Adabiy xarakter haqida - Adabiyot - Referatlar

Adabiy xarakter haqida

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2087.5 KB

Ko'chirib olish

Adabiy xarakter haqida Badiiy asar borki, xarakter, timsol, personaj bor. Kichkinagina hikoyada xarakterning tiniq bir nuqtasi, bir necha misrali she`rda xarakter kayfiyati, munosabati bo`ladi.Qadimgi yunon mutafakkiri Aristotel «Poetika» asarida xarakter «qandaydir maqsadga amal qilishi, ... o`ziga xos, ... haqqoniy, ... izchil bo`lishi kerakligi» ni aytgan, ayniqsa, «voqealarda xarakterlardagi kabi mantiqqa zid hech narsa bo`lmasligi» («Poetika» «Axloqi kabir». T.:Yangi asr avlodi. 2004, 40,41-betlar) lozimligini ta`kidlagan. Xarakterning o`zligi, o`zgarib borishi, voqealarni tanlashi haqida Arastu shunchalik aniq, siqiq yozadiki, o`quvchida: «xarakterning aniq, izchil formulasi bo`lsa kerak», - degan fikr paydo bo`ladi. Aristoteldan keyin minglab adabiyotshunoslar xarakter, obraz haqida tadqiqotlar olib bordilar. Qaysi olim masalani to`g`ri qo`ygan, unga jiddiy yondashgan bo`lsa, xarakter formulasi borligini bildi, uni ishonarli yoritib berishga intildi. Xarakter-badiiy adabiyotning umumbashariy muammosi. «Xarakter» kalomini aksariyat mamlakat faylasuf, nafosatshunos, adabiyotshunoslari qanday bo`lsa shunday qabul qilganlar. Uni milliy adabiyotlari, san`atlari misolida yoritib berishga intilganlar. O`zbek adabiyotshunosligida xarakter muammosi qadim-qadim zamonlardayoq bo`lgan. U surat, sajiya, timsol, obraz, personaj singari so`zlar bilan ifodalangan. «Xarakter» atamasi o`zbek adabiyotshunosligida XX asrning 50-yillaridan keng qo`llanila boshlandi. V.Belinskiy, N.Dobrolyubov, N.Chernishevskiy, Dm. Pisarev, G.Plexanov, M.Xrapchenko, G.Pospelov, A.Metchenko, A.Ovcharenko, L.Novichenko, V.Herbina, V. Ozerov, V.Jirmunskiy, L.Timofeyev, Y.Elsberg singarilar asarlarini qunt bilan o`rgangan Matyoqub Qo`shjonov (1918-2005) adabiy xarakter haqida jiddiy tadqiqotlar yaratdi. So`nggi 50 yil davomida o`zbek adabiyotshunoslari xarakter, obraz haqida qanday tadqiqot yaratgan bo`lsalar, asosan, M.Qo`shjonov ilmiy tadqiqotlariga suyanganlar.

