар билан ҳамфикр, ҳамқадам бўлмаса, ундай одамдан яхшилик кутиб бўлмайди. Киши ширинсўз, мулойим бўлиши, атрофидаги кишиларни қўпол, қаттиқ сўз билан бездирмаслиги лозим. Мана шу ҳаётий ғоя, фалсафий хулоса шоирнинг қуйидаги рубои й сида ўзининг теран бадиий талқинини топган: Хўб ел билан суҳбат тутубон хўп ўлғил, Яхшини талаб қилғили матлуб ўлғил. Ширин сўз ила халққа марғуб ўлғил Юмшоқ де хадисингни-ю махбуб ўлғил. Хуллас, Алишер Навоий рубоийлари ҳаётий кузатишларга бойлиги, теран фалсафий хулосаларни содда тилда, юксак бадиий умумлашмалар орқали ўқувчи онгига етказиши билан ўзбек рубоийнавислигини юксак босқичга кўтарди. Зоҳид, сенга ҳур - у, манга жонона кера к , Жаннат - санга бўлсун, манга - майхона керак. Майхона аро соқи - ю паймона керак, Паймона неча бўлса, ёна керак.

Эй, ибодат билан машғул, жаннат орзусидаги инсон! Сенга жаннат ҳурлари, менга эса жонона керак. Жаннат сенга бўлсин, менга майхона - ўзлигини синаш имкони насиб этсин, бу синовлар сонсиз, машаққатли бўлса бўлсин, аммо ёниб яшамоғим учун етарли бўлса бас. Мазкур рубоий мазмуни Навоийнинг «қизил, сариғ, яшил» радифли ғазалига ҳамоҳанг. Шоир одамларга қарата жаннатга етишмоқлик учун ўзлигингни юксалтириб ҳаётнинг хилма - хил синовларидан ўтмоғинг, эзгулик йўлида ранж чекиб, ёниб яшамоғинг лозим, шундагина мақсадга етишасан, дея бонг урмокда. Сўнгги нидо комиллик ҳақидаги фаҳриядек жаранглайди. Қуйида ҳазрат Навоийнинг лирик куллиётидан намуна сифатида «қизил, сариғ, яшил...» радифли ғазали таҳлилини берамиз. Хилъатин то айламиш жонон қизил, сариғ, яшил, Шуълайи оҳим чиқар ҳар ён қизил, сариғ, яшил Мазмуни: қизил, сариғ, яшил рангли матодан тўн кийган жононга назарим тушгач, оҳим шуълалари ҳам қизил, сариғ, яшил рангга бўялади, яъни олам манзараси ранг-баранг. Шоир жонон либосида ана шу ҳақиқий дунё манзараларини кўргандай ҳайратга тушмокда. Ўз кечинмалари сабабини олам рангларига муносабати орқали бадиий лавҳалар чизиб ёритган: Гулшан эттим ишқ саҳросин самуми оҳдин Ким, эсар ул дашт аро ҳар ён қизил, сариғ, яшил. Мазмуни: ишқ саҳросини оҳим шамоллари билан ранг-баранг гулшанга айлантирдим. Энди бу даштда ҳам қизил, сариғ, яшил шамоллар эсиши аниқ. Маъноси: муболаға тарзида чизилган манзарани шоир ҳақиқатга интилиш ҳолатига, яъни ҳақни излаш ва англаш йўлида чеккан заҳматларини ишқ саҳросида саргардон кезган шамолларга, изтироблар қуюнига айланган самум /гармсел/га қиёслаб тасвирлаган. Оразу, ҳолинг била хаттинг ҳаёлидин эрур Кўз л аримнинг олдида даврон қизил, сариғ, яшил. Мазмуни: кўкламда олтин жом билан лаългун май тутки, қизил, сариғ,

