Мукимий хаёти ва ижоди (Мукимий хаёти ва ижоди) - Adabiyot - Referatlar

Мукимий хаёти ва ижоди (Мукимий хаёти ва ижоди)

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди (1862-1937) Режа: 1. Муқимийнинг ҳаёт йўли. 2. Шоир лирикасининг ғоявий-бадиий хусусиятлари. 3. Муқимий ҳажвиёти. 4. Муқимий ижодида халқ мавзуси ва халқчиллик масаласи. 5. «Саёҳатнома»лар ҳақида. Адабиётимиз тарихи тараққиёти нуқтаи назаридан ҳам Муқимий ва унинг даври адабиёти алоҳида ўрин тутади.

Муқимийнинг асли исми Муҳаммад Аминхўжа, отасининг оти Мирзахўжадир. Муқимий эса шоирнинг адабий тахаллуси бўлиб, арабча “муқим” сўзидан олинган ( “турғун” деган маънони билдиради). Муҳаммад Аминхўжа Мирзахўжа ўғли Муқимий 1850 йилда Қўқонда новвой оиласида туғилди. Унинг отаси Мирзахўжа асли тошкентлик бўлиб, 1835-36 йилларда Қўқонга кўчиб келган ва шу ерда турғун яшаб қолган. Онаси Бибиойша (Ойшабиби) хўжандлик бўлган. Мирзахўжа билан Бибиойша тўрт қиз ва бир ўғил кўрганлар. Қизларининг исмлари Тожиниса, Улуғбиби, Сайдиниса, Меҳриниса бўлган. Муҳаммад Аминхўжанинг онаси Бибиойша адабиёт ва санъатни севган, ўқимишли, зукко, сўзамол, аёллардан бўлган. У ўз эртаклари, нақллари, қўшиқлари билан ўтиришларга файз бағишлаган, дугоналари юрагида завқ- шавқ уйғотган ўқимишли аёл эди. Шунинг учун ҳам Қўқон аёллари ўртасида катта обрў ва самимий муҳаббат қозонган Бибиойшани дугоналари севиб “Хуморбиби” деб чақиришган. Хуморбибидаги бу маънавий хислат, шубҳасиз, ўғли Муқимийга ҳам таъсир этди ва унда жуда эрта эстетик завқ уйғонишига сабаб бўлди. Бўлажак шоир дастлабки сабоқни мактабда олди. Кейинроқ Қўқондаги “Ҳоким ойим” мадрасасида таълимни давом эттирди. 1867 йилда онаси вафот этади. Бир оз вақт ўтгач, отаси Мирзахўжа Зиёдабиби исмли аёлга уйланади. Муҳаммад Аминхўжа 1872-73 йилларда Қўқон мадрасасини битириб, Бухородаги “Меҳтар Ойим” мадрасасида ўқишни давом эттиради. Шу йиллари уни ўгай онасининг қизи Санамбибига уйлантиришади. Муҳаммад Аминхўжа аввал Қўқон, сўнгра Бухоро мадрасаларида узоқ муддат давом этган ўқиш даврида ижод билан шуғулланади ва “Муқимий” тахаллуси билан талайгина шеърлар ҳам ёзади. Муқимийнинг мадраса даври ҳаёти ўн йилдан кўпроқ вақтни, яъни 1864-1865 йиллардан 1875-1876 йилларгача бўлган даврни ўз ичига олади. Мустақил оила қурган Муҳаммад Аминхўжа бошига турмуш ташвишлари тушади. 1877 йилда у Қўқондаги ер қурилиш маҳкамасида мирзалик вазифасида ишлайди. Бу ерда шоир айрим ер ўлчовчи

амалдорларнинг турли ҳийла-найрангларини кўради. Меҳнаткаш халқнинг оғир турмушию текинхўр бойларнинг шоҳона ҳаётини ўз кўзи билан кўрган Муқимий кейинчалик таассуротлари асосида “Танобчилар” ҳажвиясини ёзади. Муқимий бу вазифада узоқ ишламайди, ишини ўзгартиради. Сирдарё бўйидаги Оқжар паромида паттачи бўлиб ишлай бошлайди. Бу ердаги ҳаёт ҳам шоирга ёқмайди, чунки яна ўша манзара. Шоир бу ердаги аҳволни, баъзи шум, баттол одамларнинг бадқилиқларини шундай ҳажв қилади: Келганим ушбу маконга қиладур манга алам , Лойиқи табъ йўқ одамки, десам ҳасрату ғам. Гаплашурга киши йўқ эртадин оқшомғача ҳам, Кун совуқ, қора чироқ, гўрдек ую, ўтун кам. Чиқсам эшикка қилуртўрғайи чулдур-чулдур. Оқжар одамлари ҳақида ёзган мазкур мухаммаснинг кайфиятидан бу ердаги аҳвол ҳам шоирга ёқмаганлиги сезилади. Шундан кейин шоир Оқжар паромидаги паттачилик ишидан воз кечиб, Қўқонга қайтади. Бу вақтда у бутун кучини ижодга бағишлайди, халқчил шеърлари билан халқ эътиборини қозонади. Лекин бу вақтларда шахсий ҳаётида анчагина кўнгилсизликлар рўй беради. 1879 йилда аёли Санамбиби оилавий етишмовчилик ва турмуш қийинчиликларига сабр қилолмай, ўғли Акбархўжани онаси Зиёдабибига ташлаб, бошқа бир кишига турмушга чиқиб кетади. Ҳаёт йўлдошининг бундай йўл тутиши Муқимийга ёмон таъсир қилиши табиий, албатта. Орадан унчалик кўп вақт ўтмасдан, 1885-86 йилларда оилада яна бир нохушлик бўлади, отаси Мирзахўжа вафот этади. Турмушнинг бутун қийинчиликлари Муқимий зиммасига тушиши тайин. Бу вақтларда Муқимий ва унинг хонадони моддий жиҳатдан ниҳоятда оғир аҳволда эди. Шу боис шоир отасидан қолган ҳовлини сотиб, ўгай она ва сингилларига бўлиб беради. Ўзи эса мадрасадан бир ҳужра олиб, умрининг охирига қадар ўша ерда яшайди. Муқимийнинг илми ва дунёқараши анчайин кенг бўлган. У риёзат, ҳандаса ва тиб илмидан ўз даврига кўра яхшигина хабардор бўлган.

Муқимий илк бора 1887-1888 йилларда Тошкентга келади. Унинг бу илк саёҳати самарали кечди, ота уруғларини топди, ижодкор дўстлар даврасида бўлди. Нодим Намангоний, Алмаий, Каримбек Камий каби даврнинг илғор шоирлари билан шахс ва шоир сифатидаги дўстлашуви ҳам шу ерда рўй берди. Тошкент саёҳати ва дўстлар дийдори қалби маънан жароҳатланган шоирга маънавий мадад, фикрий қувват, ижодий тажриба берди. Шундан кейин шоир умрининг охирги дамларигача Тошкент билан адабий алоқада бўлиб турди. Кейинроқ, 1892 ва 1899 йилларда ҳам Тошкентга келгани маълум. Шоир умри давомида иқтисодий қийинчиликда яшади. У нинг бирдан бир тирикчилик манбаи – хаттотлик бўлган. Кишилардан буюртмалар қабул қилиб, улар учун хат ёзиб, китоб кўчириб, шундан тушадиган даромад ҳисобига кун ўтказган. 1895-96 йиллар арафасида Муқимий Москвада Лазарев номли Шарқ тиллари институтида ўқиб турган жияни Рўзимуҳаммад Дўстматов (бу йигитнинг отаси ҳаж сафарида вафот этади, яхши кишиларнинг шарофати билан ўқишга йўлланади) билан топишади ва доимий алоқада бўлишади, улар мунтазам бир-бирлари билан хат олишиб, хат беришиб туришган. Муқимийнинг жиянига ёзган хатлари мазмунидан ҳаётининг сўнгги йилларида қулоқ оғриғи ва “ярақон” (жигар касаллиги)дан кўп қийналгани маълум бўлади. Мана бу шоирнинг 1900 йилнинг 24 ноябрида ёзган хатидан: “Аммо ҳар ойини инсофға қараганда ман айблик, негаким, бир-бир кетин сиздин уч йўл хат келдиким, ман бир хат қилолмадим. Сабаб шулким, неча ойлар қулоқ оғриқ бўлдим, оғриққа ҳеч гапу сўз сиғмас экан”. Шоир сўнгги кунларда мана шундай касалманд бўлиб қолган бўлса ҳам, давр воқеаларига бефарқ бўлолмайди. 1902 йилнинг 16 декабридаги Андижон зилзиласи тарих варақларига мудҳиш воқеа бўлиб муҳрланди. Зилзилада 4652 киши ҳалок бўлди, шаҳарлар вайронага айланди. Бу фалокат шоир қалбини ларзага солди ва унинг таъсирида изтироб ила тарих-марсия ёзди. Бу шоир ҳаётидаги сўнгги йирик ҳажмдаги асар бўлиб қолди.

Ҳужрадаги фақирона ҳаёт, турли нохуш воқеалар, оилавий можаролар, жамиятдаги тенгсизлик ва ҳақсизлик, жисму жонига келган касалликлар унинг ҳаётини емира борди. Алалоқибат, халқ шоири Муқимий 1903 йил 25 майда 53 ёшида вафот этди. Муқимийдан бизга бой ижодий мерос қолган. Муқимийдан бизгача тахминан 10 минг мисра атрофидаги ижодиёти етиб келган. Муқимий асарлари илк бора 1907 йилда Н. П. О строумов томонидан нашрга тайёрланди ва “ Девони Муқимий ” номи билан Тошкентда босилди. 1920- 1912 йилларда эса “Девони Муқимий маа ҳажвиёт” деб номланган иккинчи девони чоп этилди. Шўро даврида Муқимийнинг ижодий меросини тўплаш, нашр этиш, илмий таҳлил қилиш борасида профессор Ғулом Каримов хизматлари беқиёс бўлди. Унинг 1960 йилда чоп эттирган Муқимий ижодий меросининг икки жилдлик нашри шоир ижодиётини ўрганишда яхши манба бўлиб хизмат қилади. Шоир ижодининг асосий қисмини анъанавий лирика, ҳажвиёт, саёҳатномалари ва мактублари ташкил қилади. Муқимий лирикаси мумтоз адабиётимиз ҳазинасида сақланаётган асарлар орасида ўзининг соддалиги, самимийлиги, халққа яқин бўлганлиги билан ажралиб турувчи асарлардир. Бу жиҳатдан унинг ғазаллари халқ шеъриятига яқин туради. Шу боисдан, меҳнаткаш халқ унинг асарларини ғоят севган ва қадрлаган, ҳатто қўшиқ қилиб куйлаган. Шоир шеърларида учрайдиган Мамажон макай, Низомхон, Фарзинхон, Исмоил найчи каби исмлар учрайдики, булар ўз даврининг довруғдор санъаткорлари бўлган. Демак, Муқимийнинг улар билан муносабати самимий бўлганлигига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Бундан ташқари вақти-вақти билан унинг олдига деҳқонлар ҳам келиб, янги ғазалларни сўраб туришгани, қовун сайли ва боғ сайлига таклиф қилиб турганликлари маълум. Муқимий лирикасининг асосий хусусиятларидан бири ҳаётийликдир. Бу нарса шеърга қаноат бахш этади. Шоир ўз лирикасида кенг маънодаги ва ҳақиқий муҳаббатни куйлади. Унинг қаҳрамони аниқ, ғоят самимий шахс.

Аммо у ўта кучли ва ҳароратли ишқ билан ёрни севади. Бу борада қуйидаги байт диққатга сазовордир: Муқимий сўзидан бўйи муҳаббат келгай, эй аҳбоб, Тараннум қилса, маҳфилларда ҳофизларни хушхони. Инсон гўзаллигини, унинг ҳис-туйғуларини ва ички кечинмаларини куйлаш бу давр лирикасига ҳам хос хусусиятлардир. Шоирлар ғоявий позициясини лирик шоир сифатида ишқ мавзусида ҳам изчил равишда ифодалай олдилар. Эзилган омма оддий вакилининг маънавий ҳаёти Муқимий лирикасида, айниқса, гўзал ва ёрқин ифодаланган. Унинг лирик қаҳрамони бир ўринда бепарво маъшуқасининг ишқию ҳажрида шундай ўртанади : Ул тағофулпешаға ҳ оли харобим ким десун? Ҳажрида мундоғ мени кўрган азобим , ким десун? Кундузи бир ерда бир дам олмай орому қарор , Лаҳзае йўқ кечалар кўзларда хобим , ким десун? Кўринадики, Муқимий лирикаси чуқур мазмунли, содд а, киши юрагига таъсир қиладиган оҳанграбо. Ш у билан бир қаторда ш оир халқни ҳар доим ҳам ўзи орзу қилган даражада ҳаёт кечирмаганлигидан , рўшнолик кўрмаганидан куюниб ёз ган шеърлари ҳам кўпчиликни ташкил қил ади: Рўз ғ орим тийра , иқболим забун бахтим қаро , Бўлса равшан бормукин тадбири дигар толеим. Шоир шеърларида ҳ аётдан нолиш, ҳ асрат ва шикоят кайфияти устувор. Шунинг учун ҳам унинг лирикасида “тийра рўзғор”, “ бахтим қаро ”, “ шум толеим ”, “ жавру бедоду ситам ” каби иборалар кўп учрайди:

Кимга дод айлай бориб шу толеимнинг дастидан, Кўза синдурган азизу сув кетурган хорман. Шоирнинг тубандаги мухаммасида ҳам худди шу кайфият: Умр ўтар юз хайфким ҳосил қилолмай лаҳза ком, Рўзғорим тийра, бахтимдур қаро монанди шом, Манга сунсангчи висолинг бодасидин эмди жом, Бўлди корим бори ғам остида жон узмак мудом, Ваҳким, ҳар кун меҳнати бу к о ру бор ўлтургуси . Шоир Муқимий мураббаъ яратишдаги маҳорати билан ҳам адабиётимиз тарихида айрича эътибор қозонди. Маълумки, мураббаъ – ҳар банди тўрт мисрадан ташкил топган шеър. Бу шаклдаги асар қофияси а а а а, б б б а , в в в а ... тарзида тузилади. Мураббаълар ўзининг шундай тузилиши билан ҳам халққа яқин туради. Шоирнинг шу шаклдаги шеърлари 20 дан ортади. Муқимий мураббаълари ўзининг шакли билангина эмас, балки мазмун ва ғояси билан, оҳангдор ва равонлиги билан халқ шеъриятига яқин туради. Шоирнинг «Кўнглум сандадур» мураббаъсининг мазмуни ва руҳиятидан ҳам аёнки, унда бошдан оёқ муҳаббат кечинмалари тасвирланади. Шеър биринчи бандиданоқ ўтли нигоҳ, вафо, садоқат, фидоийлик каби олийжаноб инсоний туйғулар тараннуми билан бошланади: Эмди сандек, жоно, жонон қайдадур, Кўриб гул юзингни боғда бандадур, Сақлай ишқинг токи жоним тандадур. Ўзим ҳар жойдаман, кўнглум сандадур. Ягона инсон муҳаббати билан яшаш, унга садоқатли бўлиш, ҳар бир замоннинг ижтимоий–аҳлоқий муаммоси бўлганидек, Муқимий даврида ҳам, бугунги кунда ҳам энг асосий оилавий муаммо. Муқимий ҳар қандай

шароитда, турмушнинг аламли ва шодлик кунларида ҳам “хону монларга”га парво қилмайдиган чин севгини орзу қилади. Шоир шундай ошиқона қатъият ва ҳамиятни ардоқлайди ва бу – инсониятнинг энг асосий шартларидан эканлигини алоҳида уқтиради: Меҳринг ўти ногаҳ тушди жонларга, Парвойим йўқ зарра хону монларга, Лола янглиғ тўлиб бағрим қонларга , Ўзим ҳар жойдаман, кўнглум сандадур, Кўринадики, мураббаънинг барча байтлари бир-бири билан мустаҳкам боғлиқ, бир-бирини тўлдиради, мазмунан чуқурлаштиради, воқеалар давоми учун замин яратади. Юқоридаги байтда етакчи мавзу очиб берилган, яъни лирик қаҳрамон бир “жонон”га ошиқ бўлди, ишқ ўтида ўртанган ошиқнинг кўнгли маҳв этилди. Кейинги бандда эса маҳв этилган кўнгул кечинмалари изҳор этилади, ошуфта қалбнинг дил розлари юқоридаги маъюс таъкидни янада қатъийлаштиради, туйғуларини бўрттириб ифодалайди. Шу билан бирга маҳбубанинг бағритошлигига бироз киноя ҳам қилади: Эртаю кеч фикру зикрим хаёлинг, Бир сўрмадинг: “Налар кечди аҳволинг?” Эсларимга тушиб ширин мақолинг, Ўзим ҳар жойдаман, кўнглум сандадур. Яна ошиқ бечора изтиробли кечинмалар қуршовида. Муҳиб маҳбубани ҳеч ким ва ҳеч нарсага менгзай олмайди, унинг тахайюлида “балки ақл бовар қилмайдиган даражадаги бу ҳусн соҳибининг наслу насаби парилардан”. Ошиқ кўзда тутган ана шундай эстетик идеал васлидан жудолик қаҳрамонимизни шундай тушкун кайфиятга олиб келди: Воқиф эрмас киши сенинг аслингдин,

Токим десам пари сенинг наслингдин , Водариғо, жудо бўлдим васлингдин, Ўзим ҳар жойдаман, кўнглум сандадур. Кейинги бандларда биринчи банддаги ғоявий мазмун ва туйғулар тадрижий такомиллашади ҳамда маҳбуба гўзаллигининг муайян қирралари ва гўзаллик шавқидаги муҳиб кечинмалари янада аёнлашади: Йўқ сан каби малоҳатлик ягона, Кўрганмукан мисолингни замона, Бўлиб халқ ичида мундоғ афсона, Ў зим ҳар ж о йда м ан, к ўнглум сандадур . Назаримизда, юқоридаги бу сатрлар шоир Муқимий илҳоми ва санъаткорлигининг авж нуқтаси. Воқеан, шеър таъриф-тавсиф типида яратилган ва бу таъриф-тавсиф баравар меъёрда, уйғун акс этган. Шоир мисралардаги мазмунни тадрижий ривожлантиришда тадриж усули билан назарда тутилган муайян сиймо малоҳатини васф этар экан, ҳайротамуз гўзалликни кўз олдимизда гавдалантиради: Юзларингдин хижил моҳи тобонлар, Рафторингга шайдо жумла ёронлар, Қолиб ҳар дам ўз ишимга ҳайронлар, Ў зим ҳар ж о йда м ан, к ўнглум сандадур . Кўринганидек, тасвир доирасига маҳбубага доир юз ва рафтор, муҳибга доир кўнгул образлари тортилган. Уларни таърифида ва жонли тасвирида муболаға, ташхис санъати кўмаклашган. Мураббаънинг еттинчи бандида лирик мазмун ва мақсад бадиий ниҳоясига етиб боради. Шеър нақадар самимий, зукко мушоҳада билан бошланган бўлса, шунчалик теран ҳаётий ўгит ва муроса билан якунланади.

Шу йўсинда ошиқ муҳиб қалбининг муддаоси назокатли тарзда англатилади, яъни ва ниҳоят маҳбубани кўриб ошиқ бўлган ва унинг васлига восил бўлолмай, субҳу шом ҳажр изтиробида ёнган муҳиб дуогўй бўлиб туришга рози, ҳеч бўлмаса, қаерда бўлмасун, шундан ошуфта кўнгли таскин топгуси, дуолари муҳаббат изҳори сифатида соғинчларга хумор босди бўлгуси. Демак, мураббаънинг бадиий тугалланмаси шундай: Султонисан, барча хўблар надиминг, Дойим эрдим дуогўйи, қадиминг, Бовужуди сўрмай ўттинг Муқиминг, Ўзим ҳар жойдаман, кўнглум сандадур. Мураббаъ улкан бадиий маҳорат маҳсули сифатида Муқимий ҳаётлигидаёқ шуҳрат топди, халққа севилиб, тилдан-тилга, дилдан-дилга кўчди, нашъу намо топди. Муқимий нафақат лирик шоир, балки ўткир ҳажвгўй ҳам эди. У ўз ҳажвларида текинхўр ва юлғич бойларни жирканч қиёфасини рўйи-рост очиб берди. Шунингдек, “таноб” воқеасини ўз кўзи билан кўрган шоир танобчиларни ўзларича “кашф этган сиёсати ” ҳақида ёзади. Танобчи - ер ўлчовчи дегани. Қишлоқ ҳаётидаги “таомилга” кўра ҳар эрта баҳорда деҳқоннинг эккан ерини махсус кишилар чиқиб ўлчаб, шунга қараб солиқ белгилаб беради. Бу ер солиғи “тупроқ титкилаб” кун ўтказаётган деҳқон учун жуда азоб эди. Шеър қийинчиликда қолган деҳқоннинг арзномаси тарзида ёзилиб, шундай бошланади: Бўлди таажжуб қизиқ ҳангомалар, Арз этайин эмди ёзиб номалар. Ўн икки ойда келадур бир таноб, Ўзгалара роҳату менга азоб. Кейинги мисраларда ўшандайин деҳқонни азоблаш эвазига “роҳат к ўрувчилар ” билан таништиради. Булар - ер ўлчовчи амалдорлар Султон

Алихўжа ва Ҳакимжонлар. Улар инсофсизлик, маккорлик ва очкўзликда устаси фаранг одамлар. Бу борада уларга ҳеч ким тенг келолмайди. Бу икки амалдорни нафс балоси ўзаро яқинлаштирган. Мақсадлари, интилишлари ҳамоҳанг бўлган бу кимсаларнинг ўзаро яқин муносабатини Муқимий ғоят кулгили тарзда тасвирлайди. Бир-бирига ғоят меҳрибон, ораларидан қил ўтмайдигангина эмас, балки уларнинг бири ёки иккинчиси пиликдек бир- бирларига сингиб кетган “қадрдонлар”: Ош есалар ўртада сарсон илик, Хўжа - чироқ ёғи, Ҳ акимжон - пилик. Бир сўз билан айтганда, “Танобчилар” - Муқимийнинг ўз халқига ачиниб, чор ҳукумати ўрнатган тартибнинг жирканч моҳиятидан куюниб ёзилган асар. Муқимийнинг сатирик мероси ичида “Тўйи Иқонбачча” шеъри алоҳида ўрин тутади. Бу сатира сюжет асосига қурилган бўлиб, унда бир гумаштанинг тўй қилиш ҳангомаси берилади. Воқеа шундай: Тошкентдаги бир бойнинг Иқондаги гумаштаси тўй қилмоқчи ва бу ҳақда хўжайинга хабар бериш учун “сим қоқди”. Бироқ, хўжайиндан кутилмаганда мана бундай танбеҳона жавоб олади: Мен ризомас , кишига нон берсанг, Ё товуқ сақласангу дон берсанг . Туйнугунгдин агарда чиқса тутун, Мунда бер дасмояларни бутун. Бўлса умидингиз агар биздин , Манфаат кўрмасин биров сиздин. Гумаштанинг боши қотди. Тўй қилмай деса элга овоза бўлган, қилай деса хўжайинга қарши боролмайди. На қилсин?! Хуллас, яширинча, енг учида тўй бўлди. Тўйга тайёргарлик ҳам шундайки, “Ўчоқ устида гар йўталса

биров, ер еди елкасига касов”. Қўшни билмасин деб ҳеч ким овозини қаттиқ чиқармади. Воажаб, у ҳолда тўйга қанча одам айтилдийкин?: Етти одамни ўз маҳалласидин, Қорни тўқ, янги тўқ басалласидин. Ҳа, гумаштанинг ақли бало. Бойлар овқатни кам ейди деб еттита бойнигина тўйга таклиф қилган, уларни-да овози баландлаб кетмаслиги учун имо-ишоралар билан дастурхонга таклиф қилади. Тўйда ёзилган дастурхон ва тортилган ошнинг таърифини эшитинг: Солди алқисса эски дастурхон, Қўйди сойил каби неча хил нон. Бириси юмшоғу, бири қотғон, Бири иссиғ, бири моғор отғон. Енг учида қўйилди тўққиз нон, Кулчалар тошки , синд у рур дандон… Сузди ош бир ликовда уч кишидин , Кетти ошни кўриб ҳама ҳушидин. Ош мисоли табақда кўз ёши, Курмаки кўп, гуручидин тоши. Хуллас, “Шираворнинг ўзига икки юз сўм бўлурму?!” деб кеккайган гумашта тўй ўтгач, тузни-да қўшиб чўтга солганда ўттиз уч тангали тўй қилгани маълум бўлади. Муқимийнинг ҳажвий шеърлари шунинг учун ҳам халқ эътиборида бўлдики, уларда объектив воқелик, реал, аниқ, тайинли кишиларнинг асл башараларини очиб берувчи лавҳалар тасвирланади. Масалан, “Ҳажвий Викторбой”, “Ҳажви Виктор”, “Воқеаи Виктор” шеърлари Қўқондаги ака- ука Каменскийларнинг савдо идорасини иш бошқарувчиси Виктор Димитрович Ахматов ҳақида. У 1891 йили Москвадан арзон мол келтириб

бераман, деб бир тўда содда ўзбекларнинг пулини олиб қочиб кетиб, дом- дараксиз йўқолган. Кўпчиликни ёстиғини қуритган бу фирибгар шахс - Фарғона водийсининг “шов-шувдор қаҳрамони”. Муқимий ҳажвиётининг таниқли ва доимий обьектларидан яна бири- “машҳур қаҳрамон” Лахтин деганлари. У ҳам бир қатор завод ва фабрикалар, босмахоналар очган, баднафсликни шиор қилган юлғич бойлардан бўлган. “Масковчи бой таърифида ” шеъри маҳаллий бойларимиздан Ҳодихўжа ҳақида ҳикоя қилади. У бадқилиқ ва бадхулқ, оилага ҳам муҳаббатсиз, маънавий нопок, ақлсиз ва уқувсиз бўлгани учун синган бойлардан. “Воқеаи кўр Ашурбой ҳожи” деб номланган маснавийда ҳажга бориб келганлиги учун ўзини “муборак” кишилардай тутган, аммо қариб қўйилмаган, ҳажга бориб келса ҳам ахлоқи бузуқлигича қолган бир бойнинг қилмиши ва у қўлга тушганида ҳам сувдан қуруқ чиқиши ҳажвий йўсинда тасвир этилган. Яъни кўр Ашурбой деганлари шунчалик тубанликка борадики, камбағал қўшнисининг қизига тажовуз қилади, кўтарилган шовқин-сурондан кўпчилик бундан хабар топиб, уни қўлга туширади, аммо замона бойларники бўлганлиги учун маҳкама маъмурлари ҳам, қозилар ҳам кўр Ашурбойга ҳеч қандай чора кўрмай, бу ишни босди-босди қилиб юборадилар. “Қачон камбағалнинг сўзи ўтар” деб куюнади шоир. Булардан ташқари “Ҳажви халифаи Мингтепа”, “Дар мазаммати қурбақа” сатираларида ҳам юқоридагиларга хос қиёфани Дукчи эшон тимсолида кўрамиз. “Ароба”, “Лой”, “Пашшалар”, “Безгак”, “Сайлов” деб номланган шеърларида ҳам, “От”, “Кўса” туркумидаги юморларида ҳам турмушнинг турли манзараларини, ўша давр ҳаёти учун характерли бўлган майда-чуйда камчиликларни, Исмоил отадек камсуқум, камсуҳан замондошларига ишора қилиб, унинг кундалик ҳаёти билан боғлиқ кулгили воқеаларни енгил ҳазил билан бизгача етказади. Бир сўз билан айтганда, Муқимий ҳажвиёти ўша давр заҳматкаш халқнинг ҳайқириғи, нидоси эди.

