Ijtimoiy muhit va xarakter ruhiyati - Adabiyot - Referatlar

Ijtimoiy muhit va xarakter ruhiyati

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2179.5 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy muhit va xarakter ruhiyati Inson xarakteri, uning ruhiy o`ziga xosligi ko`p jihatdan u yashayotgan muhit shart-sharoitlari bilan bog`liqdir. Aksariyat yozuvchilarni, N.G.Chernishevskiy ta`biri bilan aytsak, «ijtimoiy munosabatlar va hayotiy to`qnashuvlarning xarakterlarga ta`siri» qiziqtirishi bejiz emas. Avvalgi bobda ko`rib o`tganimizdek, Miryoqub obrazi talqinida ham Cho`lpon uning muhit ta`sirida shakllangan xususiyatlariga diqqatni jalb qilgan edi. Lekin psixologik tahlilning tipologik prinsipi Miryoqub obrazi talqinida yodamchi vosita edi xolos, sababki, adibni qahramonini ma`naviy «qayta tirilish»ga olib kelgan ruhiy jarayonlarning o`zi ko`proq qiziqtirgan. «Kecha»da qator personajlar borki, ular «muayyan muhitda shakllanganlar, yashaydilar va go`yo u bilan chatishib ketganlar2». Tabiiyki, ularning xarakter xususiyatlarini, xatti-harakatlarining ruhiy asoslarini anglash uchun ular yashayotgan muhit sharoitlarni bilish taqozo qilinadi. Romandagi muhit bilan chatishib ketgan qahramonlardan biri Akbarali mingboshidir. Asarni dastlab o`qiganda Akbarali obraziga yuklangan salbiy sifatlar — savodsizlik, johillik, manfaatparastlik, tubanlik, dunyo bexabarlik — bir odam uchun ko`plik qilayotganday, adib obrazning badiiy barkamolligini maqsad — feodalizmning inqirozga yuz tutgani qonuniyligini ko`rsatish yo`lida qurbon qilgandek ko`rinadi. Ilgariroq, ilk taassurot ta`sirida bo`lsa kerak, biz mazkur obraz talqinida jonli xarakterdan ko`ra ko`proq sxematizmga moyillik ko`riladi, degan yanglish xulosasiga kelgan edik3. Gap shundaki, har qanday o`quvchi yoki asar haqida fikr bildirayotgan odam talqinni talqin qiladi (yozuvchi real borliqni badiiy talqin qilsa, biz uning talqinini talqin qilamiz). Shunday ekan, adib Akbarali obrazini yaratishda qanday asoslarga tayanganini, qanday odamlar real voqelikdan (yozuvchi olami orqali) asar to`qimasiga ko`chganini aniqlab olmasdan turib to`g`ri xulosaga kelishimiz mahol. Demak, avvalo «Cho`lpon Akbarali mingboshi obrazini tarixiy-ijtimoiy tip sifatida real gavdalantirganmi?» degan savolga javob berishimiz lozim. Mazkur savolga javob berish uchun esa, avvalo, bir narsani

aniqlab olishga to`g`ri keladi: chor hukumati mahalliy amaldorlardan qay yo`sin foydalangan? Ma`lumki, mustamlaka Turkistonda mingboshi, amin, ellikboshilar siyosiy hokimiyatdan chetlatilgan edilar. Shunga ko`ra, ularning gardanidagi vazifalar ham chegaralangan, ya`ni: mahkumlaridagi hududda mayda-chuyda ma`muriy-xo`jalik ishlari bilan shug`ullanish va, asosiysi, xalq orasida osoyishtalikni ta`minlashdangina iborat bo`lgan. Mahalliy amaldorlarni faqat o`z maqsadlari yo`lida ishlatish, ulani siyosatdan yiroq tutish uchun, tabiiyki, shunga mos odamlarni tanlab qo`yish kerak edi va chor hukumati bunga asosan erishgan. Endi mulohaza qilaylik: qanday odam chor hukumatining «didiga mos» amaldor bo`la oladi? Amaldorning savodsiz bo`lishi — uning siyosatdan yiroq bo`lishiga kafolatday gap. Arxiv hujjatlari ko`zdan kechirilsa, aksariyat amaldorlarning savodsiz bo`lgani, mingboshi mahkamalaridan yuborilgan hisobot va ma`lumotlarga ko`pincha «... savodsiz bo`lgani uchun iltimosiga ko`ra imzo chekdim» degan izoh bilan musulmon yoki rus mirzalar qo`l qo`yganini ko`rish mumkin. Masalan, Andijon uyezdining Hakan volosti mingboshisi Abdurahmon Qozoqboyev va Baliqchi volosti mingboshisi Buvaxo`ja Qanoatxo`jayevlar ayni shu tarzda qog`oz rasmiylashtirganlar1. Ikkala mingboshi ham uyezdning Shahar oldi pristavligiga tobeligini, pristavlikda esa atigi to`rtta mingboshi bo`lganini aytsak, masala yanada oydinlashadi. Albatta, mingboshilar orasida savodlilari ham bo`lgan, lekin hududiy jihatdan deyarli hozirgi tuman nufuziga ega bo`lisni boshqarish uchun xat tanishning o`zi kifoya qilmas. Aksariyat amaldorlar dunyoda ne siru sinoatlar kechayotganini, qanday voqea-hodisalar yuz berayotganini mish- mishlar doirasidagina bilganlar. Shu jihatdan Akbaralining, muallif ta`kidlashicha, urush haqidagi ilk o`ylari xarakterli: «Shu qironlarning bir-biri bilan urushgani yomon bo`ldi... Ko`p odam qirildi, deydi noyib to`ra. Mening mirzam Sokolov ham daraksiz ketdi. O`ch oydan beri daragi yo`q. Yurt ham samovarday, ichidangina qaynab turibdi. Bir toshadi bu! Yomon toshadi lekin. Odamlarning yuziga qarasam, o`rus, musulmon — hammasining ko`zi bejo... «yutaman!» deydi. Qimmatchilik borgan sari avj olyapti. Shunday oqpodshoning xazinasi qoqlanib

qoldimikan? Oqpodsho mening gapimga kirsa, yurt bersa berardiki, tezroq yarash qilib odamlarni tinchitardi. Allaqaylardagi yurtlarni deb o`z boshini qazoga tutadimi kishi...» Akbaralining dunyoni larzaga solgan — jahon urushi haqida endigina o`ylay boshlagani bir qarashda mubolag`aday, muallif birmuncha oshirib yuborayotganday tuyuladi. Lekin bu o`rinda hech bir mubolag`a yo`q, chunki qahramon, har qanday siyosatdan yiroq odam singari, urush voqealari bevosita o`ziga ta`sir qila boshlagandagina u qahda o`ylaydi. Akbaralini o`yga toldirgan narsa — qimmatchilikdan «yurtning samovarday qaynab yotgani» — moliyu jonining tashvishi, xolos. E`tibor berilsa, uning fikrlash tarzida chor hukumatini qoniqtiradigan jahatlarni topish qiyin emas. birinchidan, u jahon urushidan ancha ilgari boshlangan chorizim inqirozi haqida mutlaqo tasavvurga ega emas, haliyam «shunday oqpodsho» deya og`zini to`latib gapiradiki, uning qudratiga beshak ishonadi. Ikkinchidan, u urushning mohiyatini, oqpodshoga «allaqaylardagi yurtlar» nima uchun kerakligini anglamaydi, tabiiyki, bunday odam mustamlakachilar yurtiga nima uchun kanaday yopishib yotganlarini o`ylab ham o`tirmaydi. Bu narsalarning farqiga yetish uchun kishi avvalo siyosiy savodli bo`lishi kerak. Rus tilini bilmagan odam uchun esa u vaqtda harbiy senzura ko`rigidan o`tuvchi ayrim jadid nashrlarini demasak, siyosatdan xabardor bo`lish uchun imkoniyat yo`q edi hisobi. U ma`lumot olishi mumkin bo`lgan yagona nashr — «Turkiston viloyatining gazeti» esa xabarlarini «aytishlaricha», «yozishlaricha»dan boshlab, «emish» bilan tugatar edi. Shu o`rinda yana bir hujjatga e`tiborni qaratmoqchimiz. Andijon uyezdi hokimi polkovnik Brezjiskiy yuqoridan jo`natilgan «Mahalliy tilda gazeta chop etish va uni aholi o`rtasida tarqatish maqsadga muvofiqmi?» degan so`rovga: «Ma`lum qilamanki, mahalliy tilda gazeta nashr qilish va uni aholi o`rtasida tarqatish mutlaqo zarurdir... Mahalliy xalq orasida dushmanlarimiz — islomning zararli asoslarini targ`ib qiluvchi eshonlar va boshqa ruhoniylarning g`oyalarini emas, biz istagan g`oyalarni singdirish uchun yaxshi yo`lga qo`yilgan gazeta kerak...1»- deb javob bergan edi. Avvallari mahalliy amaldorlar pristavlar tomonidan «Tuzemnaya

gazeta»ga obuna qildirilgani, keyinroq esa pristav tavsiya etgan ro`yxat asosida bepul(!) olganlari e`tiborga olinsa, chor hukumati kadrlar siyosatini puxtalik bilan olib borganiga yana bir karra amin bo`lamiz. Yurt boshida turgan savodsiz amaldor, tabiiyki, yurtning ma`rifatli bo`lishidan manfaatdor emas, chunki zo`rlik va johillik bilan omilarnigina boshqarish mumkin. Cho`lpon shuni ko`rsatmoq uchun ham Akbaralining gazetada tanqid qilinganidan jizg`anagi chiqib turgan holatni chizgan ko`rinadi. O`shanda Miryoqubning «gazetachini har narsa qilishga» shay turgan Akbaraliga qarata aytgan gapi diqqatga sazovar: «Bu hukmingizdagi qora fuqoro bilan bo`ladigan ish emaski, chaqirtirib kelib Mirzaboboga buyursangizu yerto`laga olib tushib qichigan yerini qashlasa!.. Gazet yozadiganlar zakunchi bo`ladi... Ular bilan yarim poshshoga o`xshagan odamlar olishmasa, ancha-muncha amaldor bakor kelmaydi». Akbarali qancha hovliqmasin, o`zining o`sha «ancha-muncha» amaldorlar sirasiga kirishini ichidan his qiladi. Shuning uchun ham, garchi «noyib to`ra qo`ymadi» desa-da, maktabni yopishni o`zi ham istagan. Ko`ramizki, Turkiston xalqini jaholatda tutishdan manfaatdor chor hukumati uchun Akbaralilar bu jihatdan ham qo`l keladi. Romanda Akbaralining iqtisodiy jihatdan no`noqligi, yangi iqtisodiy sharoitda zarur bo`lgan omilkorlikka ega emasligi ravshan ko`rsatiladi. Tarixiy haqiqat nuqtai nazaridan muallif bu o`rinda ham haq: chor ma`murlari amaldor tayinlar ekan, nomzodning iqtisodiy ahvoliga ham jiddiy e`tibor berganlar. Mana birgina misol: Skobelev uyezdi boshlig`i Avval bo`lisi qoziligiga o`tkazilgan saylov natijalarini Farg`ona gubernatoriga jo`natarkan, ularni tasdiqlamaslikni so`raydi. Uyezd boshlig`ini tashvishga solgan narsa nomzod sifatida ko`rsatilganning «sobiq yigit», hozirda Avval mingboshisi, keyingi vaqtda paxta ishi bo`yicha savdo operatsiyalarini avj oldirib yuborgan» Toshmatov ekanligi edi. Boshliqning aytishicha, «Toshmatov fe`lining beqarorligi va paxta savdosi bo`yicha operatsiyalarda ishtiroki bilan shunday ishlarni keltirib chiqarishi mumkinki, ularni hal qilib bo`lmay qoladi1». Xo`sh, Toshmatov nomzodi uyezd boshlig`ini nima uchun qoniqtirmaydi? Shuning uchunki, Toshmatov, Akbaralidan