яшил рангларнинг бирлашиб кетиши учун бундан яхши имкон /фурсат/ йўқдир. Маъноси: май - ошиқнинг камолот босқичини забт этгунга қадар кечирган синовлар тимсоли. Олтин жомдаги май ошиқ тилаётган ҳақиқий, асл синовлар /қадаҳдаги майни етарли деб ҳисобламаган ошиқ катта, йирик, ҳақиқий синовлардан ўтиб, Оллоҳ васлига етишмоқлик мақсадида олтин жомда - асл маъдандан тайёрланган катта идишда май тутиши, йирик синовлар насиб этишини сўраяпти/. Инсон ёшлик чоғида комиллик сифатларини эгаллаб, ҳақиқий ишқ ва эътиқод шаробини сипқармоғи лозимки, қизил, сариқ, яшил рангларнинг бирикуви учун бундан яхши имкон йўқдур. Фақр аро беранглик душвор эрур беҳад вале, Хирқада тикмак эрур осон қизил, сариғ, яшил. Мазмуни: сўфий тўнига қизил, яшил, сариғ ранглардан /ямоклар/ тикиш осон, аммо фано йўлига кирганлар учун /фано сўзи йўқ бўлиш, тугалиш, ўлиш маъносини билдиради. Тасаввуфда ўзликдан кечиб, Оллоҳ билан бирикиш деб изоҳланади/ ўзликни юксалтириб, камолотнинг олий босқичига эришмоқлик – рангсизлик ҳолатига кирмоқлик анча қийин юмушдир. Маъноси: ориф инсон ранг-барангликдан қутулиб, ваҳдат оламига қўшилишни, якранглик касб этишни орзу қилади. Иймону эътиқодга эга бўлиш, шариат ва тариқат йўлида юрмоқлик инсондан ақл-заковат, маърифат кучини талаб этади. Камолотга интилган инсон ҳақиқатларни англаб боради, олам сирларини идрок этади, кўз ўнгида дунё ранг-барангликдан кўра якрангликка мойилдай кўрина бошлайди. Ориф инсоннинг ҳақни излаш йўлида кечирган синовлари барҳам топади, хилма- хил туғёнли кечинмалари сокинлик ҳолатига киради. Рангдан-рангга кўчиши – ошиқнинг камолот зиналаридан ўтиб бориши, бу жараённинг интиҳоси /тамкин/ эса рангсизлик ҳолатини англатади. Мутасаввуф ижодкорлар сўфийлар тариқатига кўра энди ошиқ ўз

мақсадига эришади, Оллоҳ васлига етишади, деб талқин қилганлар. Эй, Навоий, олтину шингарфу зангор истама. Бўлди назминг ранг и дан девон қизил, сариғ, яшил. Мазмуни: Эй Навоий, назм китобин г н и олтин /сориғ/, шингарф /қизил/ зангор бўёқларда безашни ихтиёр этма , умр китобинг рангига бўялган наз м девонинг ҳам аслида қизил, сариқ, яшил рангдадир. Навоий ҳақиқат рангларига бўялган олам ҳақидаги ўз хулосаларини баён қилади: эй инсон, ҳаётингни рангин ҳолатда ўтказ, умринг баҳорида илм эгалла, иймон эътиқодга эга бўл! Орифлик сифатларини борлиғингда кашф этгил, токи ҳаётинг сўнгида сунъий безакларга муҳтож бўлма! Демак, ҳазрат Алишер Навоий ҳайратланиб яратган тимсол - комил инсон руҳият манзаралари қизил, сариқ, яшилликка чулғанган ориф инсон камолотининг даража-сифатларини ифода қилади. Оламнинг кичик бўлагини вужудида тутган инсон қалби, туйғуларидан ранг олган жилвалар, рангин оҳанглар маъносини бадиий ёритишга хизмат қилади.

O'xshashlar

Алишер Навоий меросининг шуҳрати

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

Алишер Навоий ижоди туркий тиллардаги адабиётнинг янги босқичи

Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони