Badiiy ijod usullari - Adabiyot - Referatlar

Badiiy ijod usullari

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

Badiiy ijod usullari Reja: Badiiy asar poetikasi Badiiy asar pafosi Badiiy asar mavzusi Badiiy g`oya Badiiy asar kompozitsiyasi Badiiy obraz Prototip Xarakter Badiiy ijod usullari Badiiy asar sujeti Tip

Badiiy asar poetikasi Badiiy asar poetikasi deganda asarning tuzilishi, sujet va kompozitsiyasi, til xususiyatlari, hikoya qilish yo`sini, ifoda tarzi, tasvir usullari va vositalari, ohangi va umuman, uning badiiy olami tushuniladi. “Poetika” so`zi yunoncha bo`lib, “san`at , badiiyat” kabi ma`nolarni anglatadi. (N.Karimov v b. “Adabiyot”. 11-sinf uchun darslik. –Tosh., 2004. 122-b.) Badiiy asar pafosi Pafos (yun. “ hissiyot ”, “ ehtiros ”, “ iztirob ”) yozuvchini maftun etgan va butun asarga singib ketgan undagi badiiy tasvirning yo`nalishini belgilab beradigan jo`shqin tuyg`u, g`oya, his-hayajondir. (Q.Yo`ldoshev va b. “Adabiyot”. 9-sinf uchun darslik-majmua. –Tosh., 2006. 384-b) Badiiy asar mavzusi Mavzu yozuvchini hayajonga solgan va qo`liga qalam olishga majbur etgan hayotiy materialdir. U odatda yozuvchi yortimoqchi bo`lgan ijtimoiy yoki axloqiy muammo bilan birga tug`iladi. Badiiy g`oya G`oya – asarning tasvir ob’yekti ustidan chiqarilgan “hukm”, ya`ni hayot hodisalari haqida kishilarning tasavvurlari va o`sha hodisalarga munosabatlarini ifodalagan tafakkurlari. Badiiy g`oya badiiy asarda tasvirlangan hodisa, tuyg`u, qahramonlar xarakteri, ruhiyati, xatti-harakati va taqdiridan kelib chiqadigan fikrdir. Kitobxon qaldia tug`ilgan his-hayajon, o`ylari, adib o`z oldiga qo`ygan badiiy niyatning amaliyotdagi samarasidir. (N.Karimov v b. “Adabiyot”. 9-sinf uchun darslik. –Tosh., 2002. 234-b.) Badiiy asar kompozitsiyasi Kompozitsiya (lot. “tuzib chiqish, tartibga solish”) – badiiy asardagi qismlar, obrazlar va badiiy vositalarning ma`lum bir g`oyaviy maqsadga xizmat qiladigan tartibda joylashishi, ularning tasvirdagi mezoni va muvofiqligi hisoblanadi.

Badiiy obraz Badiiy asarda ishtirok etuvchi hamma shaxslarga nisbatan personaj atamasi qo`llaniladi. Ko`pincha asaradagi epizodik obrazlar personajlar deb yuritiladi. Obraz esa keng ma`noda ijodkorning fikr-tuyg`ulari singdirilgan hayot manzarasi, tor ma`noda esa badiiy asarda aks ettirilgan inson siymosidir. Badiiy adabiyotda aks ettirilgan inson obrazi adabiy asar qahramoni deb ham yuritiladi. (N.Karimov v b. “Adabiyot”. 11-sinf uchun darslik. –Tosh., 2004. 86-b.) Badiiy adabiyotda insonning aniq shaxs qiyofasida yaratilgan, qyni paytda, badiiy umumlashma xususiyatlariga va hissiy ta`sir kuchiga ega bo`lgan surati badiiy obraz deyiladi. (Q.Yo`ldoshev va b. “Adabiyot”. 7-sinf uchun darslik. –Tosh., 2005. 162-b) Obrazlar turli xil bo`ladi. 1. Realistik obrazlar – hayot haqiqatiga monand obrazlar. M.: Otabek, Yo`lchi, Saida. 2. Romantik obrazlar – hayotda aynan bo`lmagan, ammo bo`lishi orzu qilingan obrazlar. M.: Farhod, Bahrom. 3. Xayoliy-fantastik obrazlar – haddan tashqari bo`rttirilgan, ilohiylashtirilgan, mo`jizaviy xarakterga ega bo`lgan obrazlar. M.: Alpomish, Rustam, Suhrob, Oshiq G`arib. 4. Afsonaviy obrazlar – butunlay xayoliy bo`lib, ular bitmas-tuganmas kuch-qudratga, yuksak fazilatlarga ega bo`ladi. Dev, ajina, Kenja botir. 5. Ramziy obrazlar – narsalar, o`simliklar, jonivorlar, ranglar orqali ijtimoiy hodisalarni umumlashtiruvchi obrazlar. M.: Kalila, Dimna, Simurg`, Hudhud. 6. Mifologik obrazlar – afsonalar asosida yaratilgan asotiriy obrazlar. M: Oy, Quyosh.

7. Satirik-komik-yumoristik obrazlar – kulgu bilan tasvirlangan obrazlar. M.: Xo`ja Nasriddin, Mushfiq, Bahlul, Aldarko`sa. 8. Bosh obrazlar – asar voqealari markazida turib, asar ziddiyatining etilishida yetakchi rol o`ynaydigan, sujet voqealarini harakatga keltiruvchi, yozuvchi g`oyasini ifodalaydigan obrazlar. M.: Otabek, Kumush, Gulnor, Asadbek. 9. Ikkinchi darajali obrazlar – asar markazida turmasa ham, biror jihati bilan yozuvchi g`oyasini ifodalaydigan, uni to`ldirishga xizmat qiladigan obrazlar. M.: Homid, Oftoboyim, Mirzakarim qutidor, Shokir ota. 10. Epizodik obrazlar – voqealar zanjirida bir-ikki o`rindagina qatnashib, keyin tushib qoladigan obrazlar . M.: mashhoq, Rahmat, Ziyo shohichi. 11. Tragik obrazlar – fojialardagi obrazlar, ular haqiqatan tarixiy shaxs, qadimgi afsona, rivoyat, ikoyalarda tasvirlangan qahramon yoki muallif badiiy tafakkurining mahsuli sifatidagi to`qima obraz ham bo`lishi mumkin. Tragik obraz zamirida hayot haqiqatiga asoslangan badiiy haqiqat yotadi, ular keskin, beayov, murosasiz kurashni boshdan kechiradilar. M.: Edip, Lir, Romeo, Otella, Dizdemona, Qo’chqor, Temir xotin. Prototip Prototip (yun. “ ilk ”, “ dastlabki nuqta ”, “ nishona ”) badiiy umumlashtirilgan obraz, tip yaratishga asos, manba bo`lgan, hayoti va xarakteri yozuvchi tomonidan asar qahramoni to`g`risida mujassamlashtirilgan haotdagi kishi, aniq shaxs. Xarakter Xarakter (yun. “ xususiyat , belgi ) obrazning mukammallashgan ko`rinishi, turli xususiyatlari aniq ko`rinib turgan, yakka xususiyatlari kashf etilgan shaklidir. Xarakter qahramonning muhim xususiyatlarini aniqlaydigan asosiy belgilar majmui hisoblanadi. Adabiy qahramonga mansub ichki fe’l-atvor, fazilatlar, xususiyatlar birligi qahramonning fikrlash tarzi, tabiati, his-tuyg`ularining ma`naviy-axloqiy belgilarning namoyon bo`lishidagi o`ziga xosliklar; badiiy asarda harakat qiluvchi

kishining, personajning individualligini ifodalovchi shaxs o`zligi estetikada va adabiyot ilmida umumlashtirilgan holda xarakter deb yuritiladi. (N.Karimov v b. “Adabiyot”. 11-sinf uchun darslik. –Tosh., 2004. 318-b.) Eslatma: Abdulla Qahhor xarakter darajasiga olib chiqilgan qahramonni “adabiyot uy daftarida bir odamning paydo bo`lishi” deb baholagan edi. Tip Tip (yun. “ iz , nusxa , tamg`a , namuna , obraz ”) – xarakterning g`oyat mukammallashgan ko`rinishi, unga mos xususiyatlarni butun to`laligi bilan aks ettiruvchi shaxs obrazi. U muayyan tarixiy sharoitdagi jamiyatning butun-bir sinfi yoxud butun bir toifasiga mansub bo`lgan kishilarning tipik xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan mukammal badiiy obraz hisoblanadi. Badiiy asar sujeti Sujet (fr. “ narsa , mazmun , mavzu ”) – badiiy asarlarning bevosita mazmunini tashkil etgan, o`zaro bog`langan va rivojlanib boruvchi hayotiy voqealar tizimi. Sujet xarakter bilan voqealar o`rtasidagi munosabatni ifodalaydi. U quyidagilardan tashkil topadi: 1. Ekspozitsiya (lot. “ tushuntirish ” ) – sujetning kirish, boshlanish qismi, voqealar yuz beruvchi o`rin-joy, asar qahramonlarining xarakterini shakllantiruvchi ijtimoiy muhit va shart-sharoitlar tasviri. 2. Konflikt (lot. “ ixtilof , to`qnashuv ”) – asar sujeti asosida ytgan hayotiy ziddiyat, u dramatizmni kuchaytiradi, voqealar rivojiga turtki va keskinlik beradi. 3. Tugun – badiiy asarda voqea va qahramonlar o`rtasidagi ziddiyatning, asosiy voqealarning boshlanishi, badiiy asar sujetida ziddiyatlarning paydi bo`lishi, boshlanishiga sabab bo`luvchi voqea. Tugun ekspozitsiyadan o`sib chiqadi. 4. Voqea rivoji – tugundan so`ng voqealarning kuchayib, keskinlashib borishi. 5. Kulminatsiya (lot. “ cho`qqi ”) – badiiy asardagi voqealar rivojining eng oliy nuqtasi, yuksak cho`qqisi, ish-harakat va kurashning g`oyat keskinlashgan o`rni.

6. Yechim – badiiy asar asosida yotgan ziddiyatning hal etilishi, xarakterlar kurashining yakunlanishi. 7. Epilog (yun. “ so`nggi so`z ”) – asar oxirida qahramonlarning keyingi taqdiri haqida ma`lumot berivchi xotima. Badiiy ijod usullari Badiiy obraz usuli, san`atkorning hayot dalillarini tanlash usuli, badiiy umulashtirish va badiiy tasvir usuli prinsiplari badiiy ijod usullari deyiladi. San`at va adabiyotda bir necha badiiy ijod usuli bor. Bulardan eng asosiylari quyidagilardir: 1. Romantizm – turmushning o`zidan ko`ra ko`proq turmush haqidagi orzularni tasvirlash. 2. Realizm – voqealarni haqqoniylik bilan tasvirlash. Realist san`atkorlar hayotning xarakterli tomonlarini topa oladi. Tipik xarakterlarni tipik sharoitlarda haqqoniyat bilan tasvirlash realistik san`atning negizidir. “ Realizm ” lotincha so’z bo’lib, “moddiy”, “hayotiy” degan ma`nolarni anglatadi. Realizm ijodiy oqim sifatida badiiy asarda xarakter va voqealarni o’z ko’rinishida ko’rsatish demakdir. Realist adiblar quyidagilar: U.Shekspir, O.Balzak, L.Tolstoy, F.Dostoyevskiy, M.Sholoxov, A.Qodiriy, Oybek, A.Qahhor va boshq. 3. Klassitsizm (lot. “ namuna, ibrat ”) – realizmning o`ziga xos bir ko`rinishi. Uning vakillari o`tmish antik adabiyotining eng nodir asarlarini o`zlari uchun klassik namunalar hisoblab, o`shalarga o`xshagan asarlr yozishga intilganlar. Ular adabiyotda hamma narsalar aniq va qat`iy qoida asosida tasvirlanishi shart, “adabiyot saroy va shahar uchun yaratilishi kerak”, deb hisoblaganlar va janrlarni tabaqalashtirganlar. 4. Sentimentalizm (fr. “ hissiyot , his qilish ”). Bu oqim XVIII asr o`rtalarida Angliyada feodalizm sarqitlariga qarshi kurashni, oddiy kishilarning olijanobligini, qalbini tasvir markaziga olgan. Sentimentalizm oddiy qahramonlar qismatini har qanday kitobxonni achintiradigan tarzda tasvirlaydi. 5. Modernizm (fr. “ yangi , zamonaviy ”). U XX asr boshlarida Yevropada yuzaga kelgan. Modern adabiyotda hayot haqiqatiga rioya qilish muhim

hisoblanmaydi. Modern yozuvchilar uchun tasvirning hayotdagiga, borliqdagiga o`xshashi shart emas, balki odamning ichki olamini, ruhiy kechinmalarini aks ettirishi muhim sanaladi. Benda deyarli hech narsa o`z oti bilan atalmaydi.

O'xshashlar

Badiiy ijod turlari

Badiiy ijod turlari 2

Badiiy nutq

Badiiy obraz

Badiiy san’atlar