logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Badiiy nutq

Badiiy nutq

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB
Ko'chirib olish
Badiiy nutq Reja: 1. So’z va uning qudrati 2. Jonli, adabiy, badiiy tillar 3. Badiiy tilning o’ziga xos xususiyatlari 4. Mullif nutqi. Personaj nutqi Tayanch tushunchalar: So’z ta’rifi. Jonli til. Adabiy til. Poetik til. Badiiy tilning xususiyatlari. Muallif nutqi. Personaj nutqi. Dialog. Monolog. Hazrati Alisher Navoiy so’zni shunday ta’riflaydi: So’z guharig’a erur oncha sharaf Kim bo’la olmas anga gavhar sadaf. To’rt sadaf gavharining durji ul, Yetti falak axtarining burju ul... Jon o’lub ul, ruh aning qolibi, Kim tanida ruh – aning tolibi... So’zdin o’likning tanida ruhiy pok, Ruh dog’i tan aro so’zdin halok. Tirguzub o’lganni kalomi fasih, O’ziga “Jonbaxsh” laqab deb Masih... So’zdin etib o’tqa azimat Xalil. So’z yukiga homil o’lub Jabroil. Tengriki, insonni qilib ganji roz, So’z bila hayvondin anga imtiyoz. ha, “so’z gavharining sharafi shunchalar yuksakki, gavhardek qimmatbaho narsa unga sadaf bo’la olmaydi. To’rt sadaf (suv, havo, o’t, tuproq) ichidagi gavharga quti ham shu so’z, yetti qavat osmon yulduzlarining burjlari ham shu so’zdir... So’z jon bo’lib, ruh uning qolipidir. Tanida ruhi bor odam doim unga ehtiyoj sezadi... So’zi o’lgan odamning tanasiga pok ruh bag’ishlaydi. So’zdan tandagi tirik ruh halok bo’lishi mumkin. Yaxshi so’z bilan o’lganni tiriltira olgani uchun Iso payg’ambar o’zini “Jonbaxsh” degan laqab bilan atadi... So’z tufayli Xalil o’zini o’tga tashladi; Jabroil ham so’z yukiga hammol bo’lgan. Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga ko’targan ekan, uni so’zlash qobiliyatiga ega bo’lgani uchun hayvonlardan ortiq qilib yaratdi”. Koinotning o’zi ham “kof” va “nun”ning (arabcha “k” va “n” harfi qo’shilsa, “kunh” bo’ladi va u “yarath”, “ijod qilh” degan ma’nolarni bildiradi) qo’shiluvidan, Ollohning so’zi bilan yaratilganini tasavvur etsak, so’zning barchadan buyukligini anglaymiz. Ana shu buyuk ne’mat – so’z adabiyotning birinchi va bosh qurolidir, bo’lishi mumkin bo’lgan yangi olamlarning bo’y-bastini yaratuvchi, ijod qiluvchi bebaho mo’jizadir. To’g’ri, badiiy asarning dunyoga keltiruvchi obraz va obrazlililik, xarakter va tip, mavzu va g’oya, syujet va kompozitsiya, tur va janr, ijodiy metod va uslubga o’xshash vositalari ko’p. Lekin eng qizig’i ham, eng murakkabi ham shundaki, bu vositalarning hammasi ham so’z vositasida yaratiladi, so’z tufayligina jozibaga, ta’sirdorlikka, yaratishga qodir bo’ladi, ya’ni so’z-la tiriladi. Shu tufayli so’z nodirlik, bebaholik, mo’jizadorlik xislatlarini bor-budicha o’zida mujassam etadi. Xo’sh, so’zdan san’atkor qanday tarzda foydalanadi? So’z qachon obrazlilik kasb etadi? So’zning poetik maqsadi nima? Nima uchun so’z tanlanadi? Nega har bir so’zning o’z o’rni, o’z qudrati bor? Nega tili no’noq, nomukammal, sayoz asarlar komillikdan uzoq bo’ladilar? Badiiy tilning qanday xususiyatlari sirlarini bilish lozim?.. Filologiya ilmi har qanday milliy tilni uchga bo’lib o’rganadi: 1. Jonli (umumxalq) til – muayyan millatning, mamlakatning odamlari o’rtasidagi jonli so’zlashuv nutqi, o’zaro aloqa, muomala – munosabat qurolidir. U grammatika qonunlariga, talaffuz qoidalariga, adabiy va badiiy til normalariga, talablariga bo’ysunmaydi. Jonli til – erkinlikni yoqtiradi: sheva ham, varvarizm ham, vulgarizm ham, jargonizm ham, neologizm ham... uning joni - tani bo’lib xizmat qilaveradi, uning chek-chegarasi bo’lmaydi. 2. Adabiy til – jonli (umumxalq) tilidan tug’ilgan, muayyan grammatika(grammatika) va talaffuz qoidalari (fonetika)ga, imlo talablariga qat’iy amal qiluvchi va turli shevalarda gapiruvchi (“to’qson ikki bovli o’zbek urug’i”) kishilarga tushunarli bo’lgan, matbuot, fan, adabiyot, radio, televidiniye, teatr tilidir. Adabiy til doimo, uzluksiz tarzda onasi (jonli til)dan va egizak ukasi (badiiy til) dan aloqada bo’ladi: jumladan, ulardan yangi so’z va iboralarni qabul qiladi va o’z navbatida jonli va badiiy tilning rivojiga, takomillashuviga yordam beradi. 3. Badiiy (poetik) til – badiiy asarlar tili sanaladi. U “adabiy asarning mazmunini ro’yobga chiqaruvchi birdan-bir vosita hisoblanadi. Shu sababli badiiy til kitobxonga g’oyaviy va emosional ta’sir qilish vositasi bo’lib xizmat kiladi. Negaki, yozuvchi badiiy til orqali obrazlar manzaralar yaratar ekan, ularning mohiyatini ochib ko’rsatadigan so’z va iboralar tanlaydi. Asl va ko’chma ma’noli so’zlar qo’llaydi, umumxalq tilining gap qurilish usullaridan, arxaizm va jargonlardan foydalanadi”. Shu xilda yozuvchi asar g’oyasiga muvofiq shakl tanlaydi. M. Gorkiy aytganiday, “ Ish tafakkurni uyg’otadi, tafakkur ish tajribasini so’zga aylantiradi, undan g’oyalar, gipotezalar nazariyasini... xosil qiladi... Yozuvchining ishida asosiy material so’zdir ”. So’z esa, barcha faktlar, barcha fikrlar libosidir. Ammo har bir fakt zaminida ijtimoiy ma’no bor, har bir ma’no zaminida esa bir yoki ikkinchi fikr nega bunday-u, nega unday emas, degan sabab bor... Klassiklar yuz yil davomida asta – sekin ishlangan ana shunday tilda yozganlar. haqiqiy adabiy til shudir” (M.Gorkiy) 1 Shunga asosan adabiyot – hayotni so’z orqali badiiy tasvirlash san’atidir. 1 Н.Шукуров ва бош қ алар. Адабиётшуносликка кириш, Т., “Ў қ итувчи”, 1979, 117-бет. Badiiy til jonli (umumxalq) tilning farzandi bo’lib, uning bosh vazifasi – badiiylik(obrazlilik)ni yaratishdir. Shu vazifadan kelib chiqib, jonli va adabiy nutqlarni barcha hodisalarini hissiy(estetik) tarzda umumlashtiradi. Badiiy tilning o’ziga xos asosiy xususiyatlarini ifoda etuvchi qonuniyatlar ham bir talay: 1. Ularning eng birinchisi – obrazlilikdir. Bunga san’atkor tasvirlanayotgan voqea-hodisaning, narsa-predmetning, tug’yon-kechinmaning yaqqol qiyofasini, holatini kitobxon ko’z o’ngida jonli qilib gavdalantiradi. Oddiy kitobxon ham uni ko’radi, his etadi, tirikligiga shohidlikka o’tadi. Maxsus tasviriy vositalar, maxsus leksik boyliklar, so’z o’yinlari kabi unsurlar – obrazlilikni yaratishda bebaho vazifalarni o’taydilar. Bir kun. Yomg’irli tun. Qop-qora zulmat. Chuchvaradek qaynar Ko’chalarda suv. Baxmal kabi qora, Ko’rinmas osmon. Butun yorug’ jahon – Dardli bir qayg’u. Usmon Nosirning “Naxshon” dostonidan keltirilgan ushbu parchani o’qigan kitobxon ko’z o’ngida Naxshonning “bir kuni – dardli bir qayg’usi” yaqqol ko’z o’ngida jonlanadi: Och-nahor, boshpanasiz qolgan Naxshon muttasil savalab yog’ayotgan yomg’irli tunga duch keladi. “Tun qop-qora zulmat”, osmon ham baxmal kabi qora”ki – Naxshon tortayotgan azobni, uning huvillagan qalbini yorqin gavdalantiradi. Ayniqsa, “ko’chalarda suvning chuchvaradek qaynashi” - o’xshatishning go’zal namunasi, yomg’irning yog’ishi darajasi (savalab yog’ish)ni, uning holatini, manzarasini aniq ifodalaydiki, uni kitobxon ko’z oldiga ravshan keltiradi. Yomg’irning ham Naxshon dardiga dard qo’shayotganidan, uning qayg’usini yanadi ko’paytirayotganidan kitobxon ham azoblanadi. 2. Badiiy asar tilining obrazliligi uning tasviriy va hissiy xususiyatini yuzaga chiqaradi. Badiiy asar tili xarakterlar va manzaralarni yaqqol gavdalantirish uchun, birinchi navbatda, ularning ichki dunyosini, mohiyatini butun qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi va shu akslangan hayot kitobxon his- tuyg’ularini uyg’otadi. Demak, hayot(inson) qalbining turfa xil holatlarini tasvirlash orqali kitobxon his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatish-tasviriylik va emosional xususiyatni keltirib chiqaradi. Buni to’liq anglash uchun, keling, “badiiy asar – umrni uzaytiruvchi mo’jiza” tushunchasini tahlil qilaylik. Bu tushunchaning juda oddiy isboti bor; faqat chuqurroq mulohaza darkor. Inson tanasini-ochlik(Navoiy bobomiz “Ochlik negizida hikmat bor, to’qlik tagida g’aflat bor” deb bekorga aytmaganlar) poklaganidek, inson qalbini - ko’z yoshi tozalaydi. Ko’z yoshi qalbning katarsissi (“tozalanish”i)dir. U yoki bu tarzda jarohatlangan, yaralangan qalbni-tozalovchi, davolovchi; u yoki bu tarzda xursanddchiligi “oshib, toshib” ketganda ham qalbni yorilib ketishidan saqlab, o’zligiga qaytaruvchi vosita – ko’z yoshidir. Orzularingiz amalga oshmasa, turmushdan, ishongan kishingizdan xafsalangiz pir bo’lsa, xafagarchilik, achchiqlanish, qoniqmaslik, ranj-alam hislari cho’lg’ab olsa, fojia yoki dahshatga, dilozorlik yoki qadrsizlanishga duch kelsangiz – kishi qalbi larzaga keladi: vahima, ma’yuslik, alam o’rab oladi. Azobli o’y-fikrlar tomirlarni toraytiradi, qonda adrenalin ko’payadi, “iztirob” garmonlari haddan oshib ketadi, o’zingizni qayoqqa urishni, qayoqqa qo’yishni bilmaysiz... Ana shunday paytda ko’z yoshi davo vazifasini o’taydi. U qanchalik achchiq bo’lmasin – obi diyda qilib olganida odam o’zini ancha ravshan tortadi. Siz “O’tgan kunlar” romanini o’qir ekansiz, “Navo kuyi” bobiga kelganingizda, albatta, Otabek holatiga tushasiz: “... Dutorni sozlash uchun reza kuylardangina olib turgan mashshoq, Otabek kutmagan joyda “Navo”dan boshlab yuborgan edi. Kuyning boshlanishi bilan naq uning vujudi zir etib ketgandek bo’lib keyin piyolasini bo’shatdi va ixtiyorsiz ravishda dutorning mungli tovushiga berildi. Dutor tovushi qandaydir o’zining bir hasratini so’zlagandek, hikoya qilgandek bo’lib eshitilar edi. Yo’q, bu hasratni o’z tilidan so’zlamas edi – Otabek tilidan so’zlar edi... Otabekning ko’z o’ngida o’tgan kunlari birma-bir o’ta boshladilar-da, nihoyat “anavi” xotiralarni, “anavi” hangomalarni ham ko’rinish berib o’tdilar... Dutor bu ko’rinishni uning ko’z o’ngida keltirib to’xtatgach, bu fojeaga o’zi ham chidab turolmagandek yig’lay boshladi. Dutor quruqqina yig’lamas edi, balki butun koinotni “zir” etdirib va xasta yuraklarni “dir” silkitib yig’lar edi... Otabek ortiq chidab turolmadida, ro’moli bilan ko’zini yashirib, yig’lamoqqa kirishdi... u ko’z yoshlarini to’xtatmoqchi bo’lar edi, biroq hozirgi ixtiyor o’zida emas edi – hamma ixtiyor dutorning hazin “Navo”sida, toqatsiz yig’isida edi... Dutorning nozik torlaridan, tilsimli yuraklaridan chiqqan “Navo” kuyi o’z nolasiga tushunguvchi Otabekdek yigitlarga juda muhtoj edi. O’z dardini tushungan bu yigitga borgan sayin dardini ochib so’zlar, yig’lab va ingrab so’zlar edi... Eshituvchi esa dunyosini unutib yig’lar, kuchini yig’ishtirib yig’lar va hasratu alamini ko’z yoshisi bilan to’kib yig’lar edi... Nihoyat, “Navo” kuyi uning butun tanidagi suvlarini ko’zi orqali to’ktirdi- da, falakning teskari harakatidan shikoyat etib qo’ydi va dunyoda yolg’iz hasratgina bo’lmaganini bildirgandek o’zining “Savt” kuyini yer yuziga shodlik va sevinch yog’dirib arz eta boshladi. “Navo”ning sehrli “savti” Otabekning ko’z yoshlarni quritdi-da, bir yengillik bag’ishladi. “Navo” bilan yuvilib ketgan uning umid gulzorida yangi chechaklar unib chiqdi...” Otabekning ushbu tuyg’ularidagi kuydiruvi alam – qaynotasi tomonidan haydalgan, xo’rlangan kuyovning, Kumush tomonidan achchiq maktub orqali “hiylakor tulki, og’zi qon bo’ri, uyatsiz yigit” kabi martabalar bilan siylangan sevimli yorning butun iztiroblarini go’yo o’zingizning boshingizdan o’tkazayotgandek tasavvur etasiz. Yozuvchi tomonidan o’ylab topilgan badiiy dunyoni tamoman unutib, siz bilan yuz berayotgan hayotiy hodisadek his etasiz. Ichki hissiyotingiz uyg’onib, sizni tamoman rom etadi: siz Otabek kabi iztiroblar ta’sirida adoyi tamom bo’lmaslikka, yurak tomirlarini toraytirishini (u o’limga olib kelishi mumkin) to’xtatishga intilib, “o’ldiruvchi” his-hayajoningizni tarqatish uchun xayolan bo’zaxonadan taskin izlaysiz, “anavini” unutish uchun o’zingizni mastlikka urasiz, “Navo”ni tinglab bor hasratu alamingizni ko’z yoshingiz orqali to’kasiz. Qo’lingizdagi kitob sahifalari ko’z yoshingiz bilan namlanadi, davomini o’qish uchun duv-duv tushayotgan ko’z yoshlaringizni artasiz, yuragingiz hapqirishidan ingranasiz... Ko’z yoshlaringiz yurak g’ashligini, alamli tashvishlarini yuvib ketadi, xalqimiz ta’biri bilan aytganda “ko’z yoshi ko’ngilni eritadi”. hamma holatlarni ifoda etish qiyin, lekin bitta haqiqat ayon: badiiy asardagi o’ylab topilgan hayot samimiy yaratilgani sababli sizga yuqadi, ta’sirdorlik otashi zo’rligi tufayli sizning qalbingizdagi tug’yon qo’zg’ab, unga behisob harorat beradi, yondiradi. Qahramon (asar) bilan birga yig’laysiz. Shuning evaziga qalbingizdagi bor dog’lar, tushkunliklar, alamlar, vahimalar, xavotirlar, iztiroblar yuvilib ketadi, ko’nglingizni bo’shatib olasiz. Natijada tomirlar kengayadi: qon yoyilib, bemalol oqadi; har xil zo’riqishlar pasayib, qon bosimi ham mo’tadillashadi: charchoq o’rniga kuch-qudratingiz oshadi. Buloq suvida cho’milgandan so’ng badan qanchalik poklansa, yayrasa, badiiy asar tufayli qalbingiz shunchalik tozaradi, yayraydi. Kelajakdagi hayotingiz mazmuniga baraka qo’shadi, maqsadlaringizga erishmoq yo’llarida mayoq vazifasini o’taydi. Tozalik badanning yashovchanligini oshirgani kabi, toza qalb hayotga maftunkorlikni oshiradi, umringiz uzayishiga asos beradi. Endi inson taqdiri va holatidagi-quvonch va shodlik yoshlari haqida mulohaza yuritaylik. Ko’nglingiz yayrasa – qo’shiq yoki kuyni xirgoyi qilasiz. Zavqingiz oshsa, xursandchiligingiz ko’paysa – ezguliklar ulashasiz, hammaga yaxshilik qilgingiz keladi, charchoqni bilmaysiz. Lekin juda xush keladigan, asaldek yoqadigan his- hayajonlar oshib ketsa, uni boshqara olmasangiz – quvonch o’lim eshigini ochib berishi mumkin. “Quvonganidan o’lib qolganlar” tarixda juda ko’p: Sofokl shon- shuhrati avj payti-olomon olqishlayotgan vaqtda o’lib qolgan. Pyer otasi mashhur yozuvchi Bomarshega “Seviliya sartaroshi” asarini o’qib berayotganda, otasi kulgudan o’lib qolgan... Demak, bunday holatlar bo’lmasligiga ham ko’z yoshi yordamga keladi: ortiqcha zavq-shavq, qalbning yondiruvchi olovini – zararli va ortiqcha tuyg’ularini ko’z yoshi “yuvadi”, uni me’yoriga keltiradi, aqlni ishga soladi: “Qutidor tanchaga borib o’tirmadi-da, ayvon peshonasidan turib, qo’lidagi xatni yuqori tovush bilan o’qib chiqdi: “Muhtaram qayin otamizgah Siz bilan meni qorong’u zindonlarga tushurib, dor ostilarigacha tortgan, buning ila o’zining vahshiyona tilagiga yeta olmagandan keyin, mening tilimdan soxta taloq xati yozib darboza yonidagi haydattirishga muvaffaq bo’lgan va bir gunohsizni shahid etgan homid ismli bir to’ng’izni, nihoyat ikki yillik sargardonlik so’ngida, yordamchilari bilan tuproqqa qorishtirishga muvaffaq bo’ldim... Sizning shonli hovlingiz yonida voqye bo’lgan bu kurash, albatta, sizni va uy ichingiz ham yor-do’stlaringizni anchagina tinchsizlikka qo’ygan bo’lsa kerak... Sizdan bu ulug’ gunohi uchun avf so’rab, haydalgan o’g’lingiz – Otabek Yusufbek hoji o’g’li”. Ammo qutidor “haydalgan” so’zini tashlab o’qidi. Maktub o’qilib bitganda Oftob oyim, ayniqsa Kumush qutidorning boyagi holiga tushgan edilar. Kumushning bu daqiqadagi holini qalam bilan chizib ko’rsatish, albatta, mumkin emas. U titrar edi, ko’kargan edi, to’lg’anar edi... hozirgi eng kuchli hayajon va hissiyotni, hissiyotning a’lo ifodasi bo’lgan yosh bilan to’kar edi”(264-bet). Ko’rinyaptiki, ikki yillik hijron azobini boshidan o’tkazgan, qanchadan- qancha (taloq xati, bevalik dardi, Komilbekka unashtirish kabi) azoblarni boshidan kechirgan farishta bu quvonchli xabarni eshitganda, dastlab “dahshat va taajjub ichida qotib qoladi”. So’ngra ota-ona huzurida ekanligini unutmay (odobni saqlagan holda), dardini oshkor ayta olmay “titraydi, ko’karadi, to’lg’anadi” va qalbida junbushga kelgan tuyg’ularni ko’z yoshi bilan “yuvadi” va uni sizga, menga ham yuqtiradi. Bu quvonch yoshlari – Kumushni ham, siz-u meni ham poklaydi, ruhimizni yengillashtiradi, harakatimizga, o’yimizga, orzularimizga qanot beradi. Chunki “yosh ko’zdan emas, balki yurakdan chiqadi”. Shu sabab U.Freyd: “Yig’i – inson uchun zo’riqish vaqtidagi eng yaxshi himoya vositasidir... Sog’ bo’lish uchun yig’lang”, – deydi. Amerikalik ruhiyatshunos T.Lekner “Yig’lashdan uyalmang. Agar, Alloh insonga ko’z yoshi atalmish ne’mat bergan ekan, demak ular to’kilishi