Муқимий меросидаги «Саёҳатнома»ларининг мукаммал асар сифатида хусусияти шундан иборатки, у ўз даври илғор фарзандининг она-юрт ҳақидаги, унинг кишилари, табиати тўғрисидаги шеърий ўйларидир. Шоир халқ ҳаётини қандай муҳаббат ва ачиниш билан тасвир этса, чор амалдорлари ва уларнинг кирдикорларини шундай нафрат ва ғазаб билан фош этади. Шоирнинг мазкур “Саёҳатнома”си Фарғона бўйлаб, яъни Қўқон- Фарғона, Қўқон-Шоҳимардон, Қўқон-Исфара саёҳатлари тааассуротида ёзилган. Ҳар уч асар яхлит бир бадиий асар сифатида берилган. Ҳажман 244 мисрани ташкил қилиб, ҳаммаси бир вазнда - ражази мураббаи солимда ёзилган. Шунингдек, ҳар банди тўрт мисрадан иборат бўлиб, мисранинг охирида “экан” сўзи такрорланади. Асарда, аввало, саёҳат сабаби берилади, сўнг кўрган – кечирган қишлоқ, шаҳарлардаги ҳаёт, кишиларининг яшаши, удумлари, табиати, манзаралари тасвирланади Муҳими, шоир «Саёҳатнома»ларда ўз ватани ва халқини чуқур муҳаббат билан севган ватанпарвар шоир сифатида гавдаланади. Муқимий ижодининг муҳим фазилатларидан бири, унинг ўз услуби ва руҳи билан халққа жуда яқинлигида. Муқимий оддий халқ ичидан етишиб чиқди, халқ учун ёзди, халқ томонидан севилиб қабул қилинди, ардоқланди ва сақланди. Муқимий чин маънода халқ шоиридир.

АДАБИЁТЛАР 1. Kаrimоv G`АZАL. O`zbеk аdаbiyoti tаriхi. T., 1975. 2. YOqubоv Х. Хаlqpаrvаr shоir. T., 1949. 3. YAqubоv Х. O`zbеk dеmоkrаtik shоiri Muqimiy. T., 1953. 4. Оlimjоnоv А. Muhаmmаd аmin muqimiy. T., 1953. 5. Аbdug`оfurоv А. Erk vа ezgulik kuychilаri. T., 1979. 6. Vоhidоv Х. Furqаt vа Muqimiyning ijtimоiy siyosiy qаrаshlаri. T., 1959. 7. Оrzibеkоv R. Lirikаdа kichik jаnrdа. T. 1974.

O'xshashlar

Фитратнинг хаёти ва ижоди

Ойбекнинг хаёти ва ижоди

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )