Навоий ва Бобур хаёти , ижодининг узига хос хусусиятлари - Adabiyot - Referatlar

Навоий ва Бобур хаёти , ижодининг узига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB

Ko'chirib olish

Навоий ва Бобур ҳаёти, ижодининг ўзига хос хусусиятлари «Буюк аждодларимизнинг ишлари ва жасоратлари тарихий хотирамизни жонлатириб, янги фуқоролик онгини шакллантирмоқда. Ахлоқий тарбия ва ибрат манбаига айланмоқда» И.Каримов Reja : 1. Навоийнинг ижодий мероси 2. Бобурнинг ижодий мероси 3. Навоий ва Бобур ижодидаги ўзига хос хусусиятлар 4. Навоий ва Бобур асарларида Ҳусайн Байқаро тимсоли 5. Навоий ва Бобурнинг адабий-танқидий қарашлари

Инсон умрини шарли равишда 4 қисмга бўлсак, Навоий ўша 4 қисмнинг бир қисмини давлат ва жамоат ишларига, 3 қисмини эса илмий ва бадиий ижодга бағишлагандай бўлади. Бобур эса ўша 4 қисмнинг 3 қисмини давлат ва жамоат ишларига 1 қисминигина илмий ва бадиий ижодга бағишлагандай туюлади. Шунинг учун бўлса керакки, Навоий ижодий мероси сон ва салмоқ жиҳатдан Бобур меросидан каттадир. Бу ҳақда аниқ тасаввур ҳосил қилиш учун улардан қолган меросни кўздан кечиралик. Навоий асарлари рўйҳати 1. «Илк девон» (Навоий мухлислари томонидан тузилган) 2. «Бадое-ул бидоя» 3. «Наводир-ул ниҳоя» 4. «Гаройиб –ус сиғар» 5. «Наводир –ус шаббоб» 6. «Бадое-ул васат» 7. «Фавойид-ул кибар» 8. «Девони фоний» 9. «Хутбаи девони» («Хазойин-ул маоний» девонига сўз боши) 10. «Ситаи Зарурия» (Қасидалар тўплами) 11. «Фусули арбъа» (йил фасллари ҳақидаги қасидалар) 12. «Мажолис-ун нафоис» 13. «Мезон –ул авзон» 14. «Насойим-ул муҳаббат» 15. «Муфрадот» 16. «Мухокамат-ул луғатайн» 17. «Тарихи анбиё ва хукамо» 18. «Тарихи мулуки Ажам» 19. «Сирож-ул муслимин» 20. «Муножоат» 21. «Хамса» 22. «Лисон-ут тайр» 23. «Махбуб-ул кулуб» 24. «Назм-ул жавоҳир» 25. «Арбаин хадис» 26. «Муншаот» 27. «Вақфия» 28. «Холати Саид Хасан Ардашер» 29. «Муноқиби Паҳлавон Муҳаммад» 30. «Ҳамсат-ул мутахайрин» 31. «Сабъхат абхур»

Навоий асарлари сони бундан-да кўп бўлиши мумкин эди. Аммо умри вафо қилмади. Ўзининг эътирофига, яна у Юсуф ва Зулайхо муҳаббати ҳақида, ўз муҳаббати ҳақида достон, Ҳусайн Байқаро тарихини ёзмоқчи эди. Бобур асарлари рўйҳати 1. Қобул девони 2. Хинд девони 3. Теҳрон девони 4. «Бобурнома» 5. «Муббайин» 6. «Мухтасар» 7. «Волидия» 8. «Хатти Бобурий» 9. «Рисолаи қофия» 10. «Ҳарб иши» 11. «Мусиқа илми» Бобуршуносликда унинг бизгача етиб келмаган асарлари сифатида «Харб иши», «Мусиқа илми» асарлари кўрсатилади. «Бобурнома»ни кўчирган котиб, унга ёзган иловасида шундай фикрлар айтган. «ва ул подшоҳ аруз ва қофияга ҳам рисолалари бор». Бу битикдан маълум бўлдики, Бобурнинг қофия илмига оид рисоласи ҳам бор, бу асар ҳам бизгача етиб келмаган. Шўро даврида Навоийнинг 20 жилдан иборат асарлар тўплами нашр этилди. Аммо бу нашрда асарларнинг дебоча қисмидаги хажд, наътлар, муножатлар тушириб қолдирилди. Шоирнинг диний мавзудаги асарлари нашр этилмади. Истиқлолдан сўнг эса Навоий асарлари тўпламининг 20 жилдлик тўлиқ нашри юзага келди. Ана шундай гапларни Бобур асарлари нашри бўйича айтиб бўлмайди. Аввало, Бобурнинг Теҳрон девони хали ўрганилмаганлигини айтиш зарур. Шоирнинг эълон қилинган шеърлар тўплами, аналки, 1947 йилда Самайлович томонидан нашр этилган шеърлари ҳам тўлиқ акс эттирмаган. Бундан ташқари, унинг «Бобурнома», «Мухтасар» каби асарлари бағрида шоир шеърлар тўпламига кирмаган 200 мисрадан ортиқ туркий ва форсий байтлар бор.

Ҳар бир ижодкор ўрганилаётганда унинг илк шеъри қайси деган савол туғилади. Навоийшунослар ҳозиргача унинг илк шеърини аниқлаган эмаслар. Шоирнинг ўз эътирофига, болалик чоғлари Сайид Хасан Ардашер хонадонида ўқилган: Фурқатингда заъфарон узра тукормен лолалар Лолалар эрмаски бағримдан эрур парчалар матлаъли ғазали, Лутфий лутфига сазовор бўлган: Оразин ёпқоч кўзимдин сочилур ҳар лаҳза ёш, Бўйлаким, пайдо бўлур юлдуз ниҳон бўлгач қуёш Матлаъни ғазаллари дастлабки ғазаллари бўлиши мумкин. Бобурнинг эса илк шеъригина эмас, илк байти ҳам қачон, нима муносабат билан ёзилгани маълум. Бобур дастлаб тугал шеърлар ёзган эмас. Унинг биринчи байти 1499 йилда ёзилган бўлиб, шоирнинг ишқий срагузаштлари билан боғлиқдир. Бу байт форс тилида ёзилган бўлиб, у қуйидагичадир: Ҳеч кас ман харобу ошиқу расво мабод, Ҳеч маҳбубе чу ту бераҳму бепарво мабод Бобур туркий, форс , урду тилларида ижод қилган. Шоир 1499-1500 йил воқеалари ҳақида «Бобурнома»да сўзлар экан: «Ул маҳаллар бирор байт форсидан айтур эдим»,-деб ёзади. Шу йилларда Бобур туркий тилда ҳам байтлар айтган.Мана шулардан бири: Не борурға қувватим бор, не турарға тоқатим, Бизни бу холатга сен қилдинг гирифтор, эй кўнгил. Бобурнинг туркий тилдаги туганл шеъри қачон ёзилган? У 1500-1501 йиллар ҳақида сўзлар экан, Мулла Биноий ҳақида маълумот беради. Биноий Бобур номига куй басталайди ва шу муносабат билан бир рубоий айтилади. «Ул фрсатларда бирор, иккирор байт айтур эдим. Веле ғазал тугатмайдур эдим. Биргина рубоий айтиб юбордим. Рубоий: Ишлар бари кўнгилдагидек бўлғусидир, Инъому вазифа бори буйруқғусидир.

Ул ғаллау муҳмолки деб эрдинг, бердим, Муҳмалға бўю ғамидин уй тўлғусидир. Бобурнинг туркий тилдаги биринчи тугал ғазали 1501-1502 йилларда ёзилган. «Ул ғазалким, тугатдим, ушбу кун юртта тугатдим. Ул тугатган ғазал будур: Жонимдин ўзга ёри вафодор топмадим, Кўнглимдин ўзга маҳрами асрор топмадим. Бу ғазал етти байт турур. Мундин сўнг ҳар ғазалнинг туганди, у шул тортиб била ўқ-битилди». Навоий ва Бобур ижодидаги ўзига хос хусусиятлардан бири улар асарларининг тил хусусиятига боғлиқдир. Навоий лирикаси тил жиҳатидан Лутфий ва Бобур асарлари тил хусусиятларидан фарқ қилади. Лутфий ва Бобур шеърларини Навоий шеърларига қараганда осон тушунасиз. Бунинг сабаби шундаки, Лутфий ва Бобур туркий тилнинг ифода имкониятларини бошқаларга кўрсатиш, туркий тил ҳақидаги мавжуд қарашларни йўққа чиқаришни мақсад қилиб олмаган эди. Навоий эса туркий тил қўпол унда гўзал бадиий асарлар яратиш мукин эмас каби фикрларни ёлғон эканини исботлаш, туркий тил жозибасини бошқаларга кўрсатиш учун қалам тебратди. Шунинг учун Навоий шеърларида рамзлар кучли, истиория ва ташбеҳлар мураккаб экани билан фарқланади. Бунинг устига Навоий шеърлари ижодхонасида, махсус тайёргарлик асосида ёзилса, Бобурнинг қатор шеърлари бадиҳа йўли билан, гоҳ от устида гоҳ жангдан сўнг ва бошқа холатларда яратилган. Навоий ва Бобур лирикасидаги яна бир ўзига хослик лирик қаҳрамонга даҳлдордир. Маълумки, Навоий уйланмай ўтган. Шундай бўлса-да, унинг шеърларида висолга бўлган иштиёқ, кутиш дашлари азоби, ҳижрон баҳоси, висол қувончи сингари туйғулар шундай тиниқ

тасвирланганки, буларнинг ҳаммаси шоирнинг тасаввур лавҳалари холос. Бобурнинг кўпгина шеърларининг лирик қаҳрамони бевосита шоирнинг ўзидир. Муяссар бўлмаса бошимни қўймоқлик оёғига Бошимни олиб, эй Бобур оёқ отгунча кетгаймен. Навоий ва Бобурнинг бир мавзудаги шеърларини кузатганимизда, улар ижодидаги ўзига хослик янада равшан кўринади. Ёрлиқ-рўмол ҳақида Навоийда ҳам, Бобурда ҳам ғазал бор. Худди шу мавзуда Лутфийда ҳам ғазал бор. Лутфий ва Бобур ғазалларида лирик қаҳрамоннинг ёр рўмолига ҳаваси, ҳасади келади. Негаки, рўмол ёрнинг бошига ўралиб, унинг қаро сочларидан силаш, юзига, бўйнига тегиш бахтига муяссардир. Афсуски, ошиқ-бу бахтдан бебаҳра. Навоийнинг ёғлиқ ҳақидаги ғазалида эса лирик қаҳрамон маъшуқа учун рўмол тикмоқчи бўлган чеварга нарсалар беради: игна ўрнига киприк ларини, ип ўрнига жон ипини , қора ва қизил ранг ўрнига кўз қорачиғини эзиб қора ранг ҳосил қилишини, ёш ўрнига кўздан оқаётган қондан қизил ранг олишни, гул ва ғунча андозаси учун юракни -борингни жони ва имонини ҳам тақдим этади. Навоийнинг лирик қаҳрамони ёрга фидоийликда Лутфий ва Бобур қаҳрамонларидан анча учтун туради. Мана, байтларни қиёс қилинг . Лутфий: Ёғлиқ тегор лабингга на фархунда фоли бор, Мен мубталои ҳажру анинг хуш висоли бор. Бобур: Ёғлиғинг токи юзу кўзингга тегиши бодурур, Юз менингдек зору юз минг каби бемор анга. Навоий: Ёғлиғинг эй ким, тикорсен игна муғгонини қил, Нақш этарда тори онинг риштаи жонимни қил.

Мумтоз адабиёт тарихида бирорта шоир йўқки, у ўз қаҳраомнини мажнунга ўхшатмасин. Бу масалада Бобур ижодида ўзига хослик кўринади. Навоий ўзига мурожаат этиб, ёр сони мажнун (жинни) деса, тонмагин. Жинни бўлмасанг, парига ошиқ бўласанми, дейди: Эй Навоий, тонма гар дер ул пари Мажнун сени Ошиқ ўлғайму парига улки Мажнун бўлмаса. Бобур эса лирик қаҳрамоннинг Мажнунга ўхшатмайди, ундан юксак қўяди. Бобурнинг лирик қаҳрамони ишқда шундай баркамолки, агар Мажнун ишқ истар бўлса унинг изидан борсак, ахир йўл бошловчи йўлга бошламаса, бошқалар адашиб қоладику! Ишқ истар бўлса Мажнун айлагай пайровлигим Йўлни не билгай киши то разнамо кўрсатмагай Навоий ва Бобур ўз асарларида жуда кўп тарихий шахсларга шоҳларга , шоирларга, турли тоифадаги кишиларга муносабат билдирганлар. Уларнинг ўша тарихий шахсларга муносабатида айрича қарашлар, ўзига хос хусусиятлар мавжуддир. Навоий ва Бобур асарларида Ҳусайн Байқарога алоҳида муносабат билдирилган. Дастлаб Навоийнинг Ҳусайн Байқарога муносабатини кўздан кечирайлик. Адабиётшунослар, тарихчилар бу икки буюк шахс муносабатини ўрганганда, кўпроқ уларнинг ижтимоий ҳаётдаги муносабатларига эътибор берганлар. Улар фаолияти шоҳ ва вазир, шоҳ ва муҳрдор, шоҳ ва амир муносабатлари доирасида ўрганилган. Улар фаолиятига шўро сиёсати нуқтаи назаридан баҳо берилган, бадиий ва илмий асарларда улар бир бирига қарши турувчи кишилар сифатида қаралган. Улар муносабатини юқоридагиларга боғлиқ ҳолда икки инсон, икки дўст, икки ижодкор муносабати негизида ўрганиш қизиқарли маълумотлар беради. Бу икки шахснинг дўстлиги-буюк дўстлик. Инсоният тарихида бутун умр бўйи бирга бўлиш, бутун умр бўйи бир-бирига бу қадар садоқат кўрсатиш камдан-кам учрайди. Уларнинг икки инсон сифатидаги дўстлиги барча авлодларга ибрат бўлгусидир.

Алишер оиласи Темурийлар авлодидан эмас. Мирзо Ҳайдар «Тарихий Рашидий» асарида шундай ёзган: «Унинг асли уйғур бахшийларидан ва унинг отасини кичкина бахши дер эдилар, оддий кишилардан эди». Навоийнинг ўзи ҳам «Бодос-ул бидоя» девонига ёзган сўз бошисида ўз оиласининг Темурийлар хонадонига яқинлигини гапиради: Отам бу остонанинг хок бези, Онам ҳам бу саро бўстон канизи, Манга гар худ бўлгай булбул ва гар зоғ- Ки ушбу даргоҳ ўлғай гулшану боғ. Мирхонд, «Равзат-ус сафо» номли китобида: «Амир Алишернинг бобоси Амир Темурнинг ўғли Умар Шайх билан кўкалтош эди», -деб ёзган. Алишернинг отаси Баҳодир Мирзо Байқаронинг ўғли Гиёсиддин Мансур билан эмакдош бўлган. Алишер эса Ҳусайн билан кўкалтош эди. Алишер ўз отаси шоҳ саройидаги «ички»лардан эканини таъкидлайди. Демак, Алишер ва Ҳусайн Байқаро Навоий онасини эмиб улғайганлар. Афсуски, Навоийга, Ҳусайнга оқ сут берган, улар қалбига эзгулик, гўзаллик туйғуларини она сутига йўғриб берган муҳтарам зот ҳақида жуда оз маълумотлар етиб келган. Бу табаррук аёл Қобулнинг амирзодаларидан- Шайх Абу Саид Чангнинг қизи бўлган. Ҳусайн Алишердан уч ёш катта бўлиб, улар умрбод бирга бўлдилар. Улар ўртасидаги айрилиқ йилларининг энг узоқи 1457 йилдан 1469 йилгача бўлган даврдир. Бу йилларда Ҳусайн тахт учун кураш олиб борган эди. Иккинчи айрилиқ даври Навоий Аструбодга ҳоким этиб тайинланган йилларига тўғри келади. Навоий ҳамиша Ҳусайн билан бирга бўлди, салтанат равнақи учун курашди. Шоҳнинг Навоийга бўлган эъзоз ва ҳурматини кўплаб мисолар ёрдамида кўриш мумкин. Бошқалар шоҳнинг гапини икки қилиши мумкин бўлмагани ҳолда, Навоийга саккиз мартагача эътироз билдириш ҳуқуқи берилган.

Навоий шоҳ хазинасидан оладиган маошини ҳам олмаган , ўзи тез-тез шоҳ хазинасига катта инъомлр қилиб турган. Ҳусайн Байқаро дўсти Навоийнинг салтанатдаги ўрни, унинг фидоийлигини қадрлаган, уни ёнидан кетишга имкон бермаган. Ҳатто мусулмончилик фарзларидан бири бўлган ҳаж сафарига ҳам руҳсат берилмаган. Хондамирнинг гувоҳик беришича, Ҳусайн Байқаро Навоийнинг хаж сафаридан қайтариш мақсадида ёзган бир хатида шундай фикрлар бор: «Маълумки, Сиз Хуросонда турар экансиз, ҳар қандай илтимоссингиз бўлса, ҳурмат билан қабул қилинади. Мен шуни жуда аниқ биламанки, агар бу давлат сизнинг шарофатли вужудингиздан хоки бўлса, айрим шахслар ва халқ орасидаги ўзбошимчалик аҳвол ихтилолга айланиб кетади». Султон Ҳусайн Навоий вафот этгач, уч кун унинг уйида таъзияга келганларни қабул қилади. Йигирмасида эса Сари ҳиёбон майдонида катта эҳсон ўтказади. 1501 йил 18 декабрда дабдабали йиғин ўтказиб, дўсти хотирасини эслайди. Алишер Навоий Султон Ҳусайнни, аввало, дўст сифатида, шоҳ сифатида, улкан ижодкор сифатида беҳад қадрлар эди. Навоий илк қасидаси- «Ҳилолия»дан тортиб, барча йирик асарларида Султон Ҳусайнни тилга олади, унга алоҳида боблар ажратади, унинг фазилатларини қониқиш билан қайд этади. Навоий лирик ва эпик асарларида адолатли шоҳ тимсолини яратиб, Султон Ҳусайнни идеаллаштиради («Ҳайрат –ул аброр» достонидаги шоҳ Гозий тимсоли каби), салбий шоҳлар тимсолини яратиб, улар фожеасини кўрсатиб, шоҳни улардан ибрат олишга, ундан қилмишларидан узоқ бўлишга даъват этади. («Сабъаи сайёр» достонидаги туш манзараси каби) Султон Ҳусайн шоҳ бўлиш билан бирга замонасининг забардаст шоири, Ҳирот адабий мактабининг раҳнамоси эди. Навоий улкан шоир Ҳусайнийни беҳад эъзозлар эди. Ҳусайний таъбининг нозиклиги, нуктадонлигига мисол кўрайлик

Навоийда шундай воқеа баёни бор: Лутфий ва Навоий кечки пайт ёмғир шивалаб ёғаётган пайтда кўчада кетмоқда эдилар. Лутфийнинг оёғи сирғаниб, ерга ўтириб қолади. Навоий кўмагида ўрнидан туради. Шунда Лутфий Хисрав Деҳлавийнинг бир байтини ўқидики, байтнинг мазмуни ҳозирги ҳолатга ҳамоҳанг эди:шивалаб ёмғир ёғаётган пайтда кўчада кетаётган маҳбуба оёғи сирғаниб йиқилди: ёмғир ришталарини ушлаб ўрнидан туриб кетди! Лутфий ҳам, Навоий ҳам Деҳлавий тасвирига, ундаги маҳбуба ниҳоятда нозик қилиб тасвирланганлигига тасаннолар ўқишади. Навоий шоҳ билан суҳбатида Деҳлавий байтини ўқиб, Ҳайратини баён этади. Негадир Ҳусайний бунга муносабат билдирмайди. Бошқа кун Навоий ва Ҳусайн ёлғиз қолгач Ҳусайн Деҳлавий байтини эсга олади, унга эътироз билдиради. Лутфий ва Навоий сезмаган ҳолатни Навоийга айтиб беради. Байтда мантиқ бузилган. Негаки, ёмғир ришталари осмондан ерга томон оқади. Қандай қилиб маҳбуба ерга томон оқаётган риштани ушлаб, ўрнидан туриши мумкин!!! Инсоннинг ниҳоятда нозиклашиб қолганини кўрсатиш учун Ҳусайн шу ўринда бир байт ёзганини айтади: Заъфдин кулбамда кўрмоқ истасанг айлар мадан, Анкабуте ришта осган бўлса ҳар деворга Ана шу икки ижодкор лирикаси қиёсий ўрганилса улар фақат ижтимоий ҳаётдагина эмас, балки бадиий ижодда ҳам бир-бирига жуда боғлиқ, яқин эканига гувоҳ бўламиз. Навоийнинг қатор ғазаллари бевосита Ҳусайний ғазаллари тасвирида ёзилган. Маълумки, Ҳусайний «олий мажлис»да ўз ғазалларидан ўқир ва ғазалга татоббу қилишга амр этар, ёзилган татоббуларга баҳо берар эди. Ҳусайнийга муносиб жавоб айтиш ҳаммага ҳам насиб эта бермас эди. Ҳусайний «олий мажлис»да шундай ғазал ўқийди: Ўтға ёқғил сарви ул қадди раъно бўлмаса, Елга бергил гулни ул рухсори зебо бўлмаса.

Сарв бирла гул томошосига майлим йўқтурур. Боғ аро гул сарви гу руҳдин томошо бўлмаса Неча сафлар чекди мужгондин агар жон мулкига, Кўзларингни майли ҳар даш қатлу яғмо бўлмаса Бўлмағай эрди жунун даштида саргордонлигим Зулфи печи тобидин бошимда совдо бўлмаса. Гавҳари мақсуд топмоқ мумкин эрмас, эй кўнгал, Кўз ёшинг то васл умиди бирла дарё бўлмаса Соқиё, май тутки, хажр андуқидан бўлмак холос Хар даш илгимда лабо-лаб жони саҳбо бўлмаса. Эй Ҳусайний, уйқу бехудлиғ емак ғамдур менға Бўлса оби хизр умри жовидон, ё бўлмаса. «Бу шеърни,- деб ёзган эди Навоий,-бу авқотда ҳукм бўлуб эрдиким: татббу қилғайлар. Баъзини айтти лотеди. Баъзи айтмаслигига маътароф бўлдилар. Ул жумладин биз фақир эрдиким, инсоф бердим». Навоийнинг Ҳусайний шеърига татаббуси бу шеърдир6 Ўтға солғил Сарв ул қадди мавзун бўлмаса, Елга бергил чунки ул рухсори гулгул бўлмаса. Сарсари олим эсар ғам жоми ҳижрон тоғиға Телбаликдин ваҳши ҳар дам дардим афзундир агар Ул пари ишқида ҳар даш дардим афзул бўлмаса Гар кўнгул қатл истабон сен ваъда қилдинг тонгла деб Ушбу дам ултур бу эҳсон бирла мажнун бўлмаса Ҳирқа тинсин рахн учун, эй шайх, олмас пири дайр, Бода бермас токи узлук жинси мархун бўлмаса Фоний, ул васл истар эрсанг бенаволиғдин не ғам Бўлмасун ҳаргиз матои дунёви дур бўлмаса Эй Навоий, тонма гар дер ул пари Мажнун сени Ошиқ ўлғайму парига улки мажнун бўлмаса.

Ҳусайний шкърларига Навоий жавоб айтгани каби Навоий ғазалларига ҳам Ҳусайний жавоб айтган ҳолатлар анчагина бор. Бу ҳолатни Навоий шундай қайд этади: «Бу фақирнинг бир ғазалига жавоб бу ғазал воқе бўлубтур, ўзим инсоф юзидин мутарифменким, юз марта ортуқроқ тушубтурким: Тушгани ҳажрингга, э сарви гул, андоним менинг, Не кўзимда уйқу бор, не жонда оромим менинг. Бу матлаъни ғазал Навоийнинг қуйидаги матлаъни ғазали таъсирида битилган: Ҳар кўнгул ороми чун бўлмиш дилоромим менинг, Ул сабодин йўқтурур кўнглимда оромим менинг Ҳусайний Навоий ғазалларига меҳр қўйиб, уларга муҳаммаслар боғлагани каби Ҳусайний ғазалларига Навоий ҳам муҳаммаслар боғлаган. Ҳусайний Навоийнинг «Гулшан куйингдин айру боғи ризвонни Нетай?», «Ул жигар парголаси ашним жигаргун қилдило», «Гунчани хандон бориб» каби ғазалларига муҳаммаслар боғлаган, уларни девонига киритган. Навоий ҳам Ҳусайнийнинг «Эй Ҳусайний, Салтанатдин онга фахрим йўқтурур», «Ким дегайлар куйининг ҳайли гадосидин мени » каби ғазалларига муҳаммаслар боғлаган. Навоий ва Ҳусайний лирикасида ҳамоҳанг сатрлар шу қадар кўп учрайдики, баъзан кимнинг таъсирида ким ғазал битганини ҳам аниқлаш мушкул бўлиб қолади. Қуйидаги байтларга эътибор беринг. Ҳусайний: Эй сабо, бергил ҳабар: сарви равоним келдиму, Жон иси сендин келур, руҳи равоним келдиму? Навоий: Гул сочар ён боғ аро сарви равоним келдиму, Жоиси гулдин келур ороми жоним келдиму?

Навоий Ҳусайний ижодига бўлган меҳрини «Мажолис-ул нафис» тазкирасида ёрқин намоён этган. Саккизинчи мажлис шоир Ҳусайнийга бағишланган бўлиб, бу мажлисда шоир ғазалларидан 164 матлаъ фахр билан келтирилган Тазкирада 459 та шоир ижоди ҳақида гап борса, ҳеч кимга бу қадар илтифот кўрсатилган эмас. Бу илтифот аввало, шоҳ Ҳусайн Байқарога, шоир Ҳусайнийга, бир умрлик дўсти Султон Ҳусайнга кўрсатилган илтифотдир. Навоий Ҳусайний матлаъларини шунчаки фахр билан келтириш билан чекланмайди. Уларни таҳлил орқали кўрсатишга, улардаги шеърий санъатларни таъкидлаб кўрсатишга ҳаракат қилади. Ҳусайний ошиқки Фарҳод ва Мажнунларга қиёс этганда, шунчаки талмеҳ санъатини қўллаб қўя қолмайди, балки ошиқни улардан устун қўяди, бунда муболағанинг иғроқ шаклидан фойдаланади. Шоир лирикасидаги бу ҳолат Навоий томонидан шундай шарҳланади: «ишқ ўтининг шиддат ва хиркотиким, Мажнун андин бир учқун тиласа, боштин оёқ ўртангай, бу матлаъда бас сўзнок айтилибдурким: Ишқинг ўтидин келиб Мажнун бир учқун истади, Ол, дедим, сўнгач илиқ, боштин-оёғин ўртади. Мазкур байтда Навоий таъкидлаган ироқ санъатидан ташқари истиора (ишқ ўти), тазод (боштин-оёқ) санъатлари, шунингдек, тавзиъ («н» товуши етти жойда келмоқда), асосланг («и» товуши ўн тўрт жойда ишлатилган) санъатлари ҳам борки, булар Ҳусайнийнинг катта шоир эканини кўрсатади. Навоий Ҳусайнийнинг маълум шеърий санъат асосига қурилган ғазалларини алоҳида таъкидлайди: «Маъшуқ номаси етгандин масрур бўлғон маънида бу ғазал кўп рангин воқ бўлибтур, охиригача бир мазмун мусалсалдур, матлаъ будурким: Фурқатингда йўқ эди жисмимда жон, жонимда тоб, Кўзда хуноб эрдию ғамгин кўнгилда пелу топ. Навоий ғазалнинг тадриж (мусалсал) санъати асосига қурилганини таъкидлаб, матлаънинг кўл рангин эканини айтиш билан чекланади. Ўша

«кўл рангин»лик нимада, у қандай зоҳир бўлмоқда? Матлаъ мазмуни бундай: айрилиқ туфайли жисмимда жон, жонимда ҳарорат йўқ. Кўзим тўла қон, ғамгин кўнглимда эса тўлғониш, қийналиш ҳукмрондир. Байтда таносуб санъати қўлланмоқдаки, жисм ва жон тушунчалари бир-бирига боғлиқ тушунчалардир. Айни шу сўзлардаги «ж» ундошининг такроридан (яна ҳар иккиси сўз бошида) тавзиъ «о» унлисининг такроридан (беш жойда келмоқда) ассоканг санъати юзага келмоқдаки, бу байтнинг равон ўқилишин таъминламоқда. Байтдаги қофия бўлаётган сўзларга эътибор берайлик. Биринчи мисрадаги «тоб» сўзи «иссиқлик», «ҳарорат» маъносида келаётган бўлса, иккинчи мисрада эса бу сўз «печ» сўзи билан бирга келиб, тўлғониш маъносида ишлатилмоқдаки, бу тажнис санъатидир. «Тажнис кўнгил» бирикмасидаги сифатлаш эса айрилиқда қолган ошиқ ҳолатини равшан кўрсатмоқда. Ҳусайний ўз рисоласида Навоийга юксак баҳо бергани каби Навоий «Мажолис-ул нафоис» тазкирасини дўсти Ҳусайнийга мақтов ва дуо билан якунлайди: Ё раб, бу замон шоҳларинг шоҳи, Ким кўнгли эрур шуури ниҳон огоҳи. Бергил анга авж маҳдин то моҳи Балким, кеча бор эса анинг дилҳоҳи. Кўк орсаси базмгоҳи ўлсун, ё раб. Кўк шамсаси чатргоҳи ўлсун, ё раб Кавкаб адоди синоҳи ўлсун, ё раб Ҳар ишда ҳақ паноҳи тасун, ё раб. Навоий Ҳусайн Байқарони: «Салтанат баҳрининг дурри янтоси, фасоҳат оламининг нукта бирла сиҳрсози»,- деб баҳолайди. Кўринадики, Навоийнинг Ҳусайн Байқарога муносабати бир томонлама-васф ва мақтов йўлида кўринмоқда.

Бобурнинг Ҳусайн Байқарога муносабати эса бошқача тарзда кўринади. Бобур Ҳусайн Байқарони ўрни билан мақтайди, ўрни билан беомон танқид қилади. Умуман олганда, Бобурнинг танқидий қарашлари Навоий қарашларига нисбатан қатъироқ, кескинроқ эканини қайд этиш зарур. Бобур «Буюк Бобур империяси»нинг императори, Афғону Хинднинг ҳукмдори бўлгани учун, дунёга, тарихий шахсларга ўзгача муносабатда бўлгани учун, бировларни мақтаганда ортиқча муболаға, дабдабали сифатлашлардан фойдаланмайди. Хатто Амир Темурни оддийгина қилиб «Темурбек» деб қўя қолади. Алишер Навоийни ҳам «Алишербек» деб тилга олади. Қиёс устун Навоийнинг Амир Темур ҳақидаги қуйидаги муболағани фикрларини кўздан кечирайлик: «Агарчи назм айтмоққа илтифот қилмайдурлар, аммо назм ва насрларин андоқ хўб маҳал ва мавқеида ўқуб турларким, анингдек бир байт ўқиғон юз яхши байт айтқонча бор» Фикримиз исботи учун бир мисол кўрайлик. Хисравшоҳ деган типик мустабид, қаллоб, ғаломус ҳукмдор бўлиб, у бобур нафратига учрайди: « . . . юз минг лаънатдур қиёматгачаким, ҳар ким Хисравшоҳнинг бу афъолини эшитса, лаънат қилсун. Бу афъолини эшитиб лаъънат килмоғон ҳам сазовори лаънат бўлсун». «Бобурнома»да Ҳусайн Байқаро 44 марта тилга олинган. Аввало, Бобур Ҳусайн байқаронинг Амир Темурдан кейинги энг салоҳиятли шоҳ эканини таъкидлайди: Султон Ҳусайн мирзо кўп ишлар кўрган, бисёр тажрибалар кечирган, улуғ ёшлик подшоҳ эди». Унинг шажарасини қуйидагича беради: Султон Ҳусайн мирзо бинни Мансур бинни байқаро бинни Умаршаҳ бинни Амир Темур онаси Ферузабегим эди, Темурбекнинг набираси. Султон Ҳусайн мирзо Каримут-тарафайн эди Ҳажи ота, ҳожи она томонидан Амир Темурга алоқадор шахслар «Каримут Тарафайн» дейилади. Султон Ҳусайн портретини қуйидагича беради: Кийик кўзлук шер андом бўйлиқ киши эди. Белидин куй ингичка эди. Бовуждини, улуғ ёш яшаб, оқ соқоллик, бўлиб эди, Хушранг, қизил яшил обришини кияр эди.

Унинг характеридаги ибратли томонларини алоҳида таъкидлайди. Унинг адолатпеша эканини шундай ёзади: Бир қатла бир ўғли бир кишини ўлтурган учун қонлиқлариға топшуруб, дорил қозоға йиборди. Жангдаги мердонолигини шундай ёзади: Темурбек наслидин ҳеч ким маълум эмаским, Султон Ҳусайн мирзога қилич чолмиш бўлғай. Султон Ҳусайннинг хотинлари кўп бўлгани учун, ундан кўп фарзандалр қолган. Бобур унинг авлодини қуйидагича кўрсатади: ўн тўрт ўғил, ўн бир қиз қолиб эди. Бобур Ҳусайн Байқаро замонини мақтаб тилга олади: Султон Ҳусайн мирзонинг замони ажаб замоне эди, аҳли фазл ва бенозир элдин Хуросон бетахсис Ҳири шаҳри мамлу эди. Ҳар кишининг ким бир ишга машғуллуғи бор эди. Ҳиммати ва ғарази ул эдиким, ул ишни камолға тегургай. Бобурнинг уқтиришича, Ҳусайн Байқаронинг яна бир яхши иши Шайбонийга қарши Темурийларни бирлаштиришга қилган ҳаракати эди. Бобур бу ҳаракатни қўллаб қувватлайди: «Султон Ҳусайн Мирзодек Темурбек ўрниға ўлтурғон улуғ подшоҳ йиғноқ қилиб, атроф ва жавонибдин ўғлонларини ва бекларни талатиб, Шайбонихондек ғанимнинг устига озим бўлғонда, эл оёқ била борғонда, биз бош била борғай биз, эл таёқ била борғонда –биз тош била борғайбиз». Бобур ана шу тарзда Ҳусайн Байқарога ижобий муносабат билдиради. Айни чоғда, унинг фаолияти, ижодидаги камчиликларни кўрсатишдан ҳам тортинмайди. Бобур Ҳусайн Байқаронинг ҳар куни ичкилик ичишини танғид қилади: Аввал тахт олғон маҳалда олти-етти йил тоиб эди. Андин сўнгра ичкуга тушди, қирқ йилға ёвуқнинг Ҳуросонда подшоҳ эди, ҳеч кун йўқ эдиким, намоз пешиндин сўнг ичмагай, вале ҳаргиз сабуҳий қилмас эди, ўғлонлари ва жамиъ сипоҳиға ва шаҳрига бу ҳол эди. Ифрот била айш ва фисқ қилурлар эди. Бундан ташқари, шоҳнинг намоз ва рўзага муносабатини ҳам ошкора кўрсатади: Мафосил заҳмати жиҳатидан намоз қила олмас эди, рўза ҳам тутмас эди.

Бобур шу қадар синчковки, унинг диққатидан ҳеч нарса четда қолмайди: «. . . кичиклардек қўчқор саҳлаб, кабутар саҳлаб, кабутар уйнар эди, товуқ ҳам урушқа солур эди» Бобур Ҳусайн Байқаронинг бадиий ижодидаги камчиликларини ҳам кўрсатади: «Табъи назми бор эди. Девон ҳам тартиб қилиб эди. Туркий айтур эди. Тахаллуси «Ҳусайний» эди. Баъзи байтлари ёмон эмастур, вале мирзонинг девони томом бир вазндадур». Бобур Камолиддин Гозургоҳийнинг «Мажолис-уш ушшоҳ» асарига Ҳусайн Байқаро томонидан ёзилган дебочани ҳам маъқулламайди. «яна бу ажаб чўлона амрдурким, дебочада Султон Ҳусайн мирзо ўзумнинг таҳрир ва таснифимдур, деб битибдур»,-дея Султон Ҳусайннинг бу ишидан ажабланганини баён қилади. Бобурнинг бундай кескин фикрлари фақат Ҳусайн Байқарогагина даҳлдор бўлмасдан, балки Бобур қарашларидаги изчил тамойилдир. Хатто амакиси Султон Маҳмуд мирзо ижоди ҳақида сўзлаганда ҳам бу тамойилдан чекинмайди. «. . . шеъри бисёр суст ва бемаза эди. Андоқ шеър айтқондин атмоғон яхшироқдир». Маълумки, 1465-1469 йилларда Навоий Самарқандда таҳсил олган. Ана шу йилларда Андижонлик шоирлар: Юсуйшоҳ Бадиий ва Сафоий билан яқин муносабатда бўлган. Наовий «Мажолис ун нафоис» тазкирасида муаммо усталарини санаганда Юсуфшоҳ Бадиий номини ҳурмат билан тилга олади: «Мавлоно Юсуф «Бадиий» тахаллуси қилур эрди. Ул ҳам Андижонидур» Мавлоно Сафоий била бўлур эрди. Фақир таҳсил учун Самарқандга борганда, ул Андижондин келди ва анда фақир била бўлур эрди. Сиғари син жиҳатидин шеърида ҳомлик бўлса, фақир ислоҳ қилур эрди. Бот бузургманши ва мутасаввир йигит бўлди ва Хуросонга келиб кўп салоҳиятлар ҳам касб қилди. Фақирдин ўзга киши анинг шеърида сўз айта олмас эрди Яхши суҳбати бор эрди ва кўпрак синф шеърни яхши айтур эрди ва аруз билур эрди. Бу матлаъ анингдурким: Гар бадин обу ҳаво куят бувад манзилгоҳам,

Не зулоли ҳизр бояд не дами руҳуллоҳам Байтнинг таржимаси қуйидагича: Агар шундай обу ҳаво ҳолат, 9кайфият) дан сўнг сенинг кўчанг менинг манзилгоҳим бўлса Ҳизр суви ҳам Руҳуллонинг нафаси ҳам ҳожут эмас. Навоий давом этади: «Миръатус-сафо» қасидаси татаббунда бу байт яхши воқеъ бўлубтурким: Дури мақсуд чуён маъмаул-баҳройи шуд сўфи, Ки баҳре дар бар аст аз гашмаи ҳар чашми чирёнаш Байт таржимаси Чунки ёш тўқувчи кўзларнинг ҳар биридан бир денгиз оқиб чиқади Сўздан мақсад дурини қидириб, икки Денгиз (овораси) бўлди. Муаммо рисоласи битиб, анда кўп иш қилибдур. Мансур исмига бу муаммо анингдурким: Маро зор шуд мунаввар хакан часим, Ки омад дўст дар кошонан часим Муаммо ечими қуйидагича: Мазидки: менинг учун кўзим уйи равшанлангани шундай бўлдики, кўзинг кошонасига дўст келди. Ечими: «Мунаввар»-«____» сўзи «дўст» сўзининг арабчаси-«Сиддиқ» ______нинг биринчи ҳарфи «сод»-__ билан тўлдирилса (кошона баланд, юқори ишорасига мувофиқ биринчи харф) «Мансур»-__________ хосил бўлади. Навоий Юсуфшоҳ ҳақидаги фикрларини шундай якунлайди: «Сарахода фавт бўлди. Мозори ҳазрат Шайх Луқмон хонаохидадур». Маълумки, Навоий тазкирада жуда кўп шеърларни какошга олган бўлса-да, уларнинг бирор байтин келтириш билан кифояланади. Устозлари, улкан шоирларга кенгроқ тўхтайди. Хатто Отоийдек шоирнинг ҳам бир байтини мисолга олган халос.

Юсуфшоҳ Бадиий ҳақида бу қадар муфассал маълумот бериш, ижодидан уч байт келтириш шоирнинг ижоди Навоий тамонидан юксак қадрланганини кўрсатади. Бобур эса Юсуфшоҳ ҳақида қисқа маълумот бериш билан кифояланади. «Бобурнома»да шундай маълумот бор: яна Юсуф Бадиий эди, Фарғона вилоятиндандур, қасидани ёмон айтмас экандур». «Мухтасор» асарида эса рамал баҳри ҳақида фикр юритаётиб, Навоий юқорида келтирилган биринчи байтни мисол тарзида келтиради. Навоий ва Юобурнинг адабий-танқидий қарашларидаги фарқли томонлар м.солиҳ ижодига муносабатда ёрқин кўринади. Навоий «Мажолис-ул нафоис» тазкирасида М.солиҳ ҳақида илиқ фикрлар айтади. «Муҳаммад Солиҳ-исми муносабати билан Солиҳ тахаллус қилиур. . . ўзи мулойим йигитдур». Бобур эса М.Солиҳ ижодига қуйидагича баҳо беради: «Яна Муҳаммад Солиҳ эди, чошнилиқ ғазаллари бор, агарчи ҳамровлиғи чошнисига йўқтур, туркий шеъри ҳам бор, ёмон айтмайдур. Сўнгра Шайбонийхон қошиға келиб эди, филжула риоят қилиб эди. Шайбонийхон отиға бир туркий маскавий битибдур, бисёр суст ва фуруттур, ани ўқиғон киши Муҳаммад Солиҳ шеъридин беэътиқод бўлур. Бир яхши байти будур: Бўлди Танбалға Ватан Фарғона, Қилди Фарғонани такбалхона Шариф ва Золим табъ ва бераҳм киши «эди». Кўринадики, Навоий томонидан «Мулойим йигит» деб таърифланган шоир Бобур томонидан «шариф ва золим табъ ва бефаҳм киши эди» деб таърифланмоқда. Ёки XVI аср адабиётида реалист услубда ёзилган, воқеаларни ҳаққоний ифода этган «Шайбонийнома» достонига паст баҳо берилмоқда. Биринчи сабаб аниқ: Муҳаммад Солиҳ Бобурнинг биринчи даражали душмани бўлган Шайбонийхоннинг «малик-уш шуароси», «Амир-ул умароси» эди. Шайбонийхонга бағишлаб достон битган шоир эди. Шунинг учун Бобур М.Солиҳ ижодига айрича муносабатда бўлган.

Навоий ҳам Бобур ҳам адабиётшунос олим сифатида аруз назариясига оид махсус асар битганлар. «Мезон-ул авзон», «Мухтасар» асарларининг ўрганиш Бобур асарида кўпгина ўзига хосликлар мавжудлигини кўрсатади. Бобурнинг «Мухтасар» асари фақат аруз шеър тизими билан боғлиқ масалаларни қамраб олади дейиш унинг доирасини торайтириб қўйиши мумкин. Аслида бу рисолада анъанавий аруҳ ва унинг қонун-қоидалари баён қилинибгина қолмай, унда ўзбек шеършунослиги ҳамда эски ўзбек тили фонетикасининг арузга муносабати: туркий-ўзбек халқ оғзаки ижоди ва ёзма шеършунослигидаги ўзаро таъсир, уларнинг ўзига хос хусусиятлари: Бобурнинг ўзбек, Озарбайжон ва форс-тожик адабиётларининг забардаст намояндалари ижоди, асарлари ҳақидаги мулоҳазалари ҳам мўъжаз тарзда ифода этилган. Асарда адабиётшуносликнинг масалалари- ўзбек адабиётининг қардош адабиётлар билан алоқаси кўламида ёритилган. Рисола арузнинг эл баҳри ва ундаги 537 вазн тавсиф қилинган. Арузга бағишланган бошқа китобларда, ҳусусан, Навоийнинг «Мезон-ул авзон», Сайфий Бухорий нинг «Меъзон ул ашъор» китобларида арузнинг 19 баҳри ҳақида маълумот берилган. Бобур эса тавил баҳри доирасида ҳосил бўлувчи ариз ва амиқ баҳрларини ҳам қўшиб, баҳрлар сонини 71 тага етказган. Рисолада ариз ва амиқ баҳрлари тавил, мадид, басит баҳрлари қаторида муталифа доирасига киритилган. Диққатга сазовор жойи шундаки, Бобур бу баҳрларнинг ўзбек ва тожик шоирлари томонидан кашф этилганини алоҳида уқтириб, ариз баҳри ҳақида шундай ёзган: «Бу вазнда озий шеър топмайдурлар. Бу баҳрни Ажам шуароси пайдо қилиб, мақбури тавил дептурлар, ариз ҳам дерлар». Асарда аризнинг туртда, амиқ баҳрининг иккита вазнига мисол қилиб, жами, тўққиз байт келтирилганки, шундан олти байти ўзбек учун келтирилган мисоллардан қуйидагиларни айтиш мумкин. Ариз баҳри:

Лабинг-маржон, тишинг-дур, хатинг-райҳон, қадинг-гул, сочинг-акбар, юзинг-хур, менгинг мултон, сўзинг-мул.. Мафоилун, фаулун, мафоилун, фаулун. Амиқ баҳри: Кел бари, эй тариким, ҳажрдин хастадурман, Маълингга ташнадурман, зулфингга бастадурман. Фоилун, фиолотун, фоилун, фоилотун. Бу икки баҳр ҳар байти тўла саккиз рукнли бўлганлиги учун мусаммакоти солимун арқон деб аталган. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу баҳр кўламда тарқалмаган экан. Шундай бўлишидан қаттий назар, Бобурнинг аруздаги баҳрларнинг ўзаро алоқаси асосида янги –янги баҳрларни ҳосил қилиш мумкин эканлиги ҳақидаги фикри аруз имкониятларидан ижодий фойдаланиш зарурлигини тасдиқлайди. Навоий ва Бобурнинг ислом динига бўлган муносабатида ҳам ўзига хослик кўзга ташланади. Навоий бутун талантини, ҳаётини хаққа ва халқа бағишлаган ижодкор эди. У чинакам Оллаҳнинг ошиғи эди. Унинг болалик чоғлариёқ атторнинг «Мантиқ-уи тайр» китобини ёд олиши, ақлини танигач, тасаввуф йўлини қабул қилиши, талабалик йиллари Хўжа Аҳрор билан учрашуви, унинг эътиқоди бўлган нақшбандия тариқатини қабул қилиниши замонасининг йирик диншуноси бўлишини таъминлайди. Алишернинг болалик чоғлари мураккаб, фалсафий достон бўлган, «Мантиқит ут тайр» ёд олиш диққатга молик ходисадир. Ўтмиш шоирларининг жуда кўп шеър ёд билиши бугунги шоирларга ибрат бўлмоғи керак. Ўзи ёзган 10 қатор шеърни ҳам қоғозга қараб ўқиган шоирни шоир деб бўлармикан? Бобомиз Арузий Самарқандий «Наҳор мақола» рисоласида шоир бўлишнинг шартларидан бири салафлар ижодидан 20 минг замондош шоирлар ижодидан 10 минг байт шеър ёд билиш эканлигини уқтирган. Алишер Навоий «Муқонамот ут луғатайн» асарида шундай ёзган: «Йигитлигим замони ва шабоб айёмида авонида кўпроқ шеърда сехрсоз ва

назмда фусун пардоз шуаронинг ширин ашъори ва рангин абъётидин эллик мингдан ортиқ ёд тутубменг ва алар завк ва хушҳоллиғидин ўзумни овутупмен» Бундай фазилат фақат Навоийдагина учрамасдан, бошқаларга ҳам кузатиш мумкин. Бобур «Бобурнома» асарида Ҳилолий ҳақида маълумот бериб, унинг ҳофизаси кучли эканнини шундай таъкидлайди: яна Ҳилолий эди. Бисёр қавий ҳофизаси бор эмиш, ўттиз-қирқ минг байт ёдида бор эмиш» Навоий ўз давригача ва ўз давридаги диний илмларини пухта эгаллади. Навоий асарларида зардуштийликнинг муқаддас китоби «Авесто» номи учрамайди. Аммо у «Занд» номли китобни тилга олади. Бу китоб «Авесто» китобининг лўнда баён қилинган шаклидир. Демак, Навоий «Авесто»дан тортиб «Қуръон»гача бўлган муқаддас китобларини яхши билган. Навоий «Лисон-ут тайр» достонида Шайх Санъон ҳикоясини берган. Шайх Санъон христианлар магитига киргач, магит ичидаги ҳар бир деталь, ҳар бир безан шу қадар муфассал тасвирланганки, Навоий христиан динининг билағони сифатида кўринади. Ислом динига фарз ва суннат амаллар ҳақида «Сирож ул-муслимин» номли китоб ёзган, замонасининг Низомиддини даражасига кўтарилган. Оллоҳга бўлган меҳру-муҳаббатини лирик шеърларида, йирик асарлар дебочасидаги хажд бобларида, муножатларида ёрқин ифода этади. Навоийнинг Оллоҳга бағишлаган байтларида ҳам унинг халқпарварлиги, инсонийлиги яққол кўриниб туради. Фарҳод ва Ширин» достонининг кириш қисмида, 3-муножотда шоир Оллоҳга қарата шундай дейди: Бу санъатлар қилиб оламга саттинг, Ким они одами хайлига қаттинг. Бу ерга тегруким бўлди шимори, Анга йўқ эрди ҳеч иш ихтиёри Бу шидур турфанинг эгрига гар рост, Қўя олмас қадам бўлмай санга хост

Не қилғон иш гар эмас анда мактуб. Ненинг қилсанг эрур адлинга маҳбус. Не дерсен бас бу жонъи беновга Гуноҳи қилмайин қолган балога. Ана шундай комил мусулмон бўлган Навоий нега ислом фарзларидан бўлган ҳаж амалини бажармади? Навоий умри давомида уч марта хаж сафарига отланди, уч марта унинг ҳажга бориши ҳақида подшо фармони чиқди. Аммо ҳажга жўнайдиган кун Ҳусайн Байқаро турли баҳоналар билан руҳсат бармайди. Навоий 3-марта ҳажга бормоқчи бўлиб, шоҳдан хат орқали руҳсат сўрайди. Шунда Ҳусайн Байқаро хатида шундай фикрлар бор: «Маълумки, сиз Хуросанда турар экансиз, ҳар қандай илтимосингиз бўлса , хурмат билан қабул қилинади. Мен шуни жуда аниқ биламанки, агар бу давлат сизнинг шарофатили вужудингиздан ҳам бўлса, айрим шахслар халқ орасидаги ўзбошимчалик аҳвон ихтилолга айланиб кетади». Навоий хажга боролмагач, кўнглида вазирман, амирман, шоҳнинг дўстиман деган кибр пайдо бўлмаслиги учун шоҳ фармони билан Ансорий қабрига жузвношлик (сув сепубчи, супурувчи) вазифасига тайинланади. Кўринадики Навоийнинг динга бўлган муносабати бир йўлдан, Оллоҳ буюрган амалларни қилиш, бошқаларни ҳам бунга даъват этишдан иборат. Бобурнинг динга бўлган муносабатида эса ўзига хос қирраларни кузатамиз. Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёт йўли, тақдири, ижоди, дунёқараши мураккаб ижодкордир. Унинг дунёқараши, ижодидаги зиддиятлар адиб яшаган давр, унинг ҳаёт йўли билан зич боғлиқдир. Ижодкорнинг дунёқараши, хусусан, унинг динга бўлган муносабати яхши ўрганилган эмас. Бобур қолдирган илмий ва бадиий мерос унинг динга бўлган муносабатини ўрганишда асосий манба бўлиб хизмат қилади. Шунингдек, Бобур яшаган ва ундан кейинги вақтларда яратилган тарихий, адабий асарларда ҳам қимматли маълумотлар мавжуддир. У XVI аср фарзанди сифатида Оллоҳни, ислом динини муқаддас билади, ислом фазилатларига

амал қилади. Оллоҳга қарата ҳамду санолар айтади. Шоир рубоийларидан бирида шундай ёзади: Ё қаҳру ғазаб бирла мени туфроқ қил, Ё баҳри иноятингда мустағроқ қил. Ё раб, сенгадир юзум қаро, хоҳ оқ қил, Ҳар насвъи сенинг ризонг эрур, андоқ қил. Бобур яратганга ихлос билан қараш билан бирга, улуғ шайхларга ҳам алоҳида меҳр ва муҳаббат билан муносабатда бўлган. Хусусан, унинг Хожа Убайдуллга эътиқоди бехад кучли бўлган. Адиб «Бобурнома» асарида 1500-1501 йил воқеалари ҳақида сўзлар экан, Самарқандга ҳужум қила олмай юрган кунларини қаламга олади. Бекларнинг бири бир ой -қирқ кунда оламиз деса, яна бири йигирма кунда оламиз дейди. Нуён Кўкальош эса «ўн тўрт кунда олур биз» дейди. Шу суҳбатдан сўнг ўн тўрт кун ўтгач, кеча Бобур туш кўради. Тушига Ҳожа Аҳрор киради, уни ғалаба даъват қилади, унинг шарофати билан Бобур ғалаба қилади. Яхшиси бунинг Бобурнинг ўзидан эшитайлик: Хожа Убайдуллао келмишлар, мен истиқболларига чиқмишман. Ҳожа келиб ўлтурдилар. Хожанинг олдиға ғолибо бетакаллуфроқ дасторхон солмишлар. Бу жиҳаттин Хазрат хотириға нима келмиш. Мулло бобо менинг сори боқиб, ишорат қиладур. Мен ҳам имо била дедимким, мендан эмастур, дастархон солувчи тақсир қилибтур. Хожа фаҳм имдиб, бу узр масму. Тушти. Қўптилар. Узата чиқдим. Ушбу уйнинг дамонида ўнг қўлимдан ё сўл қўлимдан тутиб андоқ кўтардиларким, бир оёғим ердин қўпти. Туртки дедиларким, шайҳ маслаҳат берди. Ўшул кеча мунда-ўқ Самарқандим олдим. Бобур 1502-1503 йил воқеаларини ёзар экан, Хожа Ахрор руҳи уни ўлимдан олиб қолганини баён этади. Бобур душман қўлига тушиб,

ўлим муқаррар бўлади. Шунда икки ракат намоз ўқиб олиш учун руҳсат сўрайди. «. . . бошимни муножатқа қўюб, тилак тилайдир эдимки, кўзим уйғуға борибтур. Кўрардурменким, Хожа Яъқуб Хожа Яхёнинг ўғли Ҳазрати Хожа Убайдуллонинг набиралари рўбарўйимга аблоқот миниб кўп жамоати аблаҳ сувар билан келдилар. Дедиларким, ғам емангиз Хожа Ахрор мени сизга йибордилар. Дедиларким, биз аларға истонат тегуруб, подшоҳлик маснадиға ўлтурғузиббиз. Бобур кўзини очса, уни қутқаргани келган Қутлуқ Муҳаммад бошлиқ кишиларни кўради. Маълум бўладики, Қутлуқ Муҳаммад тушига Хожа Убайдулло кириб, уни бу воқеадан хабардор этиб, Карнонга боришга даъват этган. Бобур касал бўлиб холи танг бўлган пайтларда ҳам Ҳожа Убайдулло руҳига илтижо қилиб, дарддан ҳалос бўлганининг гувоҳи бўламиз. Дарддан азобдан қолган Бобур Хожа аҳрорнинг «Волидия» асарини шеърий таржима қилиш туфайли шифо топганини ўзи қайд этган. «Одина куни ойнинг йигирма унида харорате баданимда зоҳир бўлди. Андоқким, жума намозини масжидда ташвиш била ўтадим, намоз пешин эҳтиётини қилиб, китобхонада бир замондин сўнг машаққат била ўтдим. Индин якшанба куни имтиб, озроқ титрадим. Сешанба кечаси сафар ойининг йигирма еттисида Хазрат Хожа Убайдуллонинг «Волидия» рисоласини назм қилмоқ хотирамга келди. Хазратнинг руҳига илтижо қилиб, кўнглимга кечирдимким, агар бу мазума ул Хазратнинг маъқули булур, худ нечунким, соҳиби «Қасидаи Бурда»нинг қасидаси мақбул тушуб, ўзи ўлум маразидан қутулиб, назимининг қабулига далим бўлғусидир». Улуғ шайхларга ихлос қўйиш, уларни ўзига пир санаш Бобурга Амир Темурдан мерос қолган. Амир Темурнинг биринчи пири Шамсиддин Кулол бўлса асосий пири Сайид Барака эди. Темур

фаолиятидаги кўп ишлар Саид Барака маслаҳати, давлати билан амалга ошган. Шунинг учун ҳам Амир Темур ўз жасадини пирининг оёқ томонига қўйилишини буюрган эди. 1931 йили Амир Темурнинг Ўрол бўйидаги Тўхтамишхон билан бўлган жангида Темур аскарлари оғир аҳволга тушиб қолади. Шунда Сайид Барака отдан тушиб, майда тошлар теради. Отга миниб, дуо қилади ва майда тошларни душман томон отиб: «Ёғи қочди»,-дейди. Темур аскарларни ана шу даъватдан илҳомланиб, муҳим ғалабани қўлга киритадилар. Бобур ҳаётидаги яна бир ибратли ва ҳайротомуз воқеа шундайки, Бобур дуонинг кучи билан ўлим зарбасидан омон қолади. У 1506-1507 йил воқеаларини ёзар экан, тўс-тўпалон, жанг ҳолатида Дўст Сарипулий деган киши Аҳмад Юсуф билан танҳо қолган Бобурга ялонғоч қилич билан яқинлаша бошлайди. Бобурга қилич солади, аммо Бобур дуо ўқиб тургани учун шикаст етмайди. «Мен совуққа ва қорга кўнганимдинму, мени танимади, ё уруш изтиробидинму эди, бетаҳоши яланг бозумга-қ қилич солди, тенгри инояти эди, сари мўл кор қилмади. Агар тиғи олам бичинбанд зи чой, Набуррод раге то нахоҳат худой. (Агар олам тиғи ўз жойидан қўзғалса, худо хоҳламаса, бирор томирни ҳам қирқолмайди). Мен бу дуони ўқиб эдим, анинг хосиятидин эдимки, тангри таоло бу мазарратни дафъ қилди ва бу мутаъважжих бўлғон балоъи рафъ қилди. ул дуо бу дуодир». «Бисмиллахир роҳманир роҳим. Аллоҳумма анта рабий, ла илаҳа илла анта, алайка таваккалту анта рабук аршин- азим. Маашаллаҳу кана ва лам яшаъ лам якун ва лаҳавла ва қуввата илла билла-хил-алийил –азим. Ва инъалам-иналлаха ала кулли шайин илман ва ахсо куллу шайин ададан.

Аллахумма инни аузубика мн шарри нафси ва шарри ғайри ва шарри кулли даббатин, анта олаз биҳосиятиҳа, иннака роббил аршил- азим» Таржимаси: «Раҳимдил Аллоҳ номи билан бошлайман. Эй Оллоҳ! Сен раббимсан, сен соҳибимсан. Сендан бошқа ҳеч қандай яратувчи йўқ. Таваккал қилдим сенга ва сен улуғ арши аълонинг соҳибисан. Алоҳ нимани хохласа бўлади. Нимани хохласа-бўлмайди. Ҳақ таолодан бошқа ибодатга сазовор бирор маъбуд йўқ ва алоҳ улуғдир. Фақат мутлоқ куч-қувват буюк ва қудратли Аллоҳ таоолодир.Сен энг билувчилан ва сен ҳамма нарсани қилишга қодирсан. Сен ҳақиқатда илм билан ҳамма нарсани ўраб олдинг ва сен билан ҳисобга олдинг. Эй парвардигор! Мени ҳамма ёмонликлардан, ҳамма ёмонлик келтирувчи нарсалардан ўзинг сақлагин. Сен эсдан чиқарганларни жазолагувчисан ҳам. Сен ҳақиқатда улкан аршнинг соҳибидурсан». Бобурнинг Оллоҳга бўлган ишонч ва эътиқодининг бирлигини унинг умри охрларидаги, Ҳумоюн қаттиқ бетоб бўлиб ётган дамдаги фаолияти ёрқин ифодалайди. Бобур Оллоҳга астойдил илтижо қилади, унинг илтижоси инобатга ўтади. Ҳумоюнннг аҳволи бениҳоя оғирлашгач, Хожа Халифа Хумоюн жони учун Кўхи Нур олмасини бағишлашни таклиф этади. Бобур эса ўз жонини бағшлайди. «Гараз будурким, дунё молидин яхшисини тасаддуқ қилиш керак. бас ўшал олмоским, Иброҳимни урушда тушиб эрди, Муҳаммад Ҳумоюнга иноят қилиб, эрдингиз, тасаддуқ қилмоқ керак. Тилга келдиким, дунё неди анинг ивазиға нечук бўлғай, мен анинг фидоси қилурменким, хад амри мушкул бўлубтур. Ва андин ўтибдурким, мен анинг бетоқатлигини тоқат келтургаймен.

Ўшал ҳолатга кириб, уч қатла бошдин ўргулиб, дедимким, мен кўтардим хар не дардинг бор. Ўшал замон мен оғир бўлдим, ул енгил бўлди. Ул сиҳат бўлуб қўпти. Мен нохуш бўлиб йиқилдим» (459). Бобурнинг динга бўлган муносабатининг бир қирраси унинг унинг ичкиликка муносабатидир. Май ичиш ва майхўрлик ислом динида қаттиқ қораланади. Навоий шаробни «уммул хабоис», яъни барча ёмонликлар, фалокатлар онаси деб айтган. Бобур бу масалани яхши тушунса-да, ҳаётдаги зиддиятларга чидай олмай, майхўрликка берилади. У ўз ватанида катта куч-қудратга эга тахт соҳиби бўла олмади. Куч-қудратли тахт соҳиби бўлганда эса ватанидан узоқда бўлди. Не-не ишонган бекларидан бевафолик кўрди. Темурий шоҳ ва шаҳзодалар уни қўллаб-қувватламади. Буларнинг барчаси Бобурни майхўрлик сари етаклади. Келгилки, дами ўлтурубон май ичайлик, Дунё ғаму ранжидин замон кечайлик. (163) Демак, дунё «ғаму ранжидин» маълум фурсат фориғ бўлиш воситаси сифатида майга ружуъ қилади. Майхўрлик шунга олиб келадики, у рамазон кунлари ҳам, ийд кунлари ҳам май ичади, ойлар, йиллар намоз ўқимади, рўза тутмади: Келди рамазону мен тақи бода параст, Ийд ўлди-ю зикри май қилурмен пайваст. Не рўза-у, не намоз йиллар, ойлар, Тун-кун майу мажъун била девонау маст (166). Оқибат шу даражага етдики, Бобур эрталаб тупурса, оғзидан қон келди. Кўнгилга майхўрликдан тавба қилиш истаги тушди. У «Бобурнома»да 1526 йил воқеаларини тасвирлар экан, шундай ёзади: «Душанба куни жумадил- аввал ойининг йигирма учида сайр қила отландим. Сайр асносида хотиримга еттиким, ҳамиша тавба дағдағаси хотиримда бор эди, бу номажруъ амр иртиқобидин алау давом кўнглимда ғубор эрди, дедиким эй нафс: Чанд боши зи маоси мазанаш,

Тавба ҳам бемаза нест, бачам! Нега исён била олудалигинг, Нега хирмон аро осудалигинг. Нега нафсингга бўлурсен тобеъ, Нега умрингни қилурсан зойиъ. Нияти ғазв ила ким юрубсен, Ўлмакингни ўзунгга қурубсен. Кимки ўлмас ўзига жазм этар, Ушбу ҳолатга билурсенки нетар. Дур этар жумла маноҳийдин ўзин, Аритур барча гуноҳидин ўзин. Хуш қилиб ўзни бу кечмакликтин, Тавба қилдим чағир ичмакликтиён. Олтину нуқра суроҳи-ю оёқ, Ҳозир айлаб борини синдурдум, Тарк этиб майни, кўнглим тиндурдум (1382). Синдирилган олтин, кумуш идишлар бечораларга, дарвишларга бўлиб берилади. Шуниси аҳамиятлики, шоҳ Бобур тавбасидин ибрат олган сарой аҳли ва аскарлардан шу куни уч юз киши тавба қилган. Бугина эмас, шоҳ Бобур ичкиликни тағқиқловчи махсус фармон чиқарди, фармондаги ибратомуз бўлган ўринлардан мисоллар келтирамиз. «Бу сўзларни ва бу гапларни баён қилишдан ғараз шуки, инсонлик тақозоси, подшоҳлар расм-русуми, подшоҳлик лавозими, мансабдорлар одати бўйича шоҳдин лавозими, мансабдорлар одати бўйича шоҳдин тортиб сипоҳийгача гўзал ёшлик кунларида шариат манъ қилган баъзи нарсаларга ва айрим ўйин-кулгуларга ружуъ қилинарди. Бир қанча вақтдан кейин пушаймонлик кунлари келиб, уларни битта-битта тарк қилинар ва чин тавба билан уларга қайтиш эшиги ёпилар эди... хеч бир киши ичкилик ичишга уринмасин, уни ҳосил қилишга тиришмасин, ичкилик ясамасин, сотмасин ва

олмасин ва келтирмасин «Ичкиликдан қочинглар, шояд нажот топсанглар» (468). Бобур фаолиятидаги дадиллик, шижоат белгиси бўлган ишлардан бири унинг «Қуръон» битилган араб ёзувни туркий тил қонуниятларига мос эмаслигини айтига, янги алифбо тузишга, уни амалиётда қўллашга журъат этишидир. Ислом дини гуркираб турган XYI аср шароитида бундай фаолиятининг юзага келиши хайратомуз воқеадир. Бу фаолият шуни кўрсатадики, Бобур ҳар қандай қонун, шариат буюрган амаллари кўр-кўрона эмас, реал ҳаётий шароит ўлчови билан ўлчаб иш кўрган. Тарихда «Хатти Бобурий» номи билан қолган алифбо Бобурийлар саройида амалиётда қўлланган. Бу фикрнинг исботи сифатида «Бобурнома»да кетирилган қуйидаги фикрларга мурожаат этайлик. «Мулло Бихштийдин Ҳиндолга мурассаъкамар ва ҳанжар ва тагбанд ва «Бобурий хатти била битилган қитъалар йиборилди». Шундай қилиб, «Хатти Бобурий» маълум доираларда, маълум вақт яшаган бўлса-да, ислом дини таъсири катта бўлгани сабабли кенг доираларда шуҳрат топмади. Бобур чин мусумлон сифатида шариат қоидаларига онгли муносабатда бўлиш билан бирга, ақл бавор қилмас хурофий тушунчаларга, воқеаларга қарши бўлган. Одамлар кўр-кўрона ишонаётган, қойил бўлаётган кўпгина нарсаларнинг таги пучлигини, ундай бўлиши мумкин эмаслигини Бобур бир неча марта исбот этган. Бундай фаолият Бобурнинг кучли ақл ва заковат эгаси эканлигидан, қўрқмас ва шижоали одам бўлганлгидан юзага чиққан. Бобур Қобул ва Газна шаҳарларини эгаллагач, шундай гап эшитадики, Газнада бир мозор бўлиб, у ерда бир шайх тиловат қилса, қабрлар тебранар эмиш. Бобур мозорга боради, у ердаги хийлаларни фош қилади. «Газнанинг кентларида бир мозор бордурким, саловат айтгач, қабр мутаҳарриқ бўлур. Бориб мулоҳаза қилинди, қабрнинг тебрангани махсус бўлди. Сўнгра маълум бўлдиким, мужовирларнинг тазвири экандур. Қабрнинг устиға бир жунъа ясабтурлар, ҳар замон жунъага тегатурлар, жунъа тебрангач,

қабр тебрангандек махус бўлур. Буюрдимким, мужовирлар жупъдин йироқ турдилар, бир неча саловат айттилар, қабрда ҳаракат махсус бўлмади. Буюрдимким, жунъани бузиб қабрнинг устида гумбаз қилдилар». Яна бир мисол шундайки, китобларда шундай ёзилган эканки, Газнадаги бир булоққа «нажосат ва қозурат» ташланса, ўша дамда тўфон кўтарилиб, «ёғин ва чопғун бўлур». Бобур бу гапнинг ёлғонлигини исбот қилган. «Мен Газнада ҳар неча тажасир қилдим, бу чашмадин ҳеч ким нишон бермади» (197). Хулоса қилиб айтганда, Бобур ҳаёти давомида ислом қоидаларига чин мусулмон сифатида қаттиқ риоя қилган, айрим вақтларда эса уларга зид келувчи фаолият билан ҳам шуғулланган. Буларнинг барчаси Бобур ҳаёт йўлидаги зиддиятлар билан зич боғлиқ ҳолда юзага келган. Навоий ва Бобур ҳаёт йўлидаги яна бир ўзига хослик улар авлодларининг бизнинг давримизгача етиб келиши масаласидир. Навоийнинг уйланмай ўтиш, ундан зурриёдлар қолгани унинг авлоди вакилларини бизгача етиб келишига имкон бермади. Бобурнинг эса кўп хотинлик билиши, фарзандлари кўп билиши унинг авлодининг кўп билишига, бизнинг кунимизга қадар етиб келишига сабаб бўлди. Шўро сиёсати биз, ўзбекларни шу масалада ҳам алдамоқчи бўлди. Шўро даврида «Известия» газетасида «Афсонанинг тугаши» номли кичкина мақола эълон қилиниб, унда Бобур авлодининг сўнги вакили вафот этгани, бу билан Бобур авлоди тугагани ҳақида ҳабар эълон қилинган эди. Истиқлолгача эришгач, «Бобурнома»га бағишлаб халқаро анжуман ўтказилди. Шу муносабат билан Хиндистондан, Бобур авлодларидан юртбошимиз номига миннатдорчилик хати келди. Хиндистонга Бобур авлодлари билан танишиш учун вакиллар жўнатилди. Маълум бўлдики, «Известия» газетасидаги хабар ёлғон бўлиб, бугун Хиндистон ва бошқа юртларда Бобур авлодлари бордир. Зиё Тусий бошлиқ Бобур авлодлари Тошкентда, Андижонда бўлдилар. Бугун Бобур авлодларидан: Покиза

Султонбегим, Темур Ҳусайн кабилар Ўзбекистон билан яқин муносабат ўрнатганлар. Биз ўзбеклар, Навоий ва Бобур авлоди эканлигимиздан фахрланамиз. Ўзбекистонда бугун Навоий ва Бобур ҳаёти ва ижодини кенг ўрганилиши, улар асарларининг қайта-қайта нашр эитилиши, ҳар ўн янги туғилган фарзанднинг бири Алишер, бири Бобур экани Кавоий ва Бобурнинг номи Ўзбекистонда Муқаддас эканини кўрсатади. Навоий ва Бобур ҳаётининг сўнги нуқтасида ҳам ўзига хослик бор. Биз ўзига хослик Бобур қабрининг очилиши, унинг хокини бошқа жойга кўчириш билан боғлиқдир. Тарихга бир назар ташласак, анчагина машхур тарихий шахсларнинг қабри очилганига гувоҳ бўламиз. Маълумки 1941 йилда қизил империя амри билан Амир Темур қабри очилган. Темур жасади қабрдан олинган. Унинг бош суяги Петербургга олиб кетилган. Герасилов деган рус хайкалтарош Амир Темур бош суягидан Темур расмини ясадим деб бизга бир расмни тавсия этган. Истиқлолгача шу расм Амир Темур расми деб келинди. Истиқлолдан сунг эса тарихий китобларда тасвирланган Амир Темур портрети тасвири асосида унинг расми ишландики, у Герасимов расмидан тубдан фарқ қилади. Темур қабри очилган кун Улуғбек қабри ҳам очилган. Бундай қисмат Абдураҳмон Жомий тақдирида ҳам учрайди. Эрон шоҳи Исмоил Сафавий сина Мазҳабига мансуб бўлиб, ўз асарларида сина мазҳабини танқид қилгани учун, агар Хиротни эгалласанг, Жомийни ўлдираман, агар ўлган бўлса, гўрига ўт қўяман деб қасам ичган эди. Исмоил Сафавий Ҳиротга яқинлашгач, Жомий ўғиллари отаси қабрини очиб, суякларини бошқа жойга яширадилар. Исмоил Сафавий Жомий мақбарасига ўт қўяди. Инглиз ёзувчиси Вольтер Скоттнинг онаси вафот этганда, қўлидаги тилла узуги билан дафн қиладилар. Бундан хабардор бўлган ўғрилар қабрни

очиб, узукни олмоқчи бўладилар. Қабрни очгач, ўлган аёл чинқираб юборади. Ўғрилар бўлари бўлиб, қочиб қоладилар. Қабристон қоровули шовқинни эшитиб, қабрга келади, марҳуммани қабрдан тортиб олади. Аёл бу воқеадан беш йил ўтгач, фарзанд кўради.Бу фарзанд-Вальтер Скатт эди. Ҳусайн Байқаро Шайбонийхонга қарши барча Темурийларни йиғиб машварат ўтказади. Темурийлар лашкарларни жамланаётган дамда Ҳусайн от устида ўлиб қолади. Вақт тиғиз, душман яқинлашиб қолгани учун, уни шошилинг дафн этадилар. Кейинча унинг хокини муносаброқ жойга кўчириш учун, қабрни очадилар. Очсалар. . . Сўлтон Ҳусайн юз тубан ётар, қабр қабр деворлари унинг панжалари билан тирналган эди. Бугунги тиббиёт типи билан айтгандаЮ Ҳусайн Байқаро клиник ўлимга учраган, кўмилгандан сўнг маълум вақт ўтгач, тирилган қабрдан чиқа олмай, қайта ўлган экан. Маълумки, Темурий шоҳлар ичида фақат Бобур тирик чоғи тахтни ўғли Хумоюнга топширган эди.Бобур 1530 йилнинг 26 декабрида Аграда ўзи обод қилган Зарафшон чорбоғида вафот этади. Паракондалик бўлмаслиги учун, Бобурни яширинча шу ерга дафн этадилар. Халққа эса шоҳ дарвеш бўлиб, халқ ичига кириб кетди, деб эълон қиладилар. Бобур тириклик чоғи ўз хокини ўзи обод қилган «Боғи Бобур» деб аталган Қобул шаҳрининг чеккасига қўйишни васият қилган эди. Бу васиятни унинг чевараси Шоҳжахон 1533 йилда амалга оширган. Андижондаги «Боғи Бобур»га ўрнатилган Бобурнинг рамзий қабри ўша қабр ёнидан олинган тупроқ асосида барпо қилинган.

O'xshashlar

Навоий ва Бобур хаёти, ижодидаги муштарак хусусиятлар

20 йиллар узбек адабиётининг узига хос хусусиятлари

Мукимий хаёти ва ижоди (Мукимий хаёти ва ижоди)

Алишер Навоий хаёти ва таьлимий ахлокий карашларида етук инсон тарбияси мазмуни, шакл ва услуби

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари