Badiiy obraz - Adabiyot - Referatlar

Badiiy obraz

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Badiiy obraz Reja: 1. Obrazlilik va obraz. 2. Badiiy obraz vauning asosiy xususiyatlari. 3. Obraz yaratish usullari. 4. Obrazlar tasnifi.

1.OBRAZLILIK VA OBRAZ. Obrazlilik-san’at umumiy xususiyati, hayotni o’zlashtirishning spesifik, formasik usuli,san’atning “tili” va shu bilan birga hayot hodisalari ustida chiqargan “hukmi”.Badiiy obraz-obrazlilik tushunchasining bir qismi.Obrazlilik- adabiy ijodning mohiyatini,umumiy xususiyatlarini: adabiy qahramon,badiiy til,tabiat,predmet,hayvonot dunyosi tasviri va hokazolarni o’z ichiga qamrab oladi.Obraz – san’at asaridagi inson ta’sviri. Demak,obrazlilik – keng ma’noda,badiiy obraz – tor ma’noda qo’llaniladi. Biroq shuni ham esda tutish kerakki,obraz atamasining o’zi ham ikki ma’noda,ya’ni keng va tor ma’nolarida qo’llanilmoqda. Obraz atamasi keng ma’noda qo’llanilganda obraz tushunchasi doirasiga inson tasviridan tashqari peyzaj,detallar,buyumlar,predmetlar,jismlar hayvonot dunyosi,asar tilidagi tasvir vositalari va xokazolar kiritiladi.Obraz atamasi tor ma’noda qo’llanilganda esa faqat inson hayotining badiiy manzaralari anglashiladi xolos. Obraz nazariyasi haqidagi ibtidoiy fikrlarni mashhur yunon faylasufi Aristotelning estetik qarashlaridayoq uchratish mumkin (qarang:Aristotel, Об искусстве поезия . М .1957, стр .118).Biroq,obraz atamasi birnchi marta mashhur nemis faylasufi Gegelning estetikaga oid asarlarida ishlatilgan, bu haqda jiddiy ta’limot ham ana shu olim qalamiga mansub. Gegel (1770-1831) o’z estetik qarashlarida san’at haqida fikr yuritar ekan, “San’at – obrazlar orqali fikrlash” demakdir deb ta’kidlaydi.San’atga berilgan bu ta’rif klassik ta’rif bo’lib qolgan. Rossiyada “obraz” atamasini asosan V.G.Belinskiy (1811-18487) adabiyot ilmiga olib kirdi, bu haqdagi ta’limotni mukammallashtirdi. O’tmishda o’zbek adabiyotida obraz atamasi ishlatilmagan,buning o’rniga “tasvir”, “nusxa” kabi iboralar qo’llanilgan.XX asrda O’zbekistonda ham obraz atamasi qo’llanila boshlangan.Asosan,obraz atamasi 1939-yilda nashr etilgan Izzat Sultonovning “Adabiyot nazariyasi” darsligida juda keng va prinsipial ravishda ishlatilgan. Shundan beri bu atama o’zbek adabiyotshunosligi terminalogiyasidan mustahkam o’rin olgan.

2.BADIIY OBRAZ VA UNING ASOSIY XUSUSIYATLARI. Ma’lumki,san’at va adabiyotda hayot obrazlar vositasida aks ettiriladi. San’atkor hayotni kuzatadi,kuzatgan voqealarini tafakku olamidan o’tkazadi,ularni qayta tashkil qilib yana jonli hayot shaklida yaratadi. Hayot voqea-hodisalarini qayta tiklashda inson obrazi g’oyatda muhim rol o’ynaydi. V.G.Belinskiyning fikricha, “Roman yoki qissada shaxslar,xarakter va tipiklik bo’lmasa,hayot-voqeligi qay darajada to’g’ri chizilgan bo’lmasin kitobxon undan hayotning real aksini topa olmaydi”. (« Русскле писатели о литературним труд », Л .1954, т .1, стр .526.) Bundan badiiy asarda obraz qanchalik muhim ahamiyat kasb etishi anglashilarlikdir. Shuni ham aytish kerakki, badiiy obraz deyilganda asosan inson obrazi tushiniladi va u adabiyotda xal qiluvchi rol o’ynaydi.G’oyaviy-badiiy yetuk asarlardagi kishilar obrazlari orqali biz ma’lum bir davr hayoti haqida keng va konkret ma’lumot olamiz.Shu sababli quyida biz obraz haqida fikr yuritar ekanmiz, asosan, kishilik obrazini nazarda tutamiz. Xo’sh, badiiy obrazning mohiyati,asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? Prof.L.I.Timofeevning ta’rificha, “Obraz – to’qima yordami bilan yaratilagan va estetik qiymat kasb etgan inson hayotning umumlshma va ayni choqda,konkret manzarasidir ” ( Л . И . Тимофеев , Основы теории литературы , Прос . М .1971, стр .62-63). F.M.Golovichenkoning fikricha, “Obraz – individual forma orqali hayotiy hodisalarni umumlashtirish demakdir” yoki “Badiiy obraz – bu inson va inson hayotining konkret va ayni choqda,umumlashma manzarasidir” (F.M.Golovenchenko, Введение в литературоведение , « Высшая школа », М .1964, стр . 20 и 28).Bu ta’riflardan ham anglashilarlikki,obraz deganda inson hayotining badiiy manzaralari tushiniladi.Inson hayotining badiiy manzaralari deganda esa biz adabiy asarda inson hayoti kartinalarini tasvirlash jarayonida namoyon bo’ladigan quyidagi to’rt xususiyatni anglaymiz: a)umumlashmalik

b)konkretlilik,individuallilik v)badiiy to’qimadan foydalanish g)tasvirda emotsionalikka erishish Bular – badiiy obrazning asosiy xususiyatlari bo’lib,ularni shartli ravishda, alohida- alohida ko’zdan kechirish badiiy badiiy obraz tuzilishini,tabiatini va funksiyasini anglashga yordam beradi. 3. UMUMLASHMA-BADIIY OBRAZNING XUSUSIYATI. L.V.Tolstoyning fikricha, “adabiyotda ma’lum bir tip yaratish uchun shu toifadagi juda ko’p kishilarga xos xususiyatlarni tanlab olib,badiiy bir butunlikka jamlash kerak”.M.Gorkiyning ta’kidlashicha, “yozuvchi bir do’kondor chinovnik yoki ishchi obrazini yaratish uchun juda ko’p do’kondor,chinovnik yoki ishchi hayotini o’rganishi,ularning sotsial-sinfiy qiyofasini belgilovchi xarakterli xususiyatlarni,odatlarni va boshqalarni bir obrazda bera olishi kerak”.Demak,adabiy asar qahramoni hayotdagi kishilarga juda o’xshab ketsa-da ularning aynan o’zi bo’la olmaydi.Obraz – umulashma natijasi bo’ladi.Asarda tasvirlangan birgina obraz zamirida yuz minglab kishilarga xos xislat va belgilar umumlashtirilib,jamlab beriladi. Masalan,shoir G’afur G’ulomning “Ko’kan” poemasidan olingan quyidagi misralarga e’tibor qilaylik: Ko’kan yo’li boy bir tarix,tugal doston, Bu dostonda birlashadir millionlab jon, Bu dostonning qahramoni butun bir sinf, Bu dostonda kurash,o’lim,yenguv va chin. (G’afur G’ulom,Asarlar,besh tomlik,3-tom,T.,1965,186-bet). Shoir Hamid Olimjon “Zaynab va Omon” dostonining muqaddimasida: So’ylab beray Zaynab va Omon

Sevgisidan bir yangi doston. Bir zo’r otash,bir zo’r alanga Ikki qalbga tutashgani rost, Bir sevgikim jon berur tanga, Ham Zaynabu Omonlarga xos. Deb yozishi ham bejiz emas-da! Shunday qilib, Ko’kan ham,xattoki Zaynab va Omonlar ham 30-yillardagi yoshlarning xarakterli xususiyatlarini o’zlarida mujassamlashtirgan,binobarin, ular umumlashtirilgan obrazlardir.Shuningdek,Oybekning “Qutlug’ qon” romanidagi Mirzakarimboy obrazi – XX asr boshlarida tug’ilib kelayotgan o’zbek milliy burjuaziyasining umumlashma obrazi – tipi ekanligini ham payqash qiyin emas.Mana,shunga ko’ra badiiy asarni o’qiganda sezib turamizki,asarda tasvirlangan kishilar hayotdagi jonli odamlarning xislatlarini o’zida jamlagan,badiiy bir butunlikka yiqqan,sintaezlangan tahlildir. 2.Badiiy obrazning konkretligi va individualligi.Adabiy asarda tasvirlangan badiiy obraz umumlashma natijasigina bo’lmay,ayni,choqda,konkretlashtirish, individauallashtirish mahsuli hamdir.Zotan,adabiy qahramon tom ma’noda individuallashtirilgan bo’lishi zarur. Chunki yozuvchi badiiy obrazni individual xususiyatlari bilan ko’rsatish orqali konkretlashtiradi,obrazga jonlilik,hayotiylik,tabiiylik baxsh etadi,emotsionalikka erishadi – o’quvchi xissiyotiga ta’sir qiladi,uni ishontiradi. M.Gorkiy yozadi: “Yozuvchi o’z qahramonlariga aynan jonli kishilarga qaragandek qarashi kerak,ularning jonli bo’lishlari uchun esa yozuvchi bir qahramonning nutqida,harakatida,jussasida,yuzida,jilmayishida,ko’z o’yinida va hokazolarda xarakterli,o’ziga xos original xususiyatlarni qidirib topib, ta’kidlab ko’rsatish,qayd qilishi zarur.Bularning xammasini qayd etish bilan yozuvchi tasvirlagan narsalarni kitobxonning tuzukroq ko’rishi va eshitishiga yordam beradi.Mutlaqo bir xil odamlar bo’lmaydi,xar bir kishining ichki qiyofasida ham,tashqi ko’rinishida ham qandaydir o’ziga xoslik bo’ladi.”

Individuallashtirish asosi – real hayot. Hayotda esa,odamlar xar xil bo’ladi.Ana shu turli-tuman xarakterli odamlar adabiyotda individuallashtirish orqali o’z ifodasini topadi.Individullashtirish bir xil maslak va g’oyadagi kishilarning rang-barang obrazlarini yaratish imkonini beradi.Masalan,Asqad Muhtorning «Tug’ilish» romanidagi Nafisa,Lukmoncha,Juman,Pochchayev, Samadiy,Bek,Adolat obrazlari maslak va g’oya jihatidan asosan bir guruhga mansub bo’lsada,bir-biridan keskin ajralib turadigan rang-barang qiyofadagi qahramonlar sifatida namoyon bo’lgan.Oybekning «Qizlar» dostonida Nazmixon,oltinoy,Dilbar,Oyjamol va Gulshan obrazlari yaratilganki,bularning ham xar birining o’z qiyofasi,ko’z yoshi,zavqi,qilig’i,portreti bor. Mashhur rus klassik rus yozuvchisi M.E.Saltikov-Shedrin realistik adabiyotning muhim xususiyatlaridan biri – insonni hayotda bo’lganidek murakkab,ko’p qirrali,rang-barang xislatlar egasi qilib ko’rsatishda iboratdir deb ta’kidlaydi.Uning uqtirishicha, «Inson murakkab organizm»dir.Shunga ko’ra,adib insonning ichki dunyosini oldindan o’ylab qo’yilgan «bir yuxud bir necha» detallar orqali ifoda ;amoqchi bo’lgan,aslida esa «tamomila bir qolipdagi» obrazlar yaratayotgan yozuvchilarga qarshi kurash olib borgan; obrazlarning rang-barangligihaqidagi talabni xalq hayotini jo’nlashtirib ko’rsatishga qarshi kurash bilan bog’lagan. Obrazlarning rang-barangligi,estetik boyligi,ko’p qirraligi,hayotning murakkabligi taqozosidir.Obrazlarning rang-barangligi – konkret tarixiy vaziyatdagi inson xarakterlarini haqqoniy tasvirlash natijasi.Bu – tipik sharoitni qahramonning bevosita intelektual olami,xatti-harakatlari,qiliq-odatlari,muomala- munosabatlari orqali badiiy ifodalash demakdir.Yozuvchi rang-barang obrazlar yaratishda,xar bir obrazning ko’p qirrali,takrorlanmas xislatlar sohibi sifatida ko’rsatishga,albatta,hayot haqiqatiga asoslanadi.Aks holda,turmush dialektikasini,hayot evolutsiyasini buzib ko’rsatuvchi sxematik obrazlar yaratiladiki,bunday obrazlar kitobxon qalbiga yo’l topa olmaydi. Badiiy yetuk obrazlar yaratilkgan asarlar esa,haqiqatan hayot xarakterlarini o’z ichiga oladi.Shunday asarlar va ularning qahramonlari kitobxonning qalb ko’zgusida naqshlanib qoladi,uni estetik jihatdan boyitadi.Chunonchi, «Sinchalak» povestida

Abdulla Qahhor qalami bilan yaratilgan rang-barang qahramonlarning xar biri xarakter jihatidan murakkab,ko’p qirrali,ammo, yaxlit,quyma,individual obrazdir. Saida,Qalandarov,Nosirov,Eshon,Kozimbek,Umida,Tojixon,Ismoiljon,Oyniso,Zulf iqorov,Mehrixon, Kifoyatxon va boshqa obrazlar,bir-biriga birinchidan,bir-biriga sira o’xshamaydigan g’oyatda original obrazlar bo’lsa,ikkinchidan,ularning xar biri ko’p qirrali,rang-barang xislatli odamlar tipi sifatida ko’z o’ngimizda jonlanadi- jonlilik,hayotiylik bu obrazlarning «qon-joni» ga chuqur singib ketgan.Xususan,Arslonbek Qalandarov obrazini yaratish (umumlashtirish va individuallashtirish)da adib o’zining ulkan talant va san’at sohibi ekanligini to’la namoyish qila olgan. Arslonbek Qalandarov – benihoya murakkab obraz. Uning siymosida insoniy xislatlar va qusurlar payvandlashib ketgan. Qalandarov kollektivlashtirish davrida faollik ko’rsatga,qoloq xo’jaliklarni ilg’orlar darajasiga ko’tarishda katta xizmat qilgan,dehqonchilik ilmini suv qilib ichib yuborgan,odamlar qalbiga yo’l topa oladigan tajribakor va tadbirkor rahbar.U kolxoz mulkini ko’z qorachig’iday asraydigan odam. Shuning uchun uni kolxozchilar xurmat qilishadi.Ammo,ayni choqda Qalandarov siymosida katta-katta unsurlar ham bor – u shaxsga sig’inish avj olgan bir davrda yutuqlaridan mag’rurlanib ketadi – kolxoz demokratiyasini buzadi, shuhratparastlikka,beklikka beriladi:izzat-obro’ keltiradigan plan va daromaddan boshqa xamma narsaga panja orasidan qaraydigan bo’lib qoladi. Shu tufayli u o’z faolliyatida ko’zbo’yamachilikka, soxtalikka yo’l qo’yadi. Arslonbek Qalandarov obrazining konkretligi va individualligi haqida gap ketganda shuni aytish kerakki,yozuvchi Qalandarov obrazining tashqi porteretidan tortib ichki kechinmalarigacha,xatti-xarakterlari-yi qiliq odatlarigacha,nutqidan tortib yurish-turishlarigacha chuqur individuallashtirgan.Bu o’rinda Qalandarovning ba’zi qiliq odatlarini eslaydigan bo’lsak,bu odatlar ham boshqalarda sira-sira uchramaydigan,faqat uning o’zigagina xos odatlar ekanligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Masalan,uning mehmon kutish odati ham o’zgacha: “Qalandarov mundrayroq odam kelsa yugurdagiga “Eshon” der ekan.Bu “bu ikkita non bilan choy olib kel ” degani. “Xoy,Eshon!”

desa - osh buyurgani, “Eshon xoy” degani esa “xovliga borib xotinimga ayt,nozik mehmon olib boraman” degani bo’lar ekan.Rais o’z kabinetini yo mehmon kelganda ,yo jahli chiqqanda ochtiradi. U faqat ovqatlardan palovni,rahbarlardan faqat o’rtoq Qodirov (rayon partiya komitetining sobiq birinchi sekretari)ni,dorilardan faqat pensilinni tan oladi yoki u shaharga tushsa,albatta,sirkka kiradi va boshqalar.Shu kabi xislat va belgilar jam bo’lib,Qalandarov obrazini konkretlashtirgan,individuallashtirish. Natijada, Qalandarov estetik jihatdan boy, turli-tuman xislatli, ko’p qirrali va to’laqonli xarakter – davr tipi – shiddatkor inson obrazi darajasiga ko’tarilgan.Mana shunday yetuk badiiy obrazlargina kitobxon xotirasida jonli kishidek (hayotydan uning o’zi aynan bordek) abadiy muhrlanib qoladi. Ta’kidlash lozimki,agar obraz konkretlashtirilsa,individuallashtrilsa-yu, yetarli darajada umumlashtirilmasamu tipik bo’lmaydi – unda obraz notipik, kitobxon uchun zerikarli bir natura bo’lib qoladi.Shuningdek,obraz umumlashtirilgan bo’lsa- yu,ammo konkretlashtirilmagan bo’lsa – unda obraz mavhum,jonsiz kitobxonning esida saqlanib qolmaydigan sxemaga aylanib qoladi.Demak,adabiy asar qahramon faqat umumlashma sifatlargagina emas, balki xamma jonli kishilardek tamomil konkret,individual sifatlarga ham ega bo’lar ekan.Xar bir to’laqonli obraz,ayni choqda,individual xarakterdir. V)To’qima – badiiy obrazning muhim xususiyati. Obraz hayotiy umumlashmalarni individual shaxs belgilarini inson hayotining konkret manzaralari orqali ifodalashni taqozo qilar ekan,bunday murakkab ijodiy jarayonni badiiy to’qimasiz,ijodiy fantaziyasiz qilish mumkin emas.Eng oddiy umumlashmada ham fantaziyaning bo’lakchalari bo’ladi.Umumlashtirish esa san’atning umumiy qonuniyati – umumlashmasiz xech qanday badiiy obraz yaratilmaydi. “Badiiy adabiyot,-deb yozgan edi M. Gorkiy,-hodisa va xarakterlarni tipiklashni, “o’ylab topish”ni,to’qimani talab etadi” ( Русские писатели о литературном труде , т .4, М .1956, стр .59). Adabiyotda “badiiy to’qima qancha ko’p bo’lsa,shuncha yaxshi”,-degan Aleksey Tolstoy.Lekin badiiy to’qimani shunday amalgam oshirish kerakki, undan o’quvchida chinakam turmush haqiqati

degan taasurot qolsin.Yozuvchi badiiy to’qimasiz yashay olmaydi.Zotan,butun adabiyot badiiy to’qimalardan iborat,chunki turmush hodisalar zamon va makon ichida sochilib yotadi. Masalan,bir odamni olaylik:u odam o’zining mohiyatini,tabiatini ochib beradigan bir so’zni bugun aytsa,ikkinchisini bir haftadan,uchinchisini bir haftadan,uchinchisini esa bir yildan keyin aytishi va balki xech bir aytmay o’tib ketishi ham mumkin.Yozuvchi odamni ketma-ket so’zlatadi.Uning mohiyati va tabiati uchun xarakterli so’zlarning xammasini aytdiradi.Bu esa turmushni badiiy to’qimalar vositasida aks ettirish bo’ladi.Ammo badiiy to’qimadagi hayot oddiy turmushdan ko’ra realroq va to’liqroqdir” ( Русское писатели о литературном труде , т .4, стр .489). “Xalq orasida bunday tiplar juda ko’p deydi Abdulla Qodiriy (“O’tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” larning qahramonlari Otabek va Kumush,Ra’no va Anvar obrazlari xususida to’xtalib). Lekin, ularning xammasini ham asardagi kabi aynan deb bo’lmaydi.Shaxs,asardagi qahramonga qanchalik o’xshab ketmasin,bari bir unda qandaydir biron kamchilik,nuqson bo’ladi. Ba’zan kitobxon asarni berilib o’qiydida,undagi qahramonni o’z atrofidan izlab ko’radi:aynan shu o’xshashni olmagach,umidsizlanadi;umumlashtirilgan tiplar,deb xulosa chiqaradi.Yozuvchi esa,ko’plab shaxslarda ko’rgan-kuzatgan tiplardan o’ziga keragini tanlab oladi,umumlashtiradi,biron qahramonda mujassamlashtiradi.Biroq buning shartlari bor:tiplar yasama, sun’iy bo’lmasligi, xalq orasida bo’lmasa birovda ko’rilgan, tabiiy, mantiqqa to’g’ri keladigan, kitobxonni ishontiradigan bo’lishi shart. Yozuvchi Abdulla Qahhor “Hayot xodisasidan badiiy to’qimaga” degan maqolasida shunday deb yozadi: “Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko’chirishdan iborat bo’lsa,bundan oson ish bo’lmas edi.Hayotdan aynan ko’chirish,kitobdan ko’chirishday gap. Kopiya bo’lib qolaveradi.Bunday narsalardan originallik kutish behuda. Originallik hayot haqiqatini dildan o’tkazish,unga ko’ngildagi gaplarni singdirish,qo;shib ifodalash bilan yuzaga keladi”. Badiiy to’qima hayotiy fakt bilan qo’shilgan,uyg’unlshgan chog’dagina chinakam umumlashma – badiiy obraz vujudga keladi.Badiiy to’qima

yozuvchining hayotga aktiv munosabati munosabati natijasida yuzaga keladi. Yozuvchi badiiy to’qima yordamida konkret odamlarda mavjud bo’lgan ijobiy yoki salbiy xislatlar va imkoniyatlarning xali ro’yobga chiqmaganlarini ham hayolan ro’yobga chiqarib tasvirlaydi,hayot faktini o’z ijodiy maqsadiga muvofiq ravishda rivojlantirib,o’zgartirib ko’rsatadi.Chunonchi,Abdulla Qahhorning “Bemor” hikoyasida xuddu shu xolni ko’ramiz/ Yozuvchi Abdulla Qahhorning o’zi guvohlik berishicha,uning “Bemor” hikoyasi avtobiagrafik faktlar asosida yaratilgan (Asarda tasvirlangan voqea muallif oilasida,Yaypan qishlog’ida,1913-yilda yuz bergan).Hikoyadagi kasalmand ayolini dalolatga olmay nochor ahvolda qolgan Sotiboldi – yozuvchining otasi Abduqahhor aka,og’ir kasal – muallifning to’lg’oq tutayotgan onasi,“xuduyo ayamdi daydiga davo beygin”deb duo qiladigan to’rt yoshli qizcha yosh Abdullaning o’zi (besh yoshlik paytlari).Biroq hikoyadagi voqea (badiiy haqiqat)hayotdagi voqea (hayot haqiqati)ning aynan o’zi emas:aslida to’lg’oq tutayotgan ona ko’z yorib,o’lim changalidan omon qoladi – hikoyada esa bemor qazo qiladi.Bu o’rinda turmush faktlarining o’zini aynan tasvirlash kifoya qilmas edi,insoning hayot-mamot holatini,uning nihoyatda og’ir turmush sharoitidagi nochor ahvolni,o’limga mahkum qilib qo’yilganini ko’rsatish talab qilinar edi. Men faktini qayta bichib tikkanimda hayot haqiqatiga qarshi ish qilatotibman deb sira o’ylagan emasman.Aksincha,hikoyada hayotni o’shanday ko’rsatib to’g’ri qilgan ekanman.Besh yasharligimda ayamdan yetim qolishim o’sha davr sharoitida xech gap emas ekan.Bu judolik natijasida yuz berishi mumkin bo’lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi tushunib yetdim” deb yozgan Abdulla Qahhor. Badiiy to’qimani uydurmadan,yolg’ondan farqlash kerak. Uydurma kitobxonni ishontirmaydi,unga hayot haqiqati to’g’risida soxta ma’lumotlar beradi.Badiiy to’qima esa yozuvchining hayotdan olgan haqqoniy taasurotlarga asoslanadi,uning samimiy xis-tuyg’ulari,teran fikrlari,o’ziga xos iste’dodi va maxorati bilan kitobxonning ma’naviy dunyosini boyitadi.

Konkret tarixiy shaxslarga bag’ishlangan adabiy asarlarda badiiy to’qima bir qadar kamroq ishlatiladi.Masalan,Alisher Navoiy haqidagi asarlarda, ko’pincha,Alisher Navoiy bilan Husayn Boyqaro o’rtasidagi murakkab munosabat qalamga olinadi.Bu tarixiy faktni o’zgartirib boshqacha qilib ko’rsatish mumkin emas.Ammo shu hayot faktining “Navoiy” romanida, “Alisher Navoiy” dramasida va “Alisher Navoiy” badiiy filmida qanday tasvirlangani qiyosan tahlil qilinsa,ularni yaratgan har bir ijodkor tarixiy haqiqatga sodiq bo’lgani xolda masalaga o’ziga xos yondashganini ko’ramiz. Bunday o’ziga xoslik asarlarning janr taqozosiga ko’ra badiiy to’qimadan foydalanish demakdir. Badiiy to’qima hayot haqiqatiga zif bo’lmaydi,aksincha u ham o’z navbatida hayotni tipiklashtirib tasvirlash usuli sifatida qo’llaniladi.Yozuvchi ijodiy fantaziyaga,hayolga,badiiy to’qimaga qancha boy bo’lsa,u yaratgan obrazlar shu qadar haqqoniy,hayotiy,mukammal bo’ladi.Demak,badiiy to’qima qahramon obrazini yaratishda muhim ahamiyat kasb etarkan. v)Estetik ta’sirchanlik (emotsionallik,jozibadorlik) – badiiy obrazning muhim xususiyati. San’atning vazifasi,birinchidan,voqelikni estetik jihatdan o’zlashtirish va ikkinchidan kitobxonda estetik xissiyot (emotsiya) uyg’otishdan iborat. San’atkor go’zallik qonuniyati asosida ijod qiladi.Shunga ko’ra,san’atning vazifasi – go’zallikni targ’ib qlish,uning predmeti – inson esa ba’zan go’zallik va ba’zan xunuklik ifodachisi bo’lishi mumkin.Badiiy obraz kitobxonda albatta qandaydir estetik xissyot (emotsiya) uyg’otishi kerak.Chunonchi, hayotdagi xunuklikni aks ettirgan badiiy obraz kitobxonda nafrat uyg’otsa, go’zallikni ifodalagan badiiy obraz o’quvchida estetik zavq-shavq uyg’otadi. Yozuvchi badiiy obraz orqali estetik idealni ifodalaydi: ideal ijobiy obrazda bevosita va salbiy obrazda bilvosita ifodalanadi.Yozuvchi xar bir obrazni extiros bilan tasvirlaydi,unga aktiv munosabatda bo’ladi.Ijodkor eng oddiy narsa ustida ishlayotgan bo’lsa ham, boringki chipta kovush to’qiyotgan bo’lsa ham,bu ishga qalbini qo’shadi. Hunarmand shu ishga qalbini qo’sha olsa,juda ulug’ san’atkor bo’la oladi va san’atkor faqat bo’yoqlarni chaplab bersa-yu,ishga qalbini qo’shmasa, hunarmand

bolib qolishi mumkin.Shunga ko’ra,u yoki bu asarni o’qiganimizda biz ham badiiy obrazning faoliyatiga befarq qaray olmaymiz: ulardan yo ilhomlanamiz,zavqlanamiz yoki faxrlanamiz,o’rnak olamiz yoki nafratlanamiz,g’azablanamiz,jirkanamiz va hayotdagi shunday kishilarga qarshi kurashga axd qilamiz.Chunonchi,Sadriddin Ayniyning “Sutxo’rning o’limi” qissasidagi Qori Ishkambaning har bir xatti-harakati bizda nafrat uyg’otsa, Oybekning “Qutlug’ qon” romanidagi xatti-harakatlaridan faxrlanamiz,unga qoyil qolamiz. Prof.L.I.Timofeev “Aadabiyot nazariyasi asoslari” nomli darsligida obrazlarning ta’sirchanligiga san’at tarixidan quyidagi ajoyib misollarni keltiradi:fransuz san’atshunosi Ippolit Ten (1828-1893) ning hikoya qilishicha,amerikalik oddiy soldat teatrga tushib “Otello” spektakilini qiladi.

Adabiyot: 1. Abdulla Qahhor.Hayot xodisasidan badiiy to’qimaga.Asarlar (olti tomlik)-T.Adabiyot va san’at,1971-6t.b. 314-328. 2. Oybek. “Navoiy” romanini qanday yozdim.Mukammal asarlar to’plami.T.Fan,1979-13t-b.291-293. 3. Izzat Sulton.Adabiyot nazariyasi.T.O’qituvchi,1980-6.191-195. 4.www.Ziyonet.uz 5.www.arxiv.uz

O'xshashlar

Badiiy obraz

Badiiy obraz 2

Badiiy obraz va obrazlilik

Yozuvchining niyati va badiiy obraz (Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi” romani asosida )

Badiiylik Obrazlilik Obraz Umumlashmalik Individuallik Badiiy to`qima Ta`sirdorlik Mubolag`adorlik Xarakter Psixologizm