farq qilaroq, uddaburo odam. Uning uyezd boshlig`i qarshiligiga qaramy nomzodini o`tkazgani ham buni tasdiqlaydi. Uyezd boshlig`i uni mingboshilikdan- da bekor qilishga harakat qilayotgani ehtimoldan holi emaski, buni bilgan nomzod boshqa tarafdan qarshi harakat boshlagandir. Toshmatov tipidagi tadbirkor, iqtisodiy jihatdan mustaqil ish yuritishga qobil odamning bora-bora siyosiy hokimiyat tomon intilishi tabiiy, chunki u faoliyat maydonini kengaytirishni, harakatlarida erkin bo`lishni istaydi. Aytmoqchimizki, amaldorlikka nomzodning o`ta boy yoxud tadbirkor bo`lishi chor ma`murlari maqsadlariga muvofiq emas edi. Ular aksar hollarda o`rtamiyona boylarni amalga mindirar edilarki, amaldorlik tayinlanganlarning asosiy daromad manbai bo`lsin. Boshqa yo`l bilan sarmoyasini oshirishga noqobil amaldor o`z amalining va amal berguchining quliga aylanadi: har qanday ko`rsatmani bajarishga hozir turadi. Romanda aytilishicha, Akbarali — «yer-suv, pul va boshqa boylikka ko`milgan odam», bularning hammasiga u amali orqasidan erishgan. Hali amalga minmasdan turib u «besh-to`rt tanob yerli» o`ziga to`q odam edi. Mingboshiga olib bergan «yaxshi bir uloqchi ot badaliga» olti yil ellikboshilik qilgan va bu «olti yil mobaynida bir uloqchi otning emas, bir necha uloqchi otlarning hissasi chiqarilgan, burungi to`rt-besh tanob yerga yana bir necha to`rt-besh tanob qo`shilgan...» Ellikboshilikdan kelgan daromad kam ko`ringanida mingboshilikka intiladi, Miryoqub ko`magi bilan bunga erishadi ham. Mingboshlik ham uning uchun daromad manbai bo`lganini katta xotini Xadichaxonning so`zlaridan ravshan anglashiladi: «Buningiz amaldor bo`lgandan keyin aynidi. Mingboshilik yomon hovliqtirdi. O`z qishlog`ini tashlab bu yerga ko`chdi. Bu katta hovlini sotib oldi. Mana bu — katta imoratlarni soldirdi. Bog`-rog` qildi, yer- suv ko`paytirdi...» Akbarali bu davlatni qay yo`l bilan topgani ma`lum: xalqni ochiq-ishkor talagan, boylarning «hojatini chiqargan», mahkumidagi amaldorlarning «patini yulgan»... Qizig`i shundaki, chor chinovniklari mahalliy amaldorlarning bu kabi kirdikorlaridan voqif bo`lganlari holda, rasman jinoyat hisoblangan bu ishlarga panja orasidan qaraganlar. Farg`ona oblast boshqarmasiga amaldorlardan shikoyat qilib yozilgan arizalarning ko`pi «da`vo tasdiqlanmagani uchun oqibatsiz qoldirilgani»ni Miryoqub kabi «epaqa»larning sa`y-

harakatidangina emas, buning chor ma`muriyatiga ham iqtisodiy va ham siyosiy jihatdan foydali ekanidan deb tushunmoq lozim. Bundan ruhlangan nopok amaldorlar quturgandan quturganlarki, 1916 yil qo`zg`oloni vaqtida ulardan ko`pining o`ldirilgani, o`lasi qilib kaltaklangani, uy-joylariga o`t qo`yilgani buning yorqin dalilidir. Xalq orasida tez-tez eshitilib qoladigan «o`zbekka amal bermasin ekan-da» degan taassufning ildizi o`sha davrlarga borib taqaladi, poyasi esa... Yuqorida yuritgan mulohazalarimizga tayangan holda Cho`lpon Akbarali obrazini ijtimoiy-tarixiy tip sifatida haqqoniy ko`rsatgan, deya olamiz. Albatta, e`tiroz tug`ilishi tabiiy: hayotda durustroq amaldor bo`lmaganmi? Bo`lgan, lekin: birinchidan, durustroq amaldorlar, taassufki, ijtimoiy-tarixiy sharoit mahsuli bo`lmish akbaralilar salmog`i oldida yo`qqa chiqadi hisobi. Aytish kerakki, har birimizda dunyoqarashimiz, ijtimoiy mavqeimiz, hayotiy tajribamizga ko`p jihatdan bog`liq bo`lgan (ya`ni, sub`ktiv) ijtimoiy guruh vakillari haqida muayyan tasavvur bor. Bu narsa boshqalarnikidan ozmi-ko`pmi farqlangani holda, jamiyat a`zolarining aksariyatiga xos tasavvurga yaqin, zero, ijtimoiy tip davriing shart-sharoitlari bilan bog`liq holda obyektiv mavjuddir. Ikkinchidan, Cho`lpon roman problematikasidan kelib chiqib durustroq amaldorni ko`rsatishi mumkin emas, chunki bu adibning ko`zlagan maqsadlariga muvofiq kelmaydi. Agar yozuvchi ijtimoiy-tarixiy muammolarni badiiy tadqiq qilishni maqsad qilmasdan, deylik, biron-bir konkret amaldorning tadiri, uning tashqi dunyo bilan munosabati asosida yuzaga kelgan iztiroblarini (masalan, Dostoyevskiyning Makar Devushkini kabi) qalamga olganida yoxud konkret amaldorning muhabbati (masalan, Kuprinning Chartkovi) haqida asar yozganida amaldor boshqacharoq qiyofada olinishi mumkin edi. Ma`lumki, obraz tipik va individual xususiyatlarning uyg`un mujassami bo`lsagina badiiy xarakter darajasiga ko`tarila oladi. obrazning individual xususiyatlari haqida fikr yuritishning bir chigal tomoni bor: yuqorida aytganimizdek, ijtimoiy tiplar haqida jamiyat a`zolarining aksariyatiga xos umumiy tasavvur mavjud, lekin individual xususiyatlarni tushunishda bunday umumiylik yo`q. Shaxsning boshqa bir shaxsni tushunishiqanday kechadi? Har

qanday odam boshqa bir odamni tushunishga, xatti-harakatlarini baholab, u haqda tasavvur hosil qilishga intilar ekan beihtiyor «o`z qarichi»ni ishga soladi. Bunda u uch narsaga — hayolidagi inon ideali, o`z ichki dunyosi va ijtimoiy guruh haqidagi o`z tasavvuriga tayanadi. Qarshisidagi odamni shu uch unsur bilan muqoyasa qilishning oqibati o`laroq tasavvur hosil qiladi. Yana shunisi ham borki, ko`pincha tasavvur hosil bo`lishida ilk taassurot (ideal bilan muqoyasaning hosilasi sifatda yuzaga kelgan simpatiya yoxud antipatiya) asos vazifasini o`taydi: o`sha ilk taassurotni to`latish, tasdiqlab olish uchun obyektdan yangi chizgilar qidiriladi, topiladi —tasavvur hosil qilinadi. Xayolimizdagi tasavvur bilan obyekt — real insonning tugal mos kelishi ehtimoldan yiroq, shunday bo`lsa-da, biz buning aksiga ishonishga ko`proq moyilmiz. Sababki, obyektni yuqoridagi uch unsurga qiyoslab, abstrakt tafakkur qilish orqali yaxlit butunlik — tasavvurga ega bo`lganmiz. Bizningcha, real insonning badiiy obrazga aylanib asar to`qimasiga kirib kelishi ham xuddi shu tarzda kechadi. Shunday ekan, obrazning individual xususiyatlari haqida gapirganda uni reallikka (obrazni ijtimoiy tip sifatida tekshirganimiz kabi) qiyoslashga haqli emasmiz. Bu o`rinda endi reallikka ko`z yumib, asardagi bo`diiy voqelik nuqtai nazaridan yuritishimizga, obrazning o`zini alohida, betakror olam deb tushunishimizga to`g`ri keladi. Cho`lpon Akbarali psixikasiga xos xususiyatlarni uning xatti-harakatlari, boshqa qahramonlar bilan muloqotlarini ko`rsatish orqali ochadiki, ular qahramonning ijtimoiy-maishiy hayoti kontekstidagina to`g`ri tushuniladi. Dastlab uchratganimizda mingboshi otdan tushar-tushmas Miryoqubni daraklaydi. Bir qarashda muallif ilgariroq aytgan gapini — Akbaralining Miryoqubsiz hech narsaga yaramasligini ko`rsatish uchungina qahramonini shunday qilishga «undagan»dek ko`rinadi. Aslida esa qahramon tamomila erkin, ichki mantiqqa asosan harakat qilmoqda: u o`zining ustidan noyb to`raga tushgan arizani yo`l kuyi o`ylab kelgan, tabiiyki, buning chorasi — Miryoqub ham xayolidan bir lahza bo`lsin nari ketmagan. Akbarali Miryoqubga o`z ishi yuzasidangina emas, boshqa ko`rinmas iplar bilan-da bog`lagan, zero yorug` dunyoda yolg`iz suyangani — shu. Uning «obbo betovfiq-ey! Namozshomda uxlaganini!» deya koyishlari. «O,

battol-ey! O, battol-ey! Xudo urdi seni! Xudo urdi endi!..» deya yoyilib kulishlari Miryoqubga nisbatan o`ziga xos to`pori mehridan ham darak beradi. Akbaralining Miryoqub bilan muloqotlarida o`zini tutishlari, gap-so`zlari bachkanaday, yoshi va mavqeiga nomunosibday ko`rinsa, ehtimol. Aslida esa bu narsa bachkanalikdan emas: tabiatan sodda va to`pori bu odam yurt oldida o`zini ulug`vor — sipo tutadi (masalan, ellikboshilarni yig`ib majlis qilishida, Qumariqdagi fuqaroning dodini tinglashida bu narsa yaqqol ko`zga tashlanadi), ya`ni o`z oldiga qo`yilgan psixologik ustanovvka («Men bir bo`lisning kattasiman, o`zimni shunga yarasha tutishim kerak!»)ga amal qilishga majbur. Tabiatiga zid vazifani uddalash, ravshanki, undan muayyan ruhiy zo`riqishni talab qiladi. Demak, uning Miryoqub bilan bo`lganida «suyulib» ketishi bejiz emas, zero, faqat o`shandagina u o`z stixiyasida yashaydi, ruhiy zo`riqishdan bo`shaladi. Akbarali odamlar bilan muomala qilishga, kerakli gapni o`rnida ishlatishga qobil emas, u amaldor odamning muhim atrubuti — «diplomatlik» sifatlaridan mahrum. Shu jihatdan bir epizodni kuzataylik: «Mingboshi odatda xotinlariga kalta gapirar, ular bilan ezilib o`tirishni o`z erkaklik sha`niga sig`dirolmas edi... — Xolmatnikiga kelgan shaharlik mehmonlarni chaqirtirib yaxshi bir ziyofat qilinglar,- dedi u.- Shahardan kelib Xolmatning quruq nonini yeb ketsa yaxshi emas! So`ngra Xadichaxonning javob berishini kutib o`tirmasdanoq: — Ovqating nima bo`ldi?- deb so`radi.- Jadallat! Qorin och». Xadichaxonga bu topshiriqni berishdan ilgari Akbarali «Kattaning rashki kelmas-a? deb so`raganini eslasak, mingboshining shu lahzadagi holati qanday bo`lganini, oz bo`lsa-da hijolatdan, andishadan holi emasligini anglash qiyin emas. Keyin, bunaqa gaplar sal siypalab, evini qilib aytilishi joiz, mingboshining esa bunga uquvi yo`q — tomdan tarasha tushganday to`g`risini aytdi-qo`ydi. Topgan vaj korsoni o`ziga ham ma`qul kelmagani, «kattasi»ning oldida qovun tushirganini anglaganidan gapni tez buradiki, bundagi zarda ohangi ochiq sezilib

turadi. Xuddi shu epizodning davomi kuzatib, Xadichaxon «mehmonlar biznikida» degach, mingboshining xatti-harakatiga e`tibor beraylik: « - Yaxshi, yaxshi. Birozdan so`ng yana takror qildi: -Yaxshi... Yaxshi... -Ashulachisi bormi, yo`qmi? – deb so`radi». Akbaralining birinchi bor ma`qullashi ishning o`z-o`zidan pishib turganiga quvonganini ko`rsatsa, keyingisi butkul boshqa ma`noni bildiradi. Uning biroz to`xtalib qolganidan sezamizki, maqsadini aytish uchun jo`yaliroq gap qidirmoqda. Vaqt tig`iz, miyasi zo`riqib ishlayapti, demakki, keyingi «Yaxshi... Yaxshi...» degani behush odamning alahlashi misoli — g`ayrishuuriy tarzda yuz bermoqda. Qancha urinmasin, fahmiga bir narsa kelmadi, shu bois ham ochiqchasiga «Ashulachisi bormi, yo`qmi?» deydiki, bundan ham o`ziga achchiq qilgan odamning zardasi sezilib turadi. Akbaralining xarakteriga xos bunday xususiyatni boshqa bir o`rinda ham kuzatamiz. Qumariq voqealaridan keyin u Yodgorxo`jaga yotig`i bilan gapirmoqchi edi chunki bu «og`zi katta boy»ga hammaga qilgan muomalasini qilib bo`lmasligini anglab yetgan. Shu bois ham Akbarali Yodgorxo`janing ayuxannos solishiga (xabar yetkazgan Ali laylak yo`l kuyi «qayrab» kelganiga ham) qaramasdan, boshda o`zini bosishga tirishadi: «Shovqin solmang, boy. Qulog`imiz bor». Yodgorxo`ja insofga kelmagach, mingboshi ham tutaqadi: «Olib bor, bachchag`arni! Qamab qo`y!»- deya baqiradi. Qahramonning ikki xil sharoitda — oilada va xizmatda birday harakat qilishi uning xarakter sifatida izchil butunlikda ko`rsatilganidan dalolat beradi. Birinchi holatda uning jahllangani shahsiy imkoniyatlari bilan egallagan mavqei orasidagi tafovutdan kelib chiqqan, shu bois ham uning zardasi o`ziga qaratilgan deb aytdik. Ikkinchi holatda-chi? Akbarali jahllangan epizodlar kuzatilsa, uning qancha tez jahllanmasin, shunchalik tez sovishini ko`rish mumkin: Cho`lpon aytmoqchi, jahllanganda «darranda»ga aylanadigan bu odam ko`p o`tmay «suvga tushgan mushukday» bo`shashib qoladi. Xalqimizda «jahl kelsa, aql qochar» degan dono maqol bor.

Jahllangan odamning jahlini chiqargan obyektga nisbatan agressiv kayfiyatda bo`lishiyu oqibati xunuk ish qilib qo`yishi mumkinligini ko`raverib ko`zi pishgan xalq to`qigan buni. Akbaralida esa bu jarayon o`zgacharoq kechadi: u bo`g`iladi, ich-etini yeydi, Miryoqubni yo`qlaydi — vassalom, jahl uni harakatga boshlamaydi. Qahramon fe`lidagi bu o`ziga xoslik, fikrimizcha, uning egallagan mavqeiga o`zi bergan baho va real ahvol orasidagi tafovutdan kelib chiqadi. Akbarali hali mingboshilikni orzulab yurgan vaqtda bu lavozim uning nazdida juda ulug` martaba bo`lib ko`ringani tabiiy, chunki uning tasavvuri tobe odam pozitsiyasidan turib hosil qilingan. O`n uch yil mingboshilik faoliyati davomida bu tasavvurni inkor qiluvchi qator dalillarga duch kelgani ham rashan, lekin ularni tahlil qilib mavqeiga real baho berishdan u ojiz. Demak, uning ongida bir vaqtning o`zida eski tasavvur va uni inkor etuvchi uzuq-yuluq dalil-xotiralar yashaydi. Bulardan birinchisi ustun ekanligidan mingboshi o`ta izzattalab, o`ziga qarshi har qanday harakatni, itoatsizlikni g`ayritabiiy narsa deb tushunadi. Gazetada urib iqqanlaridan keyin Miryoqub «Nima qilardingiz: tishni tishga qo`yasiz, xo`jayin!» deganida Akbarali «Tishimni tishimga qo`yadigan hezlardan bo`ladigan bo`lsam, ma, ol, bu shop-shaloplaringni!» deya sapchib ketadiki, uning amali haqidagi tasavvuri qandayligini sezish qiyin emas. Ikkalovining o`rtasida sal ilgariroq kechgan gaplarga diqqat qilaylik: «— Yo`q, shoshma, men noyib to`raning yonlariga boraman. «Ilojini qiling, o`zingiz aytgansiz», deyman. Qani yo`q desin-chi! — Yo`q deyishdan qo`rqarmidi? Yo`q, deydi, tonib turaberadi... — Nega axir? Nega? — Bugun tonadigan bo`lmasa, o`sha vaqtda o`zi o`z buyrug`i bilan yoptirmasmidi? — Tonganiga qo`yamanmi? — Nima qilardingiz? Urarmidingiz? — Urib bo`ladimi? — Nima qilardingiz?

Mingboshi jim bo`ldi, bir qo`lini chakkasiga olib borib boshini qashlardi...» Mingboshining shashtidan tushishi, ko`rib turganimizdek, suhbatdoshining unga real ahvolni anglatishi barobari yuz bermoqda. Xuddi shunday holni uni shikoyatchi boylardan jahllanganida ham, Miryoqubning yuziga gazetani uloqtirganida ham kuzatishimiz mumkin. Fikrimizcha, yozuvchining o`tkir nigohi qahramon psixikasining o`ziga xos bu jihatini juda to`g`ri va nozik ilg`ab olgan. Qahramonning aqliy imkoniyatlarini nazarda tutsak, bunaqa odamning ongida faktlar alohida informatsiya shaklidagina mavjudligini, abstraktlashish darajasi past xotira bularni faqat eslatilgandagina yuzaga chiqarishini bilish qiyin emas. Xarakterning xatti-harakatlari psixologik jihatdan asoslangani, uning faqat ichki mantiqdan kelib chiqishi, bir tarafdan, yozuvchi mahoratini, ikkinchi tarafdan, uning hissiyotiga berilmasdan, tasvirda xolis bo`lishiga intilganini ko`rsatadi. Mingboshining ahvolga real baho berishi Miryoqub yo`qligida boshlanadi, chunki u endi o`zi harakat qilishga, shunday ekan, istasa-istamasa o`ylashga va muayyan qaror qabul qilishga majbur. Qumariqdagi to`polonni tinchitish uchun yo`lga chiqqan Akbarali ko`proq atrofdagi g`animlariga o`zini bir ko`rsatib qo`yish haqida o`ylaydi, lekin manzilga yetgach, ishning ancha jiddiyligini, «ichidangina qaynab yotgan» samovar toshganini, yurtning nechog`li katta kuch ekanini his qiladi. Uning qaytish chog`idagi o`ylari: «Kelishim chakki bo`lmadi! Faqat natija? Natija nima bo`ldi? Nimaga erishdim? Nimani bajardim?»- o`z mavqei to`g`risida ilk bor jiddiy bosh qotirishi. Mingboshi Yodgorxo`jani qamab qo`ygani bilan uning erta-indin qutulib chiqishini, «yarim poshsho»gacha borishini yaxshi biladi. Bu narsa uni o`zi to`la anglamagan, anglashni istamagan haqiqatni tan olishga majbur qiladi: «Bitta og`zi katta boyga kuchim yetmasa bu shop-shaloplarni nega taqdim deng? O, puli tushgur-ey! Amaldan ham kuchli ekan-a?» E`tibor berilsa, mingboshining qarama-qarshi hislar iskanjasida ekanini sezish mumkin: bir tomondan, qilgan ishi hech bir natija bermasligini, boz ustiga,

boshiga ortiqcha g`avg`olar solishini o`ylab tashvishda; ikkinchi tomondan, o`zi qilgan ishdan qoniqish hissini tuyadi. Muayyan vaqt mobaynida ikkinchi his ustunroq, chunki u yurt so`rab adl qildi, odamlarning minnatdorligini tuydi, «bu shop-shaloplarni nega taqdim»? degan savolga javob topganday bo`ldi. Uning tashvishli o`ylarini yengib, «Qani yigitlar, sho`xroq ashuladan bo`lsin!» degani yuqoridagi fikrimizni dalillaydi. Lekin undagi mazkur holat uzoq davom etmaydi, chunki Akbarali o`zini amalsiz tasavvur qilolmaydi, astoydil tashvishga tushgani uchun ham «Yodgorxo`jani qamoqdan bo`shatish haqidagi farmon» bilan ikki yigitni orqaga qaytaradi. Ertasi kun noyib to`ra huzurida yurtni yoqlab adolatdan gap ochgani o`z boshiga tushgan adolatsizlikdan: Yodgorxojaning aybdorligiyu yurtning hakligini aytish bilan u amalini saqlab qolmoqchi bo`lgandi — adashdi. Ehtimol noyib to`ra bungacha Akbaralini himoya qilishni o`ylagan hamdir. Endi esa o`zlari uchun uning amaldor sifatida «o`lganini» tushundi. Zero, yurtni o`ylaydigan, yurtning g`amini yeydigan amaldor hech qachon hech bir mustamlakachiga kerak bo`lmagan, kerak bo`lmaydi ham. Ko`pchiligimizning tasavvurimizda «u zamonlar musulmonobod» bo`lgani uchun Akbaralining fosiqligi, «betovfiq», «benamoz»ligi erish tuyulsa, yozuvchi mazkur o`rinlarda oshirib yuborganday ko`rinsa, ehtimol. Bu fikrga qo`shilmoqchi bo`lsak, yana reallikka murojaat qilishimizga, baski, Akbaralini o`z hayoti — asar voqeligidan uzib olib talqin qilishimizga to`g`ri kelur edi. Shu bois ham bu yo`ldan bormay, Cho`lpon qahramoning oilaviy-maishiy hayoti tasvirida ham xarakter mantiqidan, u shakllangan shart-sharoitlardan kelib chiqqanini ko`rsatishga harakat qilamiz. Yozuvchi Akbaralini o`quvchiga tanishtirar ekan, Miryoqub tilidan «uning — yoshi anchaga borib qolganda bunday xotinparast bo`lib ketishiga shu farzand xususidagi noumidlik sabab bo`lmadimikan?» degan savolni beradiki, bu qahramonni tushunish uchun ishoraday gap. Mingboshini ichidangina kemirib yotgan dard Noyib to`ranikida mehmonda ekanida sirtga chiqadi: «... noyibning onasi o`z nevarasini olib kirib qoldi. U - tilla sochli, tarvuzday dumaloq, o`zi lo`ppigina va oppoq momiqday bir bola edi. Mingboshi bolani darhol qo`liga oldi

va, o`z aqidasicha, «kofir»ning va «o`ris»ning bolasi ekaniga qaramay, mahkam bag`riga bosib o`pdi... Bola mingboshining basharasidan qo`rqgan bo`lsa kerak, jon achchig`ida yig`lay boshladi. Bolani olib chiqib ketdilar. Shundan so`ng mingboshi bir-bir ustin quyib icha berdi, icha berdi, icha berdi...» Ko`rinib turibdiki, mingboshi bir inson sifatida o`rtanadi, orttirgan davlati kimlarga qolishini o`ylab kuyadi. Akbaralining «aynishi»ga yana bir sabab — uning oilada baxt topa olmagani, to`g`rirog`i, oilaviy baxtni qo`ldan chiqargani. Xadichaxonning kundoshiga qilgan iqrorini eslaylik: «Mening hech bir noliydigan joyim yo`q edi. Toleimdan xafa emasidim». Bu gaplarni aytayotgan ayol xuddi ertak so`ylayotgandek, uzoq o`tmishdagi narsalarni eslatayotgandek gapiradiki, «toleidan nolimasligi» uzoq davom etmaganini sezish mumkin. Xadichaxon iqrorida yana ham chuqurlashib, «Enaxonning kelinbibisiga rashkim keladi... Davlat asari yo`q. Ro`zg`orlari zo`rg`a o`tadi. Qo`zichoqday ikki bolasi bor. Eri hamisha yonida...» degan gaplaridan ko`p narsalarni ilg`ab olish mumkin. Akbarali o`zining bosh maqsadi — baland mavqega intilish va boylik ottirishga mukkasidan ketib, oilaga e`tibrni susaytirgan ko`rinadi. Natija esa ma`lum: oiladan mehr ko`tarilgan, zero, «mehr ko`zda», deydilar. Boshqa tashvishlarga andarmon bo`lib yurgan mingboshi u vaqtda bu to`g`rida o`ylab ham ko`rmagan. Xadichaxon esa, aksincha, iztirob chekkan. Ehtimol, uning hiyonat tomon qadam tashlashi, Akbaralining «ba`zida o`zi yolg`iz qolib mehmonxonaga berkinganida va hatto o`z soyasining ham eshitmoq ehtimoli qolmaganda: «bu qiz ham boshqadan bo`lmasin...» deb qo`yishi ham yuqoridagi sabab bilan izohlansa mumkin. Buzoqning yugurgani samonxonagacha: Akbarali boyligu mavqega ega bo`ldi, ko`radiki, bundan ortiq bo`ladigan emas. Shundagina u shaxsiy hayoti haqida o`ylay boshlagani, mehrga tashna bo`lgani ehtimoldan holi emas. Oilada bu tashnalikni qondirolmagach, ikkinchi xotinga uylangan bo`lsa, ehtimol. Lekin mingboshi bu bilan to`xtamaydi, yana va yana uylanadi. Nega? Bu savolga javob berish uchun Xadichaxon bilan Poshshaxonning to`ydan keyingi gaplariga e`tibor qilaylik:

« — Kuyovingizni buguncha kirgizmay tursak,- dedi Poshshaxon.- Ertaga Zebixonni aldab-suldab yo`lga solardik... Keyin olib kirib qo`ysak, undan narisini erkak kishi o`zi eplab olardi... — O-v-v...- dedi Xadichaxon.- Koshki, ep degan narsa bo`lsa kuyovda...» Sharqona udumlarimizga zid bo`lsa-da, aytamiz: kundoshlarning gaplariga ko`ra, Akbaralining fiziologik imkoniyatlari judayla oshib ketgan emas. Agar u o`zini bilganida, Xadichaxon bilan tinch-totuv umr kechirishi, kimchiliklarini mehru oqibat hisobiga to`latishi mumkin bo`lardi. Lekin, yuqorida ko`rganimizdek, o`ziga ortiqcha baho berish Akbarilinng tabiatiga singib ketgan. Mazkur masalada ham unnig o`ziga bergan bahosi bilan real ahvol orasida tavofut mavjud. Bu bahoni o`zi va boshqalar nazdida tasdiqlab olish (psixologiyada «samoutverjdeniye» istilohi qo`llanadi) uchun qayta-qayta uylanadi, buzuqlik ko`chasiga kiradi. Akbarali intilganki narsa bo`lsa — bariga erishdi, lekin baxtli bo`lolmadi. Hayotidan qoniqmaslik hissi — garchi stixiyali, idrok tarozisiga solinmagan bo`lsa ham — uni mudom ta`qib qiladi. U o`z hayotidan bezgan, shu bois ham goh xotinlarini» gazetchi dayusga ikki qo`llab» tutmoqchi, goh «E, kattaligi qursin! Kerak bo`lsa oling shu kattaligini!» deya amalini Hasanovga tutmoqchi bo`ladi. Na ichkilik va na buzuqlik uning ko`nglini to`ldiradi: «Zerikdim bularingdan... Ko`nglimga urdi. Yur, ketaylik!»-deya fohishaxonada Miryoqubga yalingannamo gapirishi ham shundan. Akbarali hayotida nedir bo`shliq borligini, uni to`latish zarurligini his qiladiyu, o`ziga nima yetishmayotganini idrok qilolmaydi. Shu bois ham uning Zebini sevib qolganday bo`lgani, u haqda: «Men u qizga qiz deb, xotin deb talabgor bo`lsam ekan...» - deyishi tabiiydek ko`rinadi bizga. Zebi to o`zi ixtiyoriy-majburiy taslim bo`lmagunicha mingboshining o`zini risoladagidek tutgani, keyin esa butunlay o`zgargani ham yuqoridagi so`zlari samimiy bo`lganini tasdiqlaydi. Aytmoqchimizki, Akbaralining paymonasi ilgariroq to`lgan, cho`kayotgan odam

cho`pga osilganidek Zebiga talpingan, o`zi cho`kkani yetmagnidek bir bokira vujudni ham tortib ketgan. Albatta, Akbarali shaxs sifatida ham, amaldor sifatida ham nafratga loyiq. Muallif ham unga munosabatini yashirmaydi, lekin uning nafrati oxir- oqibatda akbaralilarni keltirib chiqargan muhitga qaratiladi. Adib tasvirda xolis bo`lishga intilgani uchun ham mazkur obrazda tipik va individual xususiyatlarni uyg`un biriktira olganki, bu obrazning to`laqonli xarakter ekanidan dalolat berib, undagi sxematizmga moyillik haqidagi da`vomiz zarariga guvohlik beradi. Muallifning qahramonga munosabati, tabiiyki, neytral bo`lishi mumkin emas. umuman, buni talab qilish ham noto`g`ri bo`lur edi, zero, yozuvchi ham bir inson sifatida kimnidir suyishga, kimdandir nafratlanishga haqli. Bu o`rinda talab qilinishi mumkin bo`lgan birgina narsa — me`yor, toki: birinchidan, muallifning munosabati qahramon ichki mantiqiga zid holatlarni keltirib chiqarmasin; ikkinchidan, o`quvchi qahramonni chetdan xolis kuzatib, unga o`zi o`z bahosini bera olsin. Akbarali obrazi talqinida, muallif munosabati nechog`li oshkor bo`lmasin, me`yor saqlangan, Razzoq so`fi obrazi talqinida esa, fikrimizcha, me`yor birmuncha buzilgan. Bu narsa yozuvchi qahramonini ilk bor o`quvchiga taqdim qilganidayoq yuz beradi: «Kecha va kunduz»ni shavq bilan o`qiy boshlagan kitobxon adibning bahoriy xush kayfiyatini o`ziga endigina yuqtirib, qizlarning zavqiga berilganidan olamni unutayozganida Razzoq so`fining dag`dag`asidan shoshib qoladi: «— Nima bu qiyomat!!!» Adib kitobxon qarshisiga «eshik oldida gezarib-bo`zarib turgan» so`fini keltirib (bamisoli ko`rgazmali qurolday) qo`yadi-da, o`zi xotirjam uning ta`rifiga beriladi. Qo`llangan usul yozuvchi munosabatini o`quvchiga yuqtiradi: nurli hislarga to`lib toshgan kitobxon ko`ngliga bir xiralik inadi — unda Razzoq so`figa nisbatan antipatiya hosil bo`ladi. Bu ilk taassurot muallif ta`rifi bilan to`latilib, qahramon haqida muayyan tasavvur hosil qilinadiki, u nurli chizgilardan tamomila mahrum. Fikrimizcha, Cho`lponning qahramoniga bu xil munosabatini psixologik jihatdan ikki turli sabab bilan izohlash mumkin: birinchidan, u Razzoq so`fi

qiyofasida yurak qoni bilan chizgani — Zebi fojeasining bosh aybdorini ko`radi; ikkinchidan, yozuvchining muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoitida shakllangan dindorlarga munosabati. Bu xil munosabat natijasida esa, bizningcha, obrazni o`quvchi tomonidan qabul qilish jarayoninig biryoqlama o`zanga tushib qolish xavfi ortadi. Tanqidchi R.Otayevning Razzoq so`fini «nochor-noiloj so`figa aylangan o`g`rilar toifasini xarakterlab keladi»gan, «bir paytdagi qilmishlari jazosini tortib yotgan» odam sifatida talqin qilishida ham, taxminimizcha, shu narsaning ta`siri yo`q emas. Muallif munosabati ta`siriga berilmasdan mulohaza yuritilsa, qahramon hayoti o`zgacharoq tusda namoyon bo`ladi. Avvalo, Razzoq so`fining tug`ilgan yurtini tashlab shaharga kelib qolgani, endilikda ketishga ko`nmayotganining sabablarini aniqlashga urinib ko`ramiz. So`fining qishloqdan kelgan akasi bilan suhbatiga razm solinsa, u turish- turmushidan butkul roziday tuyuladi: «E-e, -dedi so`fi cho`zib va o`zidan hursand bir kulimsirash bilan kulimsiradi,- mening davlatim hech kida yo`q, aka! Eshonbobom xudoyimning suygan quli: nozu ne`mat to`rt tarafdan oqib keladi. Daryo bo`yidamizu, chanqaymizmi? G`alati ekansiz!» So`fining gap ohangida, kulimsirashlarida ma`lum darajada sun`iylik, yasamalik bor, lekin buni ayni paytda ilg`ab olish qiyin, shu bois ham mazkur epizodga mavridi bilan yana qaytamiz. Ukasini qishloqqa qaytarish niyatidan qaytmagan aka keyingi suhbatda uni «Vatanini bilmaslikda» aybladi: «— Jahlingiz chiqmasin. Bilib gapirayotirman. Vataningiz ota-onangiz o`tgan, o`z kindigingizdan qon to`kilgan, ota-ona arvoyiga sham yoqiladigan joy emasmi?» So`fi jim qoldi. Hatto, ko`zlariga yosh kelganday bo`ldi». Cho`lpon qahramonnnig ruhiy holatini tashqi belgilar — «jim qolish» va «ko`zga yosh olish» —orqali ko`rsatadi. Biroq gapning stilistik qurilishi («Hatto, ko`zlariga yosh kelganday bo`ldi») xolislikka putur yetkazadi, o`quvchining qahramon ruhiy holatini tushunishiga halal beradi. «Jim qolgan» so`fi nimalarni o`ylayotgani qorong`u, lekin ona yurtidan ayro tushganiga u osonlikcha ko`nmaganini, dilida

shuning armoni borligini anglash qiyin emas. Shunday ekan, nega u akasining taklifiga ko`naqolmaydi? Suhbatning davomini kuzatamiz: «— Yerdan aziz hech narsa yo`q! Otamiz rahmatlik, bobolariiz, undan naridagilar — hamasi bir shapaloq yerdan rizqini chiqarib kelgan... Rostmi? So`fi eshitilar-eshitilmas qilib: — Rost...- dedi. — Siz nega yerdan qochasiz? So`fi bu to`g`ri savolga javob eplayolmadi (ya`ni, bungacha «eplagan» - D.Q.): — Yer qani menga?- dedi.- Bir shapaloq yeringiz bor, o`zingizga yetmaydi...» Ko`ramizki, so`fi akasining gaplariga befarq qarolmaydi, uning «yer qani menga?» degan xitobida alam, o`kinch, iztirob zuhur qiladi. So`fining, «noumid — shayton, boumid — inson» aqidasiga amal qilishi lozim kishining, bunchalar umidsiz bo`lishining boisi nima? Bizningcha, bu narsa eng avval ijtimoiy-iqtisodiy ahvol bilan izohlanadi. Modomiki, roman voqealari Farg`ona vodiysida kechayotgan ekan, Farg`ona dehqonlarining ahvoli haqida to`xtalib o`tish joiz. Aholi zichligi bilan bog`liq mazkur mintaqadagi yer tanqisligi chor mustamlaka siyosati tufayli yanada keskinlashadi. Andijon qo`zg`olonidan(1898) keyin boshlanib, Stolipin agrar reformasi davrida avj olgan rus dehqonlarini ko`chirib keltirish oqibati shu bo`ldiki, 1911 yilga kelib vodiyda 25 ming desyatinadan ziyod maydonni egallagan 28 rus qishlog`i bor edi. Garchi kelgindi rus dehqonlariga eng yaxshi yerlar ajratib berilsa-da, bu narsa yer tanqisligining asosiy sababi emas edi. Paxtachilikka ixtisoslashuv qishloqqa kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini olib kirdi, iqtisodiy raqobatda mminglab dehqon xo`jaliklari sindi: 1910 yildayoq farg`ona dehqonlarining 30 foizi yersiz qolgan edi1. Yersiz dehqonning yer olishi aqlga sig`mas, chunki «Andijon, Xo`jand atrofida bir desyatin yerning haqqi 2 ming, hatto 3 ming so`mlarga yetsa ham, sotiladigan yer har vaqt topilib turmaydir2». So`fining «yer qani menga?» degan alamli xitobi shundan. E`tiroz tug`ilishi mumkin: akasi «yer bor» desa ham, so`fi

ko`nmadi-ku? To`g`ri, lekin buning ham asosi yo`q emas: «1914 yil ma`lumotlariga ko`ra Farg`ona 90-100 mln.so`mlik paxta berardi... Farg`ona dehqonlarining banklardan qarzi 60 mln. so`mni tashkil qilardi3». Ko`rinadiki, paxta yetishtirish ortgani barobari dehqonlar qarzga botib borar, ularning mashaqqatli mehnatlari huzurini rus va chet el korchalonlari ko`rar edilar. Bunga birinchi jahon urushi yillarida (roman voqealari shu davrga to`g`ri keladi) paxtaga bo`lgan talab ortganini, uning narxi yuqoridan qat`iy belgilangani holda oziq- ovqat, sanoat mollarining narxi bir necha barobar ko`tarilganini qo`shsak, so`fining issiq joyini sovutmaslikka tirishishi tabiiy ko`rinadi. Ilk maqolalaridan birini ziroat va dehqonchilik muammolariga bag`ishlagan Cho`lpon bulardan juda yaxshi xabardor bo`lgan. U so`fi taqdirini ko`rsatish orqali so`filarni keltirib chiqargan (Akbarali obrazi talqinida kuzatilgan tendensiya) tuzumga, muhitga nafratini ifodalagan, lekin yozuvchining qahramonga emotsional munosabati asosida shakllangan antipatiya buni ilg`ab olishga birmuncha xalal beradi. So`fining akasi aytgan taklifga ko`nmaganining ikkinchi, sof psixologik sababi ham bor: «— Men sizni o`sha qishloqqa olib ketay deb keldim. Siz, axir, men bilan bir shapaloq yerni talashib, shu to`g`rida nari-beri bo`lishib, shu tufayli shaharga kelib qolgan edingiz... So`fi xo`rsinganidan ovozi qaltirab dedi: — Eski gaplarni qo`zib nima qilasiz? Bo`lar ish bo`lib o`tdi... Yeri ham qursin, merosi ham...»(30) So`fining ota yurtidan ayrilib shaharga kelib qolishi, eshonboboning qo`liga, xotinining og`ziga (o`z nazdida) qarab yashashiga sabab bo`lgan mojaroni eslashga toqati yo`q: o`z ahvolidan ezilib yashagan bu odam o`zini «baxtliman» deya arang ko`ndirganida dardini yangilashdan qo`rqadi. Boz ustiga, u hayotining bunday izga tushishida akasini aybli sanaydi, bunga o`zicha haqli ham. Yuqorida uning akasiga aytayotgan gaplarida, o`zini tutishlarida yasamalik borligini qayd qilgan edikki, buning tub sabablari shu narsa bilan izohlanadi. So`fining akasiga «mening davlatim hech kimda yo`q!» degani unga sir bergisi kelmayotganidan

(«O`lib qolmadim, mana, yuribman binoyidek!»), uni kuydirmoqchi bo`lganidan («Ko`rib qo`y!») deb tushunilsa to`g`riroq bo`ladi. Ehtimol, akasi qariganida jigari bilan birga bo`lish istagida harakat qilayotgandir, lekin so`fi buni «dastmoya va odamdan qiynalayotgani»dan deb tushunadi. Shunday ekan, so`fining birdan to`nini teskari kiyib olishi ham «Endi kerak bo`lib qoldimmi?» degan achchiqning ifodasi sifatida tushunilsa, haqiqatga yaqin keladi. Albatta, so`fi belini og`ritmay non yeyishga o`rganib qolgani uchun ham qishloqqa qaytishni istamaydi. Lekin yuqoridagi mulohazadan kelib chiqsak, qahramonning akasi aytgan taklifga ko`nmaganini uning tanballigi bilan, so`filigini «o`g`ri qarisa so`fi bo`ladi» degan naql bilangina izohlab bo`lmasligi ravshan bo`lib qoladi. Bizningcha, ko`zga lop etib tashlanadigan bu sabab(tanballik)ni adib sho`ro zamonida yetishgan «qizil ko`zoynak»li o`quvchilar, tirnoq ostidan kir qidiruvchi munaqqidlar uchungina keltiradi. Keltiradi-da, o`zi dehqon bolasi bo`lmish Razzoq so`fi taqdiridagi burilishning chuqur ildizlarini ko`rishga intiladi va bunga erishadi ham. So`fi qachonlardir akasi bilan yer talashib shaharga — qaynotasidan qolgan joyga kelib qolgan. Uning oilada o`zini tutishi, xotiniga va, umuman, ayol zotiga munosabati shu narsa — «ichkuyov»ga yaqin holatda yashashi bilan izohlanishi mumkin. Har xil ta`nalarning oldini olish, «boshimga chiqib olmasin» degan o`yda boshdanoq Qurvonbibini tuproqqa teng tutgan. Boz ustiga, norizo bo`lishga asoslari yetarli Qurvonbibi sal «haddi»dan oshsa, «Bu hovli-joy otangdan qolgani uchun o`zimniki deysanmi, yo?» deb g`azablaydiki, bu bilan xotinining xo`p yuragini olgan. So`fi umrini asosan honaqohda o`tkazadi, uyida bo`lganida esa o`zi bilan o`zi andarmon. Chamasi, avvallari u xotini bilan yozilib, dildan gaplashmaslik uchungina shunday qilgan — «sir berib» qo`yishdan cho`chigan. Bora-bora bu narsa odatga aylangan. Ayni shu qo`rquv so`fidagi mazkur fe`lning sabablaridan biri bo`lsa, ikkinchisi — hayotdagi omadsizligi uchun o`zidan ojizroq kimsalardan o`ch olish istagi (kompensatsiya) bilan bog`liqdir. Qizig`i shundaki, so`fining o`zi ham buni tan olgisi kelmaydi, o`zini qoniqtiradigan sabab o`ylab topadi-da, shunga amal qiladi go`yo: «Og`iz bilan til

bandaning jismida eng aziz va tabarruk a`zolar. Ularni xotin kishiday past mahluq oldida xor qilinadimi?» Tushunish mumkiinki, bu — Razzoq so`fi ongiga o`rnashgan «qo`rquv»ga qarshi o`ziga xos himoya reaksiyasi, yuqoridagicha sharoitda yashagan so`fiday fe`li tor odam uchun, turgan gapki,— zarurat. Demak, garchi uning o`zi «Bu og`iz hamma vaqt xudoning zikriga ochiladi» deb da`vo qilsa-da, xotinlarga past nazar bilan qarashi dindorligiga mutlaqo aloqador emas. Taqdir taqozosi bilan shaharga kelib qolgan yersiz, hunarsiz so`fi eshonboboning etagidan mahkam tutgan, uning orqasidan tirikchiligi o`tadi. Natijada u eshonboboga butkul qaram, belini og`ritmay non yeyishga o`rganib qolgani bu qaramlikni chandon oshiradi. So`fi fojeasining asosiy sababi — uning, o`zi aytmoqchi, omiligida. To`g`ri, u savodsiz emas — turkiyni o`qiydi, lekin shariat qonunlari asoslangan «Qur`on»ni mustaqil o`qib o`qishdan ojiz, shu bois ham eshonbobo yetovidagi buzoqqa aylangan qolgan. Ulug` mutasavvuf shoir Ahmad Yassaviy hazratlari: Tariqatga shariatsiz kirganlarni Shayton kelib iymonini olur emish...- deganlarida Razzoq so`figa o`xshagan odamlarni nazarda tutgan bo`lsa, ehtimol. So`fining ko`r-ko`rona, o`zi durust anglab yetmagan e`tiqodi uning uchun hali hayot dasturiga, kundalik ehtiyojga aylangan emas. Shu bois ham u namozgarni «aksari uyquga qurbon qiladi», «xudo beradi» deb umidvor bo`lgani holda, hunarning farzligi haqida eshitishni ham istamaydi — e`tiqodini o`ziga moslashtirib olgan. Yorug` dunyoda ro`shnolik ko`rmagan bu odam oxiratdan umidvor, lekin buning uchun ezgu ishlar qilish lozimligini o`ylamaydi — butun ilinji eshonbobodan, uning etagidan mahkam tutib sirotdan o`tib ketmoqni umid qiladi. So`fi mingboshi sovchilari xususidagi ilk suhbatda xotiniga: «O`sha betovfiq, benamozga qiz beramanmi, qalay?»-deydi. Bu gap zamiridagi bolalarcha o`zidan mamnunlik nimadan oziqlanadi? Akbaralining «betofiq», «benamoz» ekani elga ayon, bu haqda xonaqohda gap borgan bo`lishi, ehtimol eshonboboning o`zi gapirgan bo`lishi haqiqatdan yiroq tushmaydi. Shunday ekan, eshonboboga

chin dildan ixlos qo`ygan, o`z ko`nglida diyonatli musulmon Razzoq o`fining Akbaraliday fosiq kimsadan hazar qilishi tabiiy. Bizningcha, so`fi mingboshi sovchilariga rad javobi berarkan («Ishqilib mingboshi bilan quda bo`ladigan joyim yo`qligini yaxshi bilishdi...»), eshonbobo bu ishimni ma`qullaydi, deb qattiq ishongan, shuning uchun ham xotini bilan suhbatda o`zini tutishi tubandagicha: «-Siz nima dedingiz, siz?»- deb so`radi kampir. Uning bu savolidan ochiq bir bezovtalik sezilardi: «Bu so`fi o`lgur unab qo`ymadimikan!:» Razzoq so`fi indamasdan miyig`ida kulimsirab turardi. Bu kulimsirashda bir mug`ambirlik asari, «men bo`lamanu indamay qolamanmi» degan ifodalar boridi... Kulimsirash bilan yana ham xunukroq kepataga kirgan basharasini kampir tomon ko`tarib turib: — O`sha betovfiq, benamozga qiz beramanmi, qalay?- dedi» So`fining o`zini tutishidan yaqqol sezilib turgan «biz ham chakana odam emas» degan ifodalar boshqalarga ko`z-ko`zlash uchungina emas, avvalo, uning o`zi uchun kerak. Bechorahol umr kechirgan, shu choqqacha na oilasi va na el-yurt oldida o`zining ham ODAM ekanini namoyon qilolmagan so`fi ehtimolki hayotida ilk daf`a o`zini boshqalarga teng ko`rib, ko`ngli tog`day o`sib o`tirgandir?! Mingboshiga rad javobi berish bilan el-yurt nazdida, eshonbobo nazdida bir pog`ona ko`tarilishni; «juda-a so`fi, iymoni but odam» nomini olishni ham o`ylagan. To`g`ri, bu — borib turgan xudbinlik, lekin so`finig hayot yo`lini nazarda tutilsa, uning bu holatini tushunish mumkin bo`ladi. Sal quyiroqda Cho`lpon yozadi: «Razzoq so`fining behuda taqvodorlikka suyangan so`zlari va Qurvonbibining qayta-qayta ishontirishlari ila Zebining ko`ngli bir qadar tinchlandi». So`finig so`zlari chindan ham behuda taqvodorlikka suyanadimi? Bizningcha, yo`q! Razzoq so`fi, sovchilar Akbarali haqida so`z ochganlarida, uning uchta xotini borligini ham, keksaligini ham, badbasharaligini ham o`ylagan emas, xayoliga kelgani — mingboshining «betovfiq, benamoz» ekani, xolos. Shu bois ham sovchilarga bergan andak mujmal javobini qizi borning noziga yo`yib bo`lmaydi. Shu o`rinda Solih maxdumni eslash joiz. Maxdum qizini nafsi yo`lida qurbon qilishga shay edi, shuning uchun ham A.Qodiriy uning xarakteridagi

ochko`zlik, xasislik jihatlarini bo`rttirgan. Razzoq so`fi esa Zebini johilligi orqasida qurbon qiladi. Maxdumdan farq qilaroq, u, bizningcha,— ochko`z emas, xudoning berganiga shukur qiladigan banda bo`lishi haqiqatga yaqinroq. Bunday deyishimizning boisi — so`fining eshonboboga murid ekani. Albatta, so`fiylik ta`limoti ham, uni tashuvchilar ma`naviyati ham avvalgi asrlardagidek emasdi, lekin eshonbobo bu maslak aoslaridan bir zuhd ekani, zohid kishi «ma`lum miqdordagi yemoq, ichmoq, kiymoqdan ortiq dunyo lazzatiga, aysh-ishratga, zeb- ziynatga e`tibor bermasligi» lozimligini muridlarga uqtirgan bo`lishi tabiiy. So`fi uchun eshonboboning so`zi qonun, shunday ekan, u loaqal qo`rqqanidan qizini mol uchun sotish xayoliga bormasligi kerak. To`y tadorigi boshlanib, mingboshinikidan kelgan mol-dunyoni ko`rgach, so`fi o`zgaradi. Cho`lpon qahramonining bu holatini tasvirlab yozadi: «...yonidan bitta o`n so`mlik qog`oz oldi, uni barmoqlari orasida uvib, shir-shiragan ovoz chiqardi, undan keyin yuzlarida shu choqqacha ko`rilmagan bolalarcha quvonish bilan kampirga uzatdi». Muallifning bu so`zlari yuqoridagi fikrimizni inkor qilayotgandek. Ehtimol, lekin Zebining mingboshiga munosib ko`rilgani so`fining ochko`zligidan emas, yana qaytaramiz — johilligidan. Sababki, so`fining mol-davlatni ko`rib quvonishi Zebi fojeasining sababi emas,— natijasi. Omiligi tufayli so`fi nikoh masalasida shariat ahkomlaridan bexabar. Uning o`ylashicha, eshonbobo — «xudoning buyrug`ini tushunadigan odam» — qizingni mingboshiga ber, deb undadimi, demak, bu — mutlaqo shar`iy, xudoga xush keladigan ish. Shar`iy ishni bajarib, buning orqasidan umrida ko`rmagan dunyoga ega bo`lganidan so`fi quvonadi, chunki buni xudoning marhamati sifatida qabul qiladi. Muallif so`fining ochko`zligini Zebi fojeasining bosh sababi sifatida talqin qilmoqchi bo`ladiki, bu, fikrimizcha, xarakter mantiqiga zid keladi. Voqealar rivoji nihoyasiga yaqinlashgani sari xarakter muallif tomonidan tayyorlab qo`yilgan qolipga sig`may qoladi — jonli xarakter yetovdan bo`shalib ketadi. So`fi e`tiqodidan kelib chiqib qizini mingboshiga bermoqchi bo`lmaganini aytib o`tdik. Uning o`zi anglab yetmagan, manfaat aralashgan e`tiqodi puch ekani eshonbobo aralashuvidan so`ng osongina singanida ko`rinadi:

«Men omi bo`lsam, savodim bo`lmasa, oq-qorani tanimasam, u kishi mulla bo`lsa, zabardast bo`lsa, xudoning buyrug`ini tushunsa; shariatni, tariqatni suvday bilsa... nima deyman?» - ko`rinadiki, so`fi yaratganga emas (garchi o`zi shunday deb o`ylasa-da), eshonboboga sig`inadi. Razzoq so`fiday odamning xotiniga(!) yorilishidan ko`ramizki, unga ham oson emas: qiziga jabr qilayotganini, mingbshi uning tegi emasligini bilganidan bo`lsa kerakki, kuyib-yonib gapiryapti. «O`rtoqlarini chaqirtir, fitna... O`yin kulgu qilishsin... U tarafdan men ham to`yni tezlatay... Tezroq berib qutulaylik...» - sezasizmi, bu gaplarda endi «bu nima qiyomat!» deya hayqirgan odam siyog`i yo`q — u qiynalib gapiryapti. «Tezroq berib qutulaylik» degani ham har bir mo`min-musulmonga xos gapning qaytarig`igina emas —«suratday jonsizgina sudralib yurgan» qizini ko`rish azobidan qutulish istagidan tug`ilgan gap. O`zining aytishicha, so`fi «ko`p olishgan», «benamozga qiz bermayman» degan, lekin eshonboboning dalillari oldida ojizlik qilgan — ko`ngan. So`fining Zebi kelin bo`lib tushgandan keyin shahardan piyoda borishi, «oppoq soqoli bilan ko`z yoshlarini oqizib yig`lashi», «Qizim, meni munaqa sharmanda qiladigan bo`lsang, ilohim, bo`yning tagingda qolsin, murodingga yetmagin...» deya qarg`ashlari vujudida «mutaassib dindor» bilan «ota» kurashayotganini, qahramonning ongida kechib, uni muqarrar halokatga olib keladigan yechimi yo`q konflikt — tragik holat yuzaga kelganini ko`rsatadi. Farzandini tiriklayin yo`qotgan so`fi vujudidagi «ota» uni qutqarishga undaydi — pul kerak. So`fi «arz qilib boradigan birdan-bir mahkamasi» — eshonboboning xonaqosiga yo`l oladi. Bizningcha, so`fi obrazi talqinidagi eng muhim bu epizodda ham muallif xarakter mantiqiga zid boradi. So`fining eshonni kutib o`tirgan choqdagi o`ylari ikki sababga ko`ra joiz emas: birinchidan, madad kutib o`tirgan, boshqa madadkori bo`lmagan so`fining piri haqida: «Eshonbobo hotirjam, bir chaqa ham bermaydilar. U kishi, albatta, beraman desalar-ku, qo`llaridan keladi: har qanday katta zakunchining ishtahasini qondiradigan dunyolari bor. Faqat, na choraki, u kishi berib o`rganmaganlar, olib o`rganganlar; «o`rgangan ko`ngil o`rtansa qo`ymas» deydi burungilar. U kishini berishga

o`rgatish qiyin! U kishi, shuncha badavlat bo`lib turib, eshikdan gadoy kirsa qo`liga qaraydi — «nazri yo`qmikan?» deb...» qabilida o`ylashi, fikrimizcha, haqiqatga to`g`ri kelmaydi. Chunki ayni choqda so`fining butun vujudi umidga aylangan. Ikkinchidan, agar so`fi piri haqida bunaqa o`ylarkan, unga sig`inganiga ishonish qiyinlashadi. Aytmoqchimizki, muallif so`fining «ko`zini ochish»ga ertaroq kirishgan. So`fining pirini kayf holda, «So`filik ahdin sindur» deya kuylayotganini ko`rishi tuyqusdan bo`lganida (bu narsa uning uchun yangilik bo`lganida), bizningcha, samaraliroq bo`lur edi. Eshonbobodan madad kutganida pirining befarqligi so`fini adoi tamom qiladi: «Butun vujudi qizigan tanurday tobiga kelgan edi. Qo`llari ixtiyorsiz balandga ko`tariladi, mushtlari o`z-o`zidan tugumlanadi... Bu musht pirning boshiga tushmoqchi edi. Faqat, qarshidagi kim? — Pir! Eshon! Eshonbobo! Yo`q, unga qo`l ko`tarib bo`lmaydi! Yana bir onda so`fi suvday suyuldi, qorday eridi, oriyat oyoqlari bilan omonat yerni bosib tashqariga chiqdi...» — jabrdiyda «ota» hamon «mutaassib dindor»dan ustun kelolgani yo`q. «Indamasdan borub yotoqqa cho`zulgan» so`fi tuni bilan mijja qoqmagani, vujudida haligi kurash tinchimagani ayon. Cho`lpon «Erta bilan, nonushta chog`ida, butun voqeani yotig`i bilan kampiriga aytgandan keyin, so`fi kecha pirning boshiga tushmoq uchun ko`tarilgan mushtning bugun o`z boshiga tushayotganini ko`rdi» deb yozadiyu, so`fining xonaqohga yo`l olganini aytadi. So`fi nimani ko`rdi? Bu savolga xotimadan javob topamiz: u xotinining ko`zlarida aqldan ozganlik alomatilarini ko`rdi, yorug` dunyoda bir o`zi so`ppayib qolayotganini angladiki, bu — «o`z boshiga tushayotgan musht», yetishmayotgan so`nggi tomchi edi! Vujudida «ota» g`olib kelganki, so`fi «eshonning ham moliga, ham joniga qasd qilgan», ehtimol, pulni olib Zebini qutqarmoqchi bo`lgandir... Tanqidchi R.Otayev Razzoq so`fi obrazining «fosh etuvchi ateistik ruhi bilan ham favqulodda ulkan ahamiyat kasb etishi1»ni alohida ta`kidlaydi. O`ylaymizki, mutaqqidning bu xulosasi eskicha qarashlar inersiyasi ta`sirida, eskicha mezonlar bilan yondashib chiqarilgandir. Zero, bu xilda yondashilsa, adabiyotimizda yaratilgan katta-kichik rahbarlarning (ular, ma`lumki, hammalari

komunist edilar) kirdikorlarini fosh etuvchi qator asarlarni antikommunistik ruhdagi asarlar deya talqin qilishga to`g`ri kelur edi. Bizningcha, mazkur obrazning maqsad-mohiyati o`zgacharoqdir. So`fi obrazi – o`lkamizdagi minglab «omi»lar taqdirini umumlashtirib, e`tiqodining mohiyatiga ko`pda yetmasdan, faqat «omin» deb turishgagina yaragan, bu bilan bid`atu hurofotga yo`l ochib bergan xalq fojeasini ko`rsatishi lozim edi. Yozuvchining qahramonida johil dindornigina ko`rib, insonni doim ham ko`rolmagani unda mavjud potensial imkoniyatlarning ochilmay qolishiga, katta tragik xarakterning qiyomiga yetmay qolishiga olib kelgan. Romandagi boshqa dindorlar obrazlari Razzoq so`fi xarakterini, uning va unga o`xshagan «omi»larning fojeasini yorqinroq tasavvur qilishga imkon beradi. Bizningcha, romanning epizodik personajlari - Qumariq va jome` masjidining imomlari eshonbobo obrazini to`ldiradilar, hammalari birlikda esa minglab razzoq so`filarni HAQ yo`liga boshlashga mas`ul kishilarning umumlashma obrazini tashkil qiladilar. Cho`lpon dindorlarga xos jamiki illatlarning ildizini bir narsaga — imon zaifligiga bog`liq holda talqin qiladi. Jumladan, Qumariq masjidining imomi mingboshi chaqirtirganini eshitiboq «ancha tashvishga tushib» qoladi. Mantiqan, imom Allohga e`tiqod qilgan kishi bo`lsa, faqat uning O`zidangina qo`rqishi lozim kelardi. Lekin u yaratgandan zarracha hayiqmasdan gunoh qiladi-da, shu gunohi uchun mingboshidan (benamoz, fosiq kimsadan) qo`rqib-qaltirab turadi. Uning yoniga bora-borguncha nega chaqirtirganini o`ylab, o`z-o`zini fosh qiladi: «Tunov kun, shaharga tushganimda mudarris domlaning o`g`illariga qattiqroq tegishib qo`yuvdim... O`zi ham, bachchag`ar, ipak sallani chambarak qilib o`rab, yomon ko`zga ilashadigan bo`pti-da! Ustimdan arz qilgan bo`lsa-ya, haromi bachcha?» Ko`ramizki, qahramon psixikasini ochishda yozuvchi u shakllangan muhit shart- sharoitlaridan kelib chiqadi. Imomnig yaqindagina mullabachcha bo`lgani bejiz eslatilmagan: Turkiston madrasalarida keng tarqalgan bachchabozlik illati unga shu qadar singib ketganki, yangi kuyov bo`lishiga qaramasdan «bachcha» haqida o`ylaganda so`lagi oqqanday bo`ladi. Imom «yangicha maktab ochgan no`g`ay

domlani so`kib berganini» eslab afsuslanadi, chunki: «Uning maktabini Absamat mingboshi ochib bergan, men uni bilmasdan...» Ko`rinadiki, imom amaldorlarning hammasidan birdek qo`rqadi, gaplarini, va`zlarini o`sha zo`rlarga ma`qul keladigan qilishga urinadi.: «Keyin maktabning asl sohibi Absamat mingboshi ekanini bilib, haligi no`g`ay domla bilan murosaga ham bordimku-ya... Har qalay, boshda bilmasdan qattiq gapirib qo`yib edim... attang!» Imom domla «no`g`ay domla bilan murosaga kelish» uchun islomning muqaddas asoslariga, xususan, hadislaga tayanadi. Albatta, no`g`ay domlani so`kkanida ham u ayni shu asoslarga tayangani ayon. Ko`rinadiki, imom domla islom ta`limotini o`ziga kerakli tomonga burib talqin qiladi, ya`ni, uning butun faoliyati islom qattiq qoralagan riyokorlik, munofiqlikdan o`zga narsa emas. Bu narsa imomning mingboshi topshirig`iga muvofiq aytgan va`zida yaqqol ko`rinadi. U aytgan va`z ma`nisini o`z tilidan bergan adib qahramonning ayni paytdagi ruhiy holatini tasavvur qilishga imkon yaratgan: «Bir qancha vaqt zo`r berib shahardagi to`ralarni, o`zimizning mulla Akbarali dodhoni, shular qatorida — garchi boshqa mahkumning ulug`i bo`lsa-da – «farosatli, hushyor, donishmand, sahiy va muruvvatmand» hukumatdorlardan mulla Abdisamat mingboshini maqtab o`tdi. «No`g`ay domla eshitsin» deb yangi zamon maktablaridan, unda qur`onning tavjid va mahrajiga to`g`rilab o`qitilishidan... gapirdi». Savodsiz qavmga «balog`ati arab va fasovati furs»ni imkon qadar ko`p ishlatib va`z aytgan imom qavmlari tushunyaptimi, yo`qmi ekani haqida zarracha bosh qotirmaydi, u ayni paytda Abdisamat mingboshining o`ziga munosatini yaxshilashni (uning nazarida mmingboshi jahllangan), boshqa amaldorlarning mehrini qozonishnigina o`ylaydi. Imom qishloq odamlari «sharit amrlaridan chekingani» uchun hammani so`kadi, lekin uning «o`tkir tillaridan ellikboshilar va aminlar» qutulib qoladilar. Ko`ramizki, imomning imoni sustligidan Haq yo`lida jihodga (zolim peshvoga haq gapni aytishga) yaramaydi, Akbarali mingboshining kimligini bilgani holda uni maqtaydi. Albatta, din peshvollarining bu kabi munofiqona harakatlari qavmiga ta`sirsiz qolmaydi, odamlarning «namozga yurmay qo`ygani»lari ham shundan.

Jome` masjidining imomi timsolida din peshvolaridagi imon sustligi yana ham bo`rttiribroq ko`rsatiladi. Sudga o`zining nega chaqirtirilganini anglayolmay o`tirgan imom dilidagi qo`rquv shunchalarki, u sudning oddiygina tilmochi oldida ham yuragini hovuchlab turadi. Tilmoch unga murojaat qiladi: «— Taqsir, siz jindak sabr qiling. Men hozir kelaman, undan keyin gaplashamiz. Domla yuragini qo`liga olib, ranglari o`chgan, lablari biroz qaltiragani holda... sud zalida qoldi». Tashqi belgilar imomdagi qo`rquvni yaxshi ifodalaydi, ayni paytda ko`p nuqtaning ishlatilishi qahramonning qo`rquvdan nest-karaxt (shok holati) bo`lib qolganidan nishonadir. Imom sudda boshdan-oyoq o`tirib Zebining begunohligiga amin bo`lgan, bu narsa uning tilmoch bilan suhbatida yaqqol ko`rinadi: «— ... Ayol o`zi iqror... Domla anglayolmadi, shekilli, mirzaning so`nggi so`zini savol shaklida qaytardi: — O`zi iqror?! Tilmoch yana kuldi: — Ha, o`zi iqror... Eshitmadingizmi? — O`zi iqror emas, inkor qildi, shekilli-ku ? — Damingizni chiqarmang, taqsir. Bu nozik masala... — Ha, albatta, albatta...» Ko`rinadiki, imomning vijdoni oshkor nohaqlikka chidayolmaydi, lekin gap nafsi(jon)ga taqalganida imonini yutib yuboradi. Zebi paranjisini olishga ko`nmaganda beihtiyor «masha-ollo!» deb yuborgan imomda aqalli o`sha bir siqim vujuddagicha bo`lsin jur`at, yurak yo`q. Uning qullarcha muteligi hatto tilmochning nafratini qo`ziydiki, u haqli ravishda «imon yo`q taqsirimda» deya so`zlanadi. «O`zingiz qanday bo`lsangiz, sizga shunday amirlar qo`yilur» deyiladi hadisi sharifda. Shunga monand, Cho`lpon dindorlar muhitini tasvirlar ekan imomat ham raiyatning bir-biriga mos bo`lganini ko`rsata olgan. Adib Turkiston sharoitida omma ma`naviyatiga mas`ul shaxslarning e`tiqodlarida mustaqim

emasligini, munofiq-riyokorligini zo`r mahorat bilan ko`rsatadi, lekin bu narsani uning ateistligiga yo`yish yaramaydi. Cho`lpon burgaga achchiq qilib ko`rpaga o`t qo`yadiganlar xilidan bo`lmay, barcha jadidlar kabi ommaga ham dunyoviy, ham diniy ma`rifat yoyish tarafdori bo`lgan. Maqolalaridan birida: «El-yurtni necha yuz yillardan beri islomda bo`lmag`on xurofotlar bilan zaharlatib kelgan, ishchi- dehqon miyasini yana badtar zaharlamoqchi bo`lganlar, ularga dinning asosi, haq yerlarini tushuntirishga qarshi bo`lg`onlar maydonda ortiq erkin ot o`ynata olmaslar1»,-deya umid qilgan odamni ateist sanashga na asosimiz va na ma`naviy haqqimiz bor. Noyib to`ra timsolida Cho`lpon Turkistonda mustamlaka siyosatini o`tkazgan chor chinovniklarining tipik vakilini gavdalantiradi. Zohiran bu qahramon romanning uchta epizodidagina bo`y ko`rsatadi, shunday bo`lsa-da, u haqda yetarlicha tasavvur qilishga imkon mavjud. Noyib to`raning xatti-harakatlari uning ijtimoiy mavqei, o`zi xizmat qilayogan maqsad mohiyati bilan belgilangan. Bu narsa, ayniqsa, uni ilk bor uchratganimizda yaqqol seziladi. Rus injenarining mensimasdan muomala qilishi Miryoqubga og`ir botganini to`ra darhol payqaydi va unga «mehribon otaning sevimli bolasiga qaraydigan qarashi bilan» qaraydi. To`ra yangi mehmoni bilan suhbatga andaron bo`lib Miryoqubni unutganday, aslida esa uning borligi bir lahza bo`lsin hayolidan ketgan emas: «Injenerning og`zidan sartlarga og`ir keladigan so`zlar chiqib ketgandagina to`ra boyagi qarashi bilan Miryoqubga qarab» qo`yadi. Albatta, uning o`zini bu xilda tutishi baynalmilallik hissining rivojlangani yoxud odamiylik tuyg`usidan kelib chiqmaydi, yo`q. To`ra injenerdan farq qilaroq, o`zining chin munosabatini oshkor qilolmaydi, zero, bu narsa uning ham shaxsiy, ham ijtimoiy-siyosiy maqsadlariga zid keladi. Ko`rinadiki, u basharasiga niqob tortgan. Niqob shunday mohirona tortilganki, uddaburo Miryoqub ham uning asl qiyofasini anchagacha ko`rolgan emas. «Kecha»ga yozilgan ilk taqriz mualliflari esa niqobini bashara sifatida (albatta, o`zlari shunday «adashish»ni istaganlar) qabul qiladilar: «Chor hukumatining vakili sifatida berilgan noyib to`rani Cho`lpon juda muloyim, odamparvar, o`zbeklarga yaxshi muomala qiluvchi, katta inqilobiy kayfiyatga ega

bo`lgan kishi ravishida ko`rsatadi1». Niqobning zarurati nimada? Romanda noyib to`rani yerli xalq yaxshi ko`rishi, «Parpi to`ra» deb izzatlashi aytiladi. To`raning yerli xalq tilini yaxshi bilishi, odamlarga yaxshi muomala qilishi, niyatlarini akbaralilar qo`li bilan amalga oshirishi, yurtni mingboshiyu, ellikboshilarga yem qilib qo`ygani holda goh-goh «adolat» qilib turishi — bular bari uni xalq nazdida yaxshi odam qilib ko`rsatadi. Xotinining guvohlik berishicha, noyib o`zi ham sartlarni «yaxshi ko`radi»: «Yuvosh, qo`yday xalq, deydi. Qancha jabr ko`rsa, qiynalsa ham «xudo!» deb tura beradi, deydi. Sartlarning shu dindorligini, ayniqsa, yaxshi ko`radi». Bu gaplarni aytgan odam o`yidagini anglash qiyin emas: bu xalqni kuchni kam sarf qilib (harbiy xarajatlar qimmat, axir!), aldab yo`lga solish kerak. Ko`ramizki, noyib to`ra siyosat bobida Miryoqubday «epaqa», imomlarday munofiq. Noyibning xarakteriga xos munofiqona odamoxunlik Akbaralining ishdan olinishi muqarrar bo`lganida yaqqol ko`rinadi. Mingboshi yurtda ayb yo`qligini aytganida, u: «Bilaman, juda yaxshi bilaman. Unaqa mingta arizadan sening bir og`iz so`zingga ko`proq e`tibor qilaman»,- deydiki, bu bilan o`zining-da achinayotganini, lekin chorasizligini (Akbaralida shunday taasurot qoldirishni) ta`kidlamoq istaydi. Akbaralini aslida «ahmoq, eshshak» deb ta`riflaydigan to`ra buni hech qachon uning o`ziga bildirgan emas, hatto endilikda ham bildirishdan manfaatdor bo`lmaganidan o`zini unga yaqin ko`rsatadi. Munofiqona odamoxunlik uning tabiatiga shunchalar singib ketganki, Akbarilining «shuncha zamon qilgan xizmatimni nazarga olmasmikan?» degan zoriga javoban: «Men ham shuni o`ylayman, Akbar, sen hozircha boraver. Men hokim to`raning oldida seni biroz bo`lsa ham himoya qilib ko`raman (ya`ni, «menda ham odamgarchilik bor»-D.Q.). Bo`lmasa, sening o`rningga boshqa odam qo`yarmiz. Davlating katta, yeb yotaverasan. O`zing ham qarib qolding»,- deydi. Ko`rib turganimizdek, u ochiqchasiga «sen uchun amaldorlik tugadi» demaydi: avval umidvor qiladi, keyin yupatishga o`tadi, nihoyat, obdan etini o`ldirgach, chora topishni Akbaralining o`ziga yuklaydi: «Xayr, boraver, iloji bo`lsa o`sha ikkala ko`ppak bilan o`zing bitish».

Cho`lpon noyib to`raning yuz berishi muqarrar halokatni o`ylab tushkunlikka tushgan choqdagi ruhiy holatini zo`r mahorat bilan ochib beradi. Xafalikdan ichib olgan to`ra Miryoqub bilan suhbatning avvalida juda xushvaqt ko`rinadi, o`zining bilimdonligini namoyish qiladi. Qo`l yozmalar haqida gapirarkan Miryoqubga: «Sening madaniyatga xizmating katta... O`tgan yili bir tarix kitobi bergan eding, u to`g`rida Petrograddagi kattakon majmualarga maqolalar yozdim. Sening nomingni ham ko`rsatdim. Hozir u kitob to`g`risida Angliston, Farangiston va Lamsa(nemis) mamlakatlarida kattakon majmualarga ko`p narsalar yozildi». Ko`ramizki, noyib to`ra o`zining (Miryoqubni tilga olgani yo`liga xolos) «madaniyatga xizmati katta»ligini, topilmasi dunyo miqiyosida e`tibor topganini o`ylab xushvaqt, g`ururlanib o`tiribdi. To`raning bu gapidan keyin oraga bir muddat jimlik cho`kadiki, bu ham qahramon ruhiy holatini tushunishda muhim. Noyib to`ra Miryoqubning «xizmatlari» haqida gapirarkan, uning «to`ra, men nima ham qilibman, bari gap sizda!» deyishini kutadi. Lekin Miryoqub gapni o`zini qiziqtirgan masalaga buradi: «— Gazet xabarlaridan gapirib bering, to`ra. To`raning bu choqqacha kulib turgan basharasiga birdaniga g`am cho`kdi. Qovoqlari solindi, lablari bezgakday yengilgina qaltirab uchdilar. Qo`lyozmani stolga qo`ydi. — Shunaqa, do`stim, ishlar yomon...» Adib qahramonining ruhiy holatidagi keskin burilishi (psixologik kontrast) ko`rsatish orqali uning ruhidagi tushkunlik, vahima nechog`li ekanini yorqinroq tasavvur qilishimizga imkon yaratadi. Noyib to`ra mavjud buxrondan chiqib ketishning o`ziga maqbul yo`li yo`qligidan, shuni anglaganidan, «chorani o`ylashga ham qo`rqaman», deydi, ko`nglidagi vahima olovini aroq bilan bostirmoqchi bo`ladi. Uning podshoni tanqid qilganday bo`lgani, «chorani inqilobiyun degan toifa ko`rsatadi», deyishi «katta inqilobiy kayfiyat egasi»ligidan emas, aksincha, u inqilobiy yo`ldan borishni istamaydi, undan asosli ravishda qo`rqadi: «Xudo ko`rsatmasin, agar shu ketishda keta bersak — u ko`zlar bizni yeb tashlashi mumkin...» Noyib imperiyani qutqarib qoladigan kuch aslida yo`qligini aytarkan, o`zining ham shu kemadagi

odam ekanligini aslo unutmaydi, uni tushkunlikka solgan narsa ham shu: «To`ra biroz o`ylab turgach, podshoning devordagi suratini, so`ngra o`zining yelkasidagi pagonini ko`rsatdi. — Mana shu imperiya... Miryoqub hech narsa anglamadi. So`ngra to`ra og`ir bir nafas olgandan keyin: — Menga qara, Miryoqub,- dedi,- qo`y endi bu gaplarni!» Noyib to`ra o`zi uchun og`ir mavzuning o`zgarishini istaydi, uning gapida mahkum kimsaning nochor, ayanch ruhiy holatiga xos ohang seziladi. Ayni shu ekstremal sharoitda to`ra yuzidagi niqobni ko`taradi: «...qora xalqqa qarshi bo`lsa — tadbir oson. Qozoq o`risimiz, jandarmamiz, askarimiz bor ... fyusht!...». Ko`p nuqta (u, masalan, qo`l siltash bilan to`ldirilishi mumkin) va «fyusht!» to`raning o`zi «yaxshi ko`rgan» sartlarga chin munosabatini ko`rsatib turibdi. U o`zining munofiqona siyosati endi ish bermasligini anglaganidan «quturgan olomon»ga qarshi kuch bilan otlanadi. Ko`ramizki, noyib to`ra ko`pchilik orasida cho`kayotgan odamni eslatadi: o`zgalarga osilib, ularni cho`ktirgani holda nafas oladi-yu, cho`kib ketishi muqarrar. Uning maishiy buzuqligini, ma`naviy tubanligini, oilasidagi iflosliklarni ko`rsatish bilan yozuvchi bu toifaning tanazzuli muqarar-beshak ekanini yana bir bor ko`rsatadi. Noyib to`raning ma`naviy-ahloqiy qiyofasi va ijtimoiy faoliyatiga muxtasargina to`xtalib haqqoniy baho bergan R.Otayev uning «faoliyati butun murakkabligi bilan atroflicha ochilgan emas»ligini aytadi. Zohiran qaraganda, tanqidchi haq: to`ra faqat uchta epizoddagina bo`y ko`rsatadi. Lekin atrofda sodir bo`layotgan hodisalar, qahramonlar taqdirining u yoki bu izga tushishida uning bilvosita ishtiroki doim sezilib turadi. Gap shundaki, Cho`lponni konkret mustamlakachi amaldorning faoliyati emas, umuman, mustamlaka siyosati va uning oqibatlari, xususan, uning odamlar ruhiga ta`siri ko`proq qiziqtirgan. Shu bois ham, bizningcha, noyib to`ra obrazini mustamlakachilar umumlashma obrazining negizi sifatida tushungan ma`qulroqdir.

Cho`lpon «uyezd shahrining kichkinagina va tor miyali», «hammasi askardan chiqqan» amaldorlarining asl qiyofasini sud jarayoni tasviri orqali zo`r mahorat bilan ochib beradi. Yozuvchi ayni shu sahnada «fosh etish» san`atining yuksak namunasini ko`rsatadi: uning kinoyasi yerparchin qiluvchi sarkazm, uslubi siyosiy pamflet darajasiga ko`tariladi. Cho`lpon sud jarayonini, unda qatnashuvchi «adolat posbonlari»ni tasvirlarkan tafsilotlarini ikir-chikirigacha erinmay yozadi. Zebining boshqalarga ibrat uchun sudlanishidan manfaatdor to`ralar unga himoyachi advokat tayin qiladilar. Advokatki, ilgari «davlat xazinasining ko`pgina pulini yeb qo`ygan askariy bir to`ra», dordan qochib endi xususiy advokatlik bilan shug`ullanadi. Asosan yerli xalq orasida ish ko`radigan advokat «o`zini hurmatlay bilgan hech bir zakunchi olmaydirgan» ishlarni oladi va «ko`pincha yutib chiqadi». Bu kabi ishlardan katta foyda chiqarib o`rgangan odam, tabiiyki, «harbiy sudning befoyda ishiga vaqt sarf qilish»ni istamaydi. Hafsalasizlikdan (nima qipti, bir sartning ishi!) Zebiga taaluqli hujjatlarni bir chetga tashlab qo`ygan advokat ularni sud kuni ertalab «allanechuk bir ihlossizlik bilan tezgina ko`rib chiqdi. Bu ish shu qadar tez bajarildiki, nonushta dasturxoniga zakunchi kelib o`tirmasdan burunroq qo`yilgan bir stakan choy ikkala qog`oz o`qib chiqilgandan keyin ham sovunib ulgurmagan edi». Kasbining mohiyatiga ko`ra adolat nomidan insonni himoya qilishi lozim bo`lgan odamning «qon hidi» kelayotgan ishga bunchalar befarq qarashi nimadan? Bizningcha, buni faqat ishning «befoyda»ligi bilangina izohlab bo`lmaydi. Chunki: «ikkala qog`ozning mazmuni zakunchiga go`daklar falsafasidek tuyuldi. Qog`ozlarni o`qib turib, hamda ularni o`qib bo`lganidan keyin advokatning cho`ziq yuzlariga bir kulgu yoyildi, uning moshbirinch mo`ylovlarini kerib yuborgan bu kulishda otaning boladan kulishiga o`xshagan bir narsa boridi…» Ko`rinadiki, advokat mazkur ayblov hujjatlarini tayyorlaganlar ustidan kuladi, zero, ayblovning kurakda turmaydigan ekani shunchalik ayon. Shunisi ham aniqki, agar u hohlasa, ayblovni osongina chippakka chiqaradi. Shunday qilinsa unga ikki taraflama foydali ham: birinchidan, «qon hidi» kelayotgan ishni yutib chiqsa, obro`yi ortadi — cho`pqatlari ko`payadi; ikkinchidan, osongina foyda ko`rish mumkin bo`lgan bu ishdan naflanib qolishga harakat qilish (masalan,

gumashtasi Obrezqora orqali sudlanuvchining yaqinlarini izlab topishi) mumkin edi. Lekin u bunday qilmadi. Sababki, ishni harbiy sud ko`rarkan, albatta, unga siyosiy tus beriladi. Mavjud siyosat esa advokatni ortig`i bilan qanoatlantiradi — bu masalada mustamlakachilarning tili bir: «qag`a qarg`aning ko`zini cho`qimaydi». Demak, uning prokuror nutqidan keyin «so`z aytishdan voz kechishi» ishning befoydalidan emas, aksincha, u siyosiy foyda maqsadidan kelib chiqadi. Sud jarayoni tasvirida «Tirilish» romanidan ta`sirlanish yana bir bor kuzatiladi: har ikki yozuvchi sud hujjatlarini batafsil tavsif qiladi; har ikkala sudlanuvchi zaharlab o`ldirishda ayblanadi (ikkalasi ham zahar solinganini bilmagan); guvohlar faqat ayblanuvchining zarariga guvohlik beradilar va hokazo. Bu narsani, masalan, prokuror obrazi talqinida ham kuzatish mumkin. Tolstoy asaridagi prokuror sud hay`tiga murojaat qilib: «gospoda prisyajniye zasedateli, v vashey vlasti sudba etix lits, no v vashey je vlasti otchasti i sud`ba obshestva, na kotoroye vi vliyayete svoim prigovorom. Vi vniknite v znacheneniye etogo prestupleniya, v opasnost, predstavlyayemuyu obshestvu ot takix patologicheskix, tak skazat, individumov, kakova Maslova, i ogradite nevinniye, krepkiye elementi etogo obshestva ot zarajeniya i chasto pogibeli». Ko`ramizki, notiq masalaning ishtimoiy tamoniga diqqatini jalb qiladi va Maslovaning jinoyati jamiyatga solayotgan xavfni bo`rttiradi. «Kecha»dagi prokuror esa mazlum Sharq o`lkalaridagi, xususan, Turkistondagi yangi ijtimoiiy jarayonlar haqida gapirib, Zebining «jinoyati» solayotgan xavfni bo`rttiradi va «masalaning bu tomoniga ham diqqat qilinmog`ini» so`raydi. Yozuvchi tabiricha «kelishmagan tasodifning to`rt chaqaga arzimaydirgan qurbonini zamonaning zo`r qahramoni darajasiga ko`tarish»ga o`z hissasini qo`shgan prokuror: «O`ldirilgan odam Rusiya davlatiga va podshoga sadoqati bilan tanilgan odam edi. Uni «yosh sart» maxfiylari, ayniqsa, ularning dushmanimiz bo`lgan Turkiya bilan fikran bog`lanishga unsurlari yomon ko`rardilar»,- deydiki, bu bilan Akbaralini juda og`ir (salkam front!) sharoitida ishlagan, demoqchi bo`ladi. «Tirilish»dagi prokuror ham Cho`lpon ta`biriga arziydigan maqtulni ta`riflashda hamkasbidan o`tib tushadi: «Kupets Smelkov, po

opredeleniyu tovarisha prokurora, bil tip moguchego netronutogo russkogo cheloveka s yego shirokoy naturoy, kotoriy vsledstviye svoyey doverchivosti i velikodushiya pal jertvoyu gluboko razvrashennix lichnostey, vo vlast kotorix on popa». Ikkala prokuror ham o`z vazifalarini bajarish — davlat manfaatlarini himoya qilish yo`lida yolg`onni yamlamay yutadi. Qahramonlar bajarayotgan ijtimoiy funksiya ularning ongida «davlat miqyosida fikrlash» stereotipini (kazennoye mo`shleniye) hosil qilganki, bu narsa oxir-oqibatda adolat, insonparvarlik, insof hislarini siqib chiqargan. Demak, Cho`lponning Tolstoydan ta`sirlanganini e`tirof etgan holda, qahramon ruhiyatini ochishda uning ijtimoiy mavqei, funksiyasi, siyosiy maqsadlaridan kelib chiqayotganini ham aytish kerak. Shunisi ham borki, Cho`lpon sud jarayoni tasvirida Turkiston shart-sharoitlaridan kelib chiqadi. «Tirilish»da sud maslahatchilari ko`rilayotgan ishga turlicha yondashsalar, «Kecha»dagi sudda bu narsa ko`rilmaydi — hamma yakdil. «Adolat-adolat» o`ynayotgan sud a`zolari ham, bu spektaklni tomosha qilayotgan mustamlakachi to`ralar ham Zebining begunohiligini bilganlari holda miq etmaydilar: tomoshaning ijrosi ham, qabul qilinishi ham o`ta jiddiy vaziyatda kechadi. Sababki, ularni maqsad — «mustamlakani butun holicha qiyomatgacha ushlab qolmoq» istagi birlashtiradi. Ularning bu harakatlari cho`kayotganlarning cho`pga osilishiday gap: katta-katta to`ralar shu bir siqim vujudga osilib qutulmoqni tilaydilarki, bu Cho`lponing mustamlaka siyosatiga chizga izohsiz karikaturasidir. Yuqoridagi mulohazalarimizga tayangan holda Cho`lponning inqilob arafasidagi Turkiston voqeligini badiiy tadqiq qilishida bir-biriga uzviy bog`liq ikki jihatni ta`kidlab ko`rsatamiz: birinchidan, adib Turkiston ijtimoiy voqeligini, mustamlaka siyosatining og`ir oqibatlarini qahramonlar ruhiyatida qoldirgan izlari orqali tasvirlaydi; ikkinchidan, qahramonlar ruhiyatining o`ziga xos xususiyatlari, xatti-harakatlarining ruhiy asoslari davrning ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlari kontekstidagina to`g`ri tushuniladi. Shunga ko`ra, yuqorida ko`rib o`tilgan xarakterlar psixologiyasini tahlil qilishning o`zi yetarli bo`lmay, balki davr sharoitini, muallifning ularga munosabatini (ya`ni, yozuvchi munosabatining ayrim

hollarda zamona talabi bilan, ayrim hollarda dunyoqarashi bilan bog`liq tarzda bo`rttirilganini) nazarda tutgan holda talqin qilish ham talab qilinadiki, ushbu bobda baholi qudrat shunga harakat qildik.

O'xshashlar

Badiiy xarakter va adabiy tip

Adabiy xarakter haqida

Badiiy ijod usullari

Ijtimoiy-madaniy hayot va baxshilar ijrochiligi

Badiiylik Obrazlilik Obraz Umumlashmalik Individuallik Badiiy to`qima Ta`sirdorlik Mubolag`adorlik Xarakter Psixologizm