kerak”, - deydi. Jonli asar tufayligina tiriklikni ma’nisini teran anglaymiz, ertangi hayotimizga e’zozlangan mazmun beradi. Buni ijod, etish shunday tuyg’uni boshdan kechirish (Adabiyot bergan huzur) hayotingizga ezgulik baxsh etadi. Ezgulik esa – yaratishga chanqoqlik tug’diradi, umrni mazmunli kechirishga undaydi, besamar va gunoh ishlardan, tuhmat va bo’hton uyushtirishdan, alam va og’riqlar o’tkazishdan, fisqu-fasod va g’iybat yuritishdan, ko’rolmaslik va hasaddan... saqlaydi. Kitobxon o’zini, o’zligini tezroq anglaydi. O’zini anglamoq baxti-komillikka yetaklaydi. Shu sabab qalbdagi nozik qirralarning usta tasvirchisi – A.Qodiriy o’zi ta’kidlaganidek, “Eng kuchli hayajon va hissiyotni, hissiyotning a’lo ifodasini” ko’z yoshi orqali beradi. Ko’z yoshi qahramonlar qalbidagi po’rtanalarni-qayg’u va shodliklarni ta’sirchan ifodalaydi va har bir holatda (romanda o’ttizdan ortiq yig’i tasviri bor) ko’z yoshi “detali o’quvchida yozuvchiga ishonch uyg’otadi”, u “asarning xuddi shu joyida tasvir etilayotgan ahvolga, ideyaga to’g’ri” keladi. Demak, badiiy asarni mutoala qilish, o’qish, “O’tkan kunlar”ga o’xshash klassik asarlarni uqish va shu jarayonda tasvirlanayotgan hayotni yozuvchi, san’atkordek yaratish, kashf etish umringizga umr qo’shadi, dunyongizni boyitadi, yo’lingizni ravshan qiladi, ezgullikka yetaklaydi. 3. Badiiy asarda har bir so’z muayyan “yuk”ni tashishi lozim. San’atkor doimo minglab so’zlar ichidan eng keragini tanlaydi; zargarona tanlangan ana shu so’zlar qahramon va sharoitning mazmuni (g’oyasi), holati bilan chambarchas bog’lanishi, u aniq estetik maqsad(mazmun)ni voqye qilishi shart. Bundan har qanday so’z badiiy asarda o’z “yuki”ga ega bo’lishi kerak, degan qoida kelib chiqadi. “Bir yig’inda Asqad Muxtor xarakterli bir faktni aytib bergan edi. G’afur G’ulom ishtirok etgan mushoiralardan birida yosh shoir Asqad Muxtor tortinib- qimtinib quyidagi to’rtligini o’qiydi: Ikki narsa og’irdir ko’nglimga asti, Ikki narsa uchun yo’q menda toqat: Biri dushmanimning shodon qahqahasi Biri do’st ko’zida yaltillagan yosh. She’rdan ta’sirlangan G’afur G’ulom o’rnidan turib ketib: “Miltillagan” de, joyiga tushadi”, deydi.” 1 Darvoqye, she’rni G’afur G’ulom aytgandek “yaltillagan” so’zini “miltillagan” so’zi bilan almashtirib o’qisangiz, so’z o’z o’rniga tushganiga, nozik jilolanayotganiga shohid bo’lasiz. Do’st ko’zidagi yosh yaltillganda-uning ahvoli nochorligi, og’irligini bildirmaydi, balki – uning “ahvoli yaxshiligini, nur taratayotganini bildiradi. “Yosh miltillganda” esa – uning ahvoli chatoqligini, og’ir azobda ekanligini, pirpirab arang yonib turganini bildiradi. Ana shundagina ma’no va mantiq o’zaro bog’lanadi, “do’stning yoshi” poetiklashadi, she’r – asarga aylanadi. Va kichkina bir aybini” ham yo’qotib, u yashashga, yaratishga kirishadi: Ikki narsa og’irdir ko’nglimga asti, Ikki narsa uchun yo’q menda bardosh: Biri – dushmanimning shodon qahqahasi Biri – do’st ko’zida miltillgan yosh. 1 E’tibor qilgan bo’lsangiz, asarning birinchi variantidagi “toqat” so’zi, keyingi variantida “bardosh” so’ziga almashtirilgan. Bu ham bejiz emas. Agar o’zbek tilining izohli lug’atini varaqlasak, toqat – “arabcha so’z bo’lib, chidam, to’zim”; bardosh – “forscha-tojikcha so’z bo’lib, chidam, sabr, toqat, matonat, to’zim” ma’nolarini berishini, bilib olamiz. Biroq “toqat” bilan “yosh” qofiyadosh emas, “bardosh” bilan “yosh” qofiyadoshdir, shoirning ustaligi shundaki, bu o’rinda ham kerakli so’zni topa olgan, qofiyadagi aybni yo’qotgan va asarning emosionalligini, musiqiyligini, ana endi, busbutunligini ta’minlagan. 4. Badiiy tilning obrazliligidan tug’iladigan muhim xususiyatlardan yana biri - ma’nodorligi (aforizm) va qisqaligi (lakonizm)dir. Badiiy asar 1 Сайди Умиров. Даъваткор сўз. Т., “Ёш гвардия”, 1985, 100-бет. 1 Асқад Мухтор. Асарлар. 4-жилд, Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983, 21-бет. maqsadi(mohiyati)ni ochishga xizmat qilmaydigan bironta so’z ishlatilmagan, qisqa gapirib, ko’p ma’no anglatgan san’atkor doimo yutgan. Ularning tushunchasida so’zni tejash zarni tejashdan qimmatlidir; adabiy laqmalik, ko’p so’zlilik – paxtavon miltiqqa o’xshaydi, tovushi bor-u o’qi yo’q. Bekorchi shovqin hisobiga asardagi maqsadni, uning badiiyligini yo’qqa chiqaradi. Jumladan, Farhod Musajonovning “Dushanba, nonushtadan so’ng” qissasida (T., 1976) o’qiymiz: “... bu ko’zoynak taqqan, pakanagina, qo’lida o’rtacha sandiqdek keladigan ulkan papka ko’tarib olgan bir shaxs edi”(67-bet). Avvalo, papka sandiqqa o’xshaydimi yoki portfel deyilmoqchimi? Shubha tug’ilishi tabiiy: yozuvchi sandiqni ko’rganmikin? “O’rtacha sandiqdek” keladigan papka(portfel) bo’lishi tasavvurga sig’adigan gap emas. “O’rtacha sandiqdek keladigan ulkan papka” birikmasida kuchli mantiqiy nomutanosib borligi ham sezilib turibdi: “o’rtacha” va “ulkan” tushunchalari mutlaqo sig’ishmaydigan, bir-biriga zid tushunchalardir. “Ulkan” so’zining ma’nosi qo’polroq qilib aytganda, “benihoyat katta” degani. U holda kitobxon “ulkan papka” deganda nimani tushunishi kerak?.. Natijada ana shunday “antiqa” o’xshatish paydo bo’lgan. O’xshatishdan maqsad esa tasvirlanayotgan ob’ektni yana ham realroq, obrazliroq, ifodaliroq, ta’sirliroq qilib ko’rsatishdir. Mazkur o’xshatish esa beta’sir” bo’lib qolgan. 1 Yana “... yozuvchi so’zlarni siqilgan mushtday ixcham ishlatish uchun va boshqalar tomonidan qattiq siqishtirilgan so’zlarni yoziltirib yuborish, ularda yashiringan, davr vazifalariga qarama-qarshi bo’lgan, umri tugagan narsalarni fosh bo’ladigan darajada yoziltirib yuborish uchun maqollarni o’rganish zarur”(M.Gorkiy, Adabiyot to’g’risida, 98-bet). Xullas, badiiy asar tili go’zal bo’lishi kerak, chunki san’atkorning vazifasi go’zallik yaratishdir. Buning uchun tasvir etilayotgan xulq, manzara, holat so’z tufayli kitobxonning ko’z oldida aniq (ushlab ko’radigan darajada) va yorqin (bironta xira qiladigan chiziq bo’lmasligi), borlig’icha namoyon bo’lishi lozim. Badiiy asar tili – muallif nutqi va personajlar nutqi deb nomlanadigan bir-biri bilan murakab bog’lanishda bo’lgan ikkita katta qismdan iborat. 1 М.Миртожиев. Н.Маҳмудов. Тил ва маданият, -Т., “Ўзбекистон”, 1992, 99-бет 1. Muallif nutqi. Muallif barcha asarlarining hikoyachisi bo’lganligi sabab, u “qo’mondonlik” vazifasini bajaradi: har bir personajning o’rnini, o’y kechinmalarini, fikr-mulohazalarini, harakatlantiruvchi muhitning shart- sharoitlarini, muomala – munosabatlarini ta’rif-tavsiflash, ko’rsatish orqali - hammasini bir maqsadga – asarda ifodalanayotgan fikr – g’oyani ro’yobga chiqarish uchun harakatga keltiradi. Bu harakatning zarur ikir-chikirlarigacha tasvirlaydi. Ularni bir-biriga mustahkam qilib bog’laydi. Go’yo qildan arqon to’qiydi. Va “arqon”ning qanday to’qilganini kitobxonga tushuntirib boradi. Ayni paytda, tasvirlanayogan hamma narsa (obraz, muhit, tafsilot, detal)ga munosabatini bilvosita bildiradi. hatto, G’aybullo as-Salom aytganlaridek “Bir atirning o’zi har xil odamda har xil hid taratadi”. Bitta misolga, “O’tgan kunlar”dagi “Qudalarni kutib olish” bobidagi bir lavhaga diqqat qilaylik: “hasanali yo’lakka qarab imladi... Qip-qizarg’an holda Kumush ko’rindi: paranjisi qo’lida, qora atlas ko’ynak egnida, zangor latta mursak ustida, oq shohi ro’mol boshida. Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda, uyatlik edilar. hasanali tanitti: - Mana bu kishi qayin onangiz – bekoyim bo’ladilar. Kumush salom berdi va qo’lidag’i paranjisini yerga tashladi, yugurib kelib o’zini o’zbek oyimning quchog’iga oldi. O’zbek oyim ham uni mahkam siqib, quchaqlab olg’an, yuzidan shap-shap o’pib, aylanib, o’rgular va tikilib-tikilib nima uchundir yig’lar edi”(311-bet). Ushbu lavhadagi hasanalining “Mana bu kishi qayinonangiz bek oyim bo’ladilar” gapidan tashqari hammasi yozuvchining nutqidir. Yozuvchi Kumush va O’zbekoyimning ko’rinishidan boshlab to ularning holatlarigacha, holatlaridan hatti-harakatlarigacha, harakatlaridan ichki ruhiy kechinmalarigacha xarakterlaydi. Bu nutq aniq, tiniq, yorqin, bo’yoqdor, jonli bo’lgani sabab, ochiq aytilmagan ko’p gaplarni ham ilg’aydi, sezadi. Chuqurroq tahlil etsa uning mohiyatiga ham yetadi. Kitobxon “Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda uyatlik Kumushning” salom berishini, qo’lidagi paranjisini yerga tashlab, shoshib yoki yurib emas, balki yugurib kelib O’zbekoyimning quchog’iga kirib ketishi – behad sog’ingan, bu uchrashuvni intiqib kutgan yaqin odamning samimiyatiga teng, balki undan ham zo’rroq odamiylik nuri bor edi. Bu nur Kumushni ko’rmasdan, unga adolatsizlik qilgan, sodda dil, “dumbul tabiatli O’zbek oyimni birdan o’ziga keltiradi: U qilmishlariga pushaymon bo’ladi, Kumushning samimiyligidan unda ham odamiylik uyg’onadi. (Buni yozuvchi “nima uchundir” deydi xolos) Kumushni mahkam quchoqlab emas, “mahkam siqib quchoqlab” oladi, yuzidan shap-shap “tinimsiz” o’padi, aylanayin, o’rgilayin deya, ko’z yosh to’kmaydi, balki, “tikilib- tikilib yig’laydi”. Shuning uchun ham bu lavhani qayta-qayta o’qigan yirik san’atkor Odil Yoqubov deydi: “Bir kitobxon sifatida buni men ham sezaman va beixtiyor ko’zimga yosh olaman... Yozuvchining mahorati deb, o’z qahramonining dilini bilishi deb – mana buni aytadilarh..” Mana shu misolning o’zidanoq ko’rinadiki, avtor nutqi badiiy asar qurilishida asosiy o’rinni egallaydi. U doimo adabiy til normalari asosida ish ko’radi, vulgarizm, varvarizm, jargonizm, sheva so’zlarga o’xshash leksik boyliklardan uzoqda bo’ladi. Faqatgina bir holatda, voqea yozuvchining nutqi bilan emas, balki hikoyachi nutqi orqali (“Shum bola”, “Mening o’g’rigina bolam”- G’.G’ulom, “Davr mening taqdirimda” - A.Muxtor) olib borilganda istisno bo’lishi mumkin. Unda hikoyachining yoshi, jinsi, saviyasi, ma’naviyati, madaniyati, shevasi, kasbi-kori aks etishi tabiiydir. 2. Personaj nutqi . Badiiy asarda turli-tuman personajlar qatnashar ekan, albatta, ularning har biriga xos nutq ham yaratilishi kerak. Bu nutq tipikligi va individualligi, obrazliligi bilan har bir shaxsning dunyoqarashini, tajribasini, xulq- atvorini, ma’naviyatini, salohiyatini, boring-chi, butun borlig’ini mubolag’ali va ishonchli qilib ochib berishi-ko’rsatishi lozim. Chunki har bir odamning nutqida uning bo’yi-basti(ruhiy kayfiyati, his-tuyg’ulari ham) aks etadi, shuning uchun ham so’z-xarakter ko’zgusi sanaladi. Personaj nutqi dialog va monolog vositasida voqye bo’ladi. Dialog (lat.dialogos-ikki kishi o’rtasidagi so’zlashuv) – ikki yoki undan ortiq personajlar o’rtasidagi nutq shaklidir. U asarda har bir qahramonning xarakterini, ruhiyatini, o’y-orzularini ifodalaydi, o’zining jo’shqinligi, ma’nodorligi qisqaligi va ixchamligi bilan diqqatni jalb etadi: - Siz... qochqoqsiz, - dedi - Siz... - Men? - Siz quvloqsiz. - Ajab qilaman, dedi Kumush va shapalog’i bilan erining yuziga sekingina urib qo’ydi. - Bu yoqqa ham... - U yoqqa Zaynab ursin. - Zaynabni... urishga haqqi yo’q. Kumushning ko’zida haligacha ko’rinmagan bir shodlik o’ynaydi: - To’g’ri aytasizmi? - To’g’ri aytamanh - Mana bo’lmasa, - dedi Kumush. Otabekning ikkinchi yuzini silagandek qilib qo’ydi. Yana kulumsirashib, termulishib qoldilar... (322-bet). Ushbu dialog qa’rida qahramonlarning shu paytgacha tortgan iztiroblariyu azoblari, ahdu paymonlarga sodiqliklari, sevgi-muhabbat tuyg’usining hayajoni judayam qabariqli va qisqa tarzda, dilbar ko’rinishda ifodasini topgan. Shuning bir qirrasini ko’raylik: Kumush “U yoqqa Zaynab ursin” deganida, Otabek “Zaynabning... urishka haqqi yo’q” javobini aytadi. Bu bilan Kumush muhabbatiga hamon oshnoligini, o’sha bilan yashayotganini, uni hyech vaqt unutmaganini, Zaynabga nisbatan “tirik haykal”ligini... bildiradi, xarakterining sobitligini isbotlaydi, qalbidagi hokim tuyg’uning haroratini uzatadi. ha, badiiy dialog holatni, o’y-xayolni talqin qilmog’i - uning ochiq mazmunidan yashirin mohiyati sari borishga kitobxonni “majbur” qilishi – bosh talabdir. Monolog (gr.monos-bir va logos-so’z, nutq) badiiy asardagi qahramonning o’z-o’ziga yoki o’zgalarga qaratilgan nutqidir. Bu nutq, odatda, qahramonlarning ichki iztirob va dardlarining “po’rtanalari”, “to’lqinlari”ni ifoda qiladi. Lirik asarda monologning tashqi ko’rinishi (bunda lirik qahramon o’z nutqini ovoz chiqarib ifoda qiladi) yaqqol ko’zga tashlanadi, lirik qahramonning ichki tug’yonlarini ochish orqali uning xarakterini namoyon etadilar: Agar oshiqlig’im aytsam, kuyub jonu jahon o’rtar, Bu ishq sirrin bayon qilsam, taqi ul xonumon o’rtar. Kishig’a ishq o’tidin zarraye yetsa bo’lur giryon, Bo’lur besabru betoqat, yurak-bag’ri chunon o’rtar. Meni bexonumon tinmay kuyub yondim firoqingda, Oting tutsam, nigoro debki, zavqidin zavon o’rtar. Qayu til birla, ey jono, seni vasfing bayon aylay, Tilim lolu ko’zum giryon, so’ngaklarim nihon o’rtar. Na qattig’ kun ekan, jono visolingdin judo bo’lmoq, Meni ohim tutunig’a zaminu osmon o’rtar. Bu dard ila xarob o’ldum, kelib holimni so’rmassan, G’aming boshqa, alam boshqa, yuragimni fig’on o’rtar. Bu Mashrab dardiki, jonoki, hyech kim boshig’a solma, Agar mahsharda oh ursam, behishti jovidon o’rtar. 1 (Boborahim Mashrab) Ushbu g’azalni o’qir va (Murodjon Ahmedov ijrosidagi) ashulasini tinglar ekansan, beixtiyor Eduard Mejelaytisning “Tungi kapalaklar”idagi ushbu mulohazaga kelasan: “Faqat yurakdan sizib chiqqan, ustidan ruhning betakror 1 Машраб шеъриятидан, Т., ЎзКПМКнинг нашриёти, 1979, 54-бет. jilolari qandaydir ilohiy yog’dudek miltillab turgan so’zlargina fusunkor, hayajonli bo’ladi, titrab turadi. So’zning poetik qudrati, so’zning mavjudligi uning musiqiyligidadir”. Mashrabdek katta Shaxsga xos katta Darddadir. Monologning ichki ko’rinishi(bunda personajlar o’z-o’zlari bilan ichdan gaplashadilar) epos va dramada ko’plab uchraydi. Ichki monologda qahramon qalbidagi yashirin o’ylarini, fikr-mulohazalarini kitobxon bilan baham ko’radi. Eposda bu kengroq, batafsilroq ifodalansa, dramada judayam keskin va dramatizmga boy shaklda voqye bo’ladi. Jumladan, Odil Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida Ali Qushchi Abdulatif oldidan boqqa chiqqanida uning qalbidan quyidagi o’y-saboqlar kechadi: “hayhoth Kim aytmish, bu noraso dunyoda haq va adolat yo’q debh Borh Kimki, bu dunyoda yomonlik qilsa – xoh shoh bo’sin, xoh gado jazosiz qilmaydih Insonga aql va shuur shu maqsadda berilgankim, bu teran haqiqatni tushunsinh Kimki bu haqiqaqga tushunmay, adolatsizlik yo’lini tutar ekan, oxiri voy bo’lishi muqarrarh.. Mana, shahzodah Toju taxt va shon-shavkat ishqida o’z padarini qatl qilishdan ham toymagan edi, allomalar sarvari yoqqan ilm mash’alini so’ndirib, Movarounnahrni zulmat qo’yniga tashlagan edi, oqibati ne bo’ldi? hah Bu foniy dunyoda ham haq va adolat bordur. Bundan mo’minlarga qatlu qirg’in keltirgan, mehr-shafqat o’rniga jabru jafo, ilmi ma’rifat o’rniga zulmat urug’ini sochgan hyech bir kimsa intiqomsiz qolmaydurh..” (“Ulug’bek xazinasi”, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994, 309-bet). Ko’rinadiki, monolog ham qahramon ruhiy dunyosini ochadi va o’z kashfi bilan asar mohiyatini chuqurlashtiradi, bosh maqsadni yoritishga, tirikligini ta’minlashga hissasini qo’shadi. Adabiyotlar 1. N.Shukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O’qituvchi”, 1979, 117-125-betlar. 2. T.Boboyev. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O’qituvchi”, 1979, 126-134-betlar. 3. M.Gorkiy. Adabiyot haqida, T., O’zadabiynashr, 1962. 4. Q.Samadov. Oybek – so’z san’atkori, T., O’zKP nashriyoti, 1965. 5. P.Qodirov. Xalq tili va realistik proza, T., “Fan”, 1973. * * * 1. A.Navoiy. hayratul-abror, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti 1989. 2. A.Qodiriy. O’tkan kunlar. Mehrobdan chayon, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. 3. O.Yoqubov. Ulug’bek xazinasi, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. 4. U.Nosir. Unutmas meni bog’im, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988.

O'xshashlar

Badiiy obraz
Badiiy san’atlar
Badiiy obraz
Badiiy asar tili
Badiiy asar kompozitsiyasi