Badiiy asardagi xarakter «tizginini mahkam tutib olgan» tadqiqotchi syujet, kompozitsiya, til singari muammolar mohiyatini tez anglaydi. Xarakter masalasini tushunib yetish biografik, ontologik, funksional yondashuvni, talqin, tahlil yo`llari, usullarini osonlashtiradi. Matyoqub Qo`shjonov xarakter va obraz aro bog`liqlikni, har ikkisining asardagi vazifasini nozik his qilardi. Akademik M.Qo`shjonov ijodi davomida «O`tkan kunlar» romaniga alohida e`tibor berdi. Uni 70-,80-,90- yillarda qayta-qayta talqin qildi. Boshqacha aytganda, olim o`lmas asarning zamonlardan zamonlarga o`tib borishi qonuniyatlarini o`zlashtirdi, uni amalda ko`rsatdi. M.Qo`shjonov sotsialistik realizm metodi ta`siri kuchli bo`lgan, kommunistik firqa mafkurasi adabiyotni bus-butun qurshab olgan yillarda ijod qildi. To`g`ri, olim sho`ro mafkurasi to`riga tamoman ilinmadi, ilmdagi halol izchil yo`lini davom ettirdi. Lekin u sotsrealizm metodi,sho`ro adabiy siyosati tazyiqini his qilmasligi mumkin emas edi. Olimning shakllanuvchi xarakter haqidagi qarashlarida sho`ro adabiyotshunosligi ta`siri seziladi. U shakllanuvchi Yo`lchi xarakterining har bir odimini tahlil qiladi. Otabek, Anvar, Ra`no haqida yozar ekan, shakllanuvchi xarakterni suyab, avaylab borishi sezilmaydi. To`g`ri, badiiy adabiyotda shakllanuvchi xarakterlar ko`p. Masalan, braziliyalik adib Paulo Koeloning «Alximik» romanidagi Santyago - shakllanuvchi xarakter. Yozuvchi bosh qahramon xarakterining shakllanishini ko`rsatish usuli orqali kitobxonni Sharq dunyosi, sahroi kabir, u yerlardagi qabilalar urf-odatlari, sir-sinoatlariga sherik qiladi. Boshqacha aytganda, xarakterning shakllanishi sarguzasht, detektiv voqea, holatlarga ulanib ketadi. M.Qo`shjonov Yo`lchi singari Saidaning («Sinchalak») ham shakllanishini ko`rsatadi. Lekin Saida haqida yozar ekan, olimning o`zi ham maza qilayotganligi sezilib turadi. Olim Saida xarakterining shakllanishini ko`rsatar ekan, yozuvchi ruhida kechgan tuyg`ularni qayta jonlantiradi, o`z qalbida qayta takrorlaydi. M.Qo`shjonovning «Sinchalak» haqidagi tadqiqoti-kechinmaning o`quvchi ruhida qayta jonlantirilishi jarayonining ko`rinishi. Bu tadqiqot olim ijodida alohida o`rin egallaydi.

Matyoqub Qo`shjonov badiiy asarni yodlab olish darajasida o`zlashtirgach, u haqda yozishga kirishardi. Boshqacha aytganda, olim badiiy asardagi barcha xarakter, obraz, uvoq timsollarning tarkib, tartibini bexato belgilab olardi. Uningcha, badiiy asardagi adabiy aholi-obraz, uvoq timsollar xarakterlarni yoritishga yo`naltirilgan bo`ladi. Har bir obraz o`z shakli-shamoyili, asardagi g`oyaviy vazifasidan tashqari xarakterning biron tomonini ochishga, yoritishga xizmat qiladi. M.Qo`shjonov ta`kidlashicha, badiiy asarda hamisha badiiy obrazlar xarakterga nisbatan ko`p bo`ladi. Lekin badiiy obraz ko`p bo`lgani bilan xarakterga tobedir: uni ochib berishga yo`naltirilgan bo`ladi. Matyoqub Qo`shjonov adabiy xarakter ijtimoiy munosabatlar yig`indisi va betakror o`zlikdan iborat bo`lishini yaxshi biladi. Lekin u asosiy gapni xarakterdagi ijtimoiy munosabatlar yig`indisini aytishdan keltirib chiqarar edi, chunki Markscha falsafa asoschilari xarakterni ta`riflaganda mana shu masalaga urg`u bergan edilar. X1X asrda shakllangan yangi falsafaning asoschisi Karl Marks (1818-1883) badiiy asar, adabiy xarakter haqida ko`p fikr bildirgan. Lekin uning «Feyyerbax to`g`risida tezislar» ining 6-bandida xarakter haqidagi lo`nda, qisqa ta`rifi ifodalangan. «... insonning mohiyati ayrim individga xos bo`lgan abstrakt emasdir. Haqiqat holida u barcha ijtimoiy munosabatlarning yig`indisidir.»1 Karl Marks dono inson,fikrlovchi zot, betakror xarakterga ega siymo edi. U hamisha hamma asarlarida o`z falsafasini ulug`lashga, diniy qarashlarga zid ekanligini uqtirishga intilardi. Uning barcha asarlarida reallik, haqiqat tushunchalari «abstrakt», «diniy» ga zid qo`yilardi. Hayotning sinovlardan o`tgan haqiqatlari ilmiy kommunizm asoschisining qarashlaridagi bir yoqlamalik, sun`iylikni inkor etdi. Falsafa, estetika, adabiyotshunoslik insonni bilishni, xarakterni yoritishni doim asosiy muammo deb bilgan. Inson fitrati haqida Sharq-musulmon falsafasi, nafosatshunosligida ko`p yozilgan. Odam o`z rizq-nasibasi, taqdiri, fitrati bilan

dunyoga kelishi ham diniy, ham dunyoviy asarlarda o`z isbotini topgan. Tasavvuf nazariyasi insonning o`sishi-o`zgarishini, kamolga yetishishini asosli isbotlab bergan. Sharq mumtoz adabiyotida fitrat, nihod, tinat (tiynat) kabi so`zlar ko`p uchraydiki, ular inson o`zligi, betakrorligi, moyasi ma`nosida qo`llaniladi. Inson o`sadi, o`zgaradi, shakllanadi, ruhan-ma`nan boyib boradi. Lekin inson tamoman o`zgarib, ikkinchi «men» kasb etmaydi, o`zligini yo`qotmaydi. YA`ni, ijtimoiy munosabatlar yig`indisi inson mohiyati, fitrati mehvarida ro`y beradi.Aniqroq aytsak, fitrat mavjudki, inson o`zgaradi, moslashadi, tuslanadi, turlanadi. Demak, betakror, muqim o`zak ijtimoiy munosabatlarni singdirib, hazm qilib boradi. Adabiy xarakter deganda o`zak (fitrat, tiynat) va ijtimoiy munosabatlar yig`indisi tushuniladi. Taqdiri azal, peshonadagi yozuvni hech kim, hech narsa o`zgartira olmaydi degan gap musulmon odamga ma`lum. Faqat ko`pchilik duosi peshonadagi bitikka ta`sir etishi mumkin deyiladi hadisi shariflarda. Jamiyat, ijtimoiy muhit insonni o`zgartirib, yangilantirib boradi. Ijtimoiy hayotga aralashmagan, turmush qiyinchiliklarini yengishga intilmagan dangasa, yalqovlar maytulhay (tirik o`lik) deyiladi. Badiiy adabiyotda aqlini ishlatmagan, ijtimoiy harakatlardan o`zini chetga tortgan yalqovlar obrazi ko`p yaratilgan. Iste`dodli san`atkor inson mohiyati bilan uning qilmishlari orasidagi mutanosiblikka e`tibor beradi. Alisher Navoiy «Sab`ai sayyor» dostonini yaratar ekan, mashhur «Xamsa»navis salaflari dostonidagi Bahrom xarakteridagi muhim bir nomutanosiblikka e`tibor qaratadi. Birinchidan, Bahromda «moyai dard» yo`q; ikkinchidan, Bahromning qilmishlarida «nomutanosiblik» bor. Bahrom afsona eshitmoqchi ekan, «yetti iqlim shohidin yeti qiz» olishi shartmidi? Bo`lsa ham aql, man` qilmasmu? Qissa aytur kishi topilmasmu? Bahrom haqida, uning moyasiz «sevgisi haqida» doston yozganlar pashsha bajaradigan ishni filga yuklaganlar, charx tomiga nardbon yasaganlar, mehr sha`miga sham`don buyurganlar.1 Alisher Navoiy Farhod, Qays, Layli,Bahrom,

Skandar singari xarakterlarni yaratdiki, ularning har biri necha-necha jildlik talqinlarni taqazo qiladi. Skandar, masalan, butun jahonni zabt etdi, mil-mil boyliklarni qo`lga kiritdi. Lekin bu dunyodan u dunyoga qo`li ochiq holda, qoq- quruq ketdi. ____________ 1Navoiy Alisher. Mukammal asarlar to`plami. 10-tom Xamsa. Sab`ai sayyor. T.: Fan. 1992, 54-55, 58-b. Alisher Navoiy inson taqdiri bilan uning qilmishlari aro ziddiyatlarni yoritar ekan, fojialarning paydo bo`lish sabablarini ochib beradi. Nafaqat Navoiy, balki SHekspir, Servantes, Gyote, Bobur, Pushkin, Nodira, A.Qodiriy, M.Sholoxov singari san`atkorlar mangu xarakterlarni yaratdilar. Xarakter moyasi va ijtimoiy munosabatlarning minglarcha ko`rinishlari fojialarga, komediya va dramalarga sabab bo`lgan. XX asrda bir necha jilddan iborat «Adabiy qahramonlar tarixi» qomusi yaratildiki, unda yuzlab xarakterlarning «biografiyasi» ishonarli ko`rsatib berildi. Har bir mukammal xarakter-badiiy asar javhari. Yetuk xarakterlar tufayli asar mangu yashash vasiqasini oladi. Xarakter mohiyatini o`zlik, betakrorlik, taqdirning o`chmas, yonmas, chopilmas, kesilmas «yozuvi» belgilaydi. Aql, iroda, intilish taqdirni namoyon etishi, aniq ko`rinishga imkon yaratishi mumkin. Xarakter o`zagi va har xil insoniy, ijtimoiy munosabatlar aro aloqa, bitishuv, kurash, ixtilof, fojia, jiddiy shov-shuv, g`ayritabiiy yakun bilan tugashi mumkin. Qirol Lir (SHekspir) yurtini, mol-mulkini jondan aziz qizlariga bo`lib berar ekan,qilmishidan qoniqish hissini tuyadi, bo`ynidagi qarzdan ozod bo`lganidan huzur qiladi. Lekin sal o`tmay, u fojialar girdobiga g`arq bo`la boshlaydi. Yusufbek hoji va O`zbek oyim Otabekni toshkentli go`zalga uylantirish bilan fojialarga yuz burganliklarini bilmay qoladilar. Miryoqub («Kecha va kunduz») ne-ne mushkullarni oson qilmadi, ne-ne go`zallar bilan maishat qurmadi, ne-ne balolarga giriftor bo`lmadi, lekin haqiqiy baxtni, qoniqishni Mariyani ozod qilishda his qildi, ko`ngli taskin topdi.

Ijtimoiy-siyosiy buhronlar, inqilobiy munosabatlar inson o`zligini inkor etishi, odam erkini oyoqosti qilishi, shaxsni «sindirishi» mumkin. 1917 yildagi Oktabr to`ntarishi nafaqat yurtni, katta imperiyani, balki million-million taqdirlar, o`ziga xos shaxslarni somon parchalaridek sochib yubordi. Shaxs inqirozi- murakkab taqdirlar tasviri o`nlab-yuzlab asarlarda ko`rsatildi. XX asr o`zbek adabiyotida xarakter moyasi bilan ijtimoiy munosabatlarni bir-biridan ajratib tasvirlash, talqin, tahlil qilish kuchaydi. Yangi o`zbek adabiyoti ilk qadamidayoq insonni ijtimoiy munosabatlar yig`indisi sifatidagina ko`rsata boshladiki, xarakter yaratishda sun`iylik, soxtalik vujudga keldi. Yangi o`zbek adabiyoti xarakter yaratish uslubi, usuli, mahorati nuqtai nazaridan davrlashtirilmagan. X1X asr oxiri, XX asr boshlarida paydo bo`lgan renesans-fan, texnika, yangicha tushunchalar kolonial Turkistonga ham kirib kela boshladi. Maorif, madaniyat, san`at, adabiyot jabhasida sezilarli o`zgarishalr ko`zga tashlandi. Bu hol Yusufbek hoji, Otabek, Ra`no, Anvar, Kalvak mahzum, Solih maxdum, Abulfayzxon, Farangi, buxoroli mudarris, Xolisxon, Maysara, Miryoqub, do`xtir Muhammadiyor singari xarakterlarda o`z aksini topdi. Abdulla Qodiriy, Hamza, Fitrat, Cho`lponlar,garchi asosiy asarlarini sho`ro davrida yaratganlari bilan, ruhan-ma`nan, e`tiqodan yangi tuzum yozuvchisi emas edilar. Ularning fikri-yodi, maqsadi xalqni qoloqlikdan olib chiqish, hurfikrlilik manzili tomon yo`naltirish edi. Ular mukammal, murakkab xarakterlar yaratish mahoratini chuqur o`zlashtirmagan bo`lsalar-da, adabiy xarakter ruh-ruhiga kira oldilar: qahramonning mohiyatini belgilovchi asoslarni topib-topib tasvirladilar. Yozuvchilar biron joyda «falon qahramon ijobiy, faloni salbiy», demaydilar. Ular qahramon xarakteri javharida turib voqea-hodisalarni, munosabatlarni tasvirlaydilar. Qarang, Zebining mingboshi Akbarali qo`yniga kirishi, sevmagan odamga o`zini qurbon qilishi qanchalik nozik, ishonarli tasvirlangan. Qahramoni qalbini tiniq «ko`rib turgan» san`atkor uni har xil holatlarda tasvirlay oladi. Lekin A.Qodiriy, Cho`lpon, Hamza, Fitratlar roman, dramani yuksak janr deb biladilar: ular qahramonlaridagi barcha «tabiiy istaklar»ni emin-erkin tasvirlayverishdan

o`zlarini tiyadilar. A.Qodiriy «Toshpo`lat tajang nima deydi?» asarida qahramonidagi to`porilik, qo`pollik. so`kag`onlik kabi xususiyatlarni o`ta tabiiy tasvirlaydi. Qizig`i shundaki, kitobxon Toshpo`lat tajangni yomon ko`rib qolmaydi, aksincha, bu «bir qop yong`oq» odamning fojialarini dil-dilidan his qiladi. 30-50- yillarda sho`ro tuzumi, kommunistik mafkura siquv, jilovni qattiq tutish siyosatini izchil davom ettirdi. Quv-quv, ot-ot singari qatag`onlar yozuvchilarni cho`chitib qo`ydi. Adabiyotda sovet davrida shakllangan yangi insonlar obrazi yaratila boshlandi. Pavel Vlasov, Pavel Korchagin, Semyon Davidov, /ofir, Zaynab va Omon singari qahramonlar namuna sifatida targ`ib-ta`rif qilina bordi. «Ona» (M.Gorkiy), «Po`lat qanday toblandi» (N.Ostrovskiy), «Chapayev»(Dm. Furmanov), «Tarbiyaviy doston» (S.Makarenko), «Doxunda» (S.Ayniy), «Dushman» (H.Shams) singari asarlarni katta-yu kichik o`qishi, bilishi shart edi. O`zbek adabiyotida Ko`kan, Xolxo`ja, Gulsara, Rustam, Onaxon, jangchi Tursun, Gulasal, general Rahimov, O`ktam, Komila, Qudrat Suyunov, Bektemir, Manzura, usta /iyos, Oyqiz singari yangi zamonning yangi qahramonlari obrazlari yaratildi. Bu qahramonlarning suvrati, xatti-harakati, har xil munosabatlari boru, siyrati, xarakter mohiyati yo`q edi. Aniqroq aytganda, bu qahramonlar kommunistik mafkura ta`sirida yashar, harakat qilar, tanqidiy maqolalarda ulug`lanardi. Sotsialistik realizm, kommunistik mafkura sho`ro kishilarining shaxsiy hayoti, dard-hasratlarini, odamlarga xos o`y-kechinmalari tasvirlanishini ma`qullamasdi. Ayniqsa, 30-40-yillarda gumanizm biryoqlama talqin qilinar, ijtimoiy ideal uchun kurashgina ulug`lanardi. Ikkinchidan, sho`ro estetikasi go`zallikni mehnatda, yaratuvchilikdagina deb uqtirardi. Inson tabiati go`zallikning turli-tuman ko`rinishlarini taqazo etadi. Mana shu ikki xususiyat sho`ro adabiyoti qahramonlaridagi hayotiylik, tabiiylikni yo`qqa chiqarardi. «Go`zallik ishlayish, manglayni terlatish, go`zaldir ungan ish» tushunchasi tinimsiz ta`kidlanardi. Qolaversa, xarakter yaratishda qanchadan-qancha yozilmagan qoidalar bor edi. 30- yillar adabiyotida rus kishisi obrazini asarga kiritish udum bo`la boshladi. /afur /ulom «Netay» qissasida, H.Shams «Dushman», «Huquq» romanida, A.Qahhor

«Sarob» da, Oybek «Qutlug` qon» da, Parda Tursun «O`qituvchi»da rus kishisi obrazini yaratdi. Bu «an`ana» sho`ro tuzumi tugatilguncha izchil davom ettirildi. Ongli yozuvchi kommunist xarakterini yaratishni sharaf deb bildi. Muhimi shundaki, kommunistni salbiy qilib tasvirlash mumkin emas edi. Mana shunday bitilmagan qoidalar adabiy qahramonni tabiiylik, hayotiylikdan mahrum eta boshladi. Muhimi, kommunist obrazi sho`ro siyosatining jonli, qiyofali ko`rinishi edi. Kommunist, rus kishisi, kolxozchi, ishchi, ziyolining oddiyligi, xalq vakili ekanligi doim ta`kidlandi. O`sha paytlarda ongimizga «oddiy ishchi», «oddiy xizmatchi» singari tushunchalar singib qolgan. Mana shunday oddiy, jo`ngina, sodda qarashlar kishilar yuragidagi qullikni mustahkamlay bordi. Erkin Vohidovning quyidagi satrlari nihoyatda hayotiy, haqqoniydir; Iskanjadan yetim zuriyod, Qatag`ondan beva qolgan tul, Ko`hna zamin qa`ridan faryod Yuragingda makon tutgan qul Burgut erding, parvozi baland, Senga ham yor zulfiqor, duldul. Nechun uvol musicha monand Yuragingda makon tutgan qul? Adabiyotshunos Naim Karimov «Urushdan keyingi davr sovet adabiyoti» (1982) tadqiqotida yuzlarcha nasr, nazm, dramaturgiya namunalarini, ulardagi qahramonlarni talqin qilar ekan, aksariyat qahramonlar xarakteridan qoniqmaganligini aytadi. Elmurod («O`qituvchi»), Bektemir («Quyosh qoraymas»), Ahmadjon («Oltin Yulduz»), Qudrat («So`nmas hayot»), Dadavoy («Navbahor»), Po`lat, Bahrom («Sharq tongi»), Valixo`ja SHerxo`jayev («Hayot maktabi») singari qaramonlarda sotsialistik hayotda shakllangan xususiyatlar aks etgan bo`lsa-da, ularda nimadir, muhim bir asos yo`qligi aytib o`tiladi. Boshqacha aytganda, N.Karimov badiiy asar qahramonlarida yaproqlar boru, mustahkam ildiz yo`qligini chuqur his qiladi.

Besh qo`l barobar emas degan gap bor. SHo`ro davrida Andrey Platonov, Vasiliy Grossman, Mixail Bulgakov, M.Sholoxov,V.Dudinsev, B.Pasternak, Oybek, /afur /ulom, Muxtor Avezov, K.Fedin, M.Shayxzoda, Mirtemir singari san`atkorlar ijod qildilar. Haqiqiy san`atkor har qanday sharoitda hayotiy xarakterlarni yaratish yo`llarini topadi. Masalan, /afur /ulom «Sog`inish», «Kuzatish», «Sen yetim emassan», «Bog`», «Kuz keldi» singari asarlarida haqiqiy quyoshparvar, donishmand ota, mohir bog`bon xarakterini yarata oldi. Uning «Shum bola» asari qilichning damida yurib yaratilgan san`at mo`jizasidir. Oybekning Navoiy, Yo`lchi, Mirzakarimboyi, M.Shayxzodaning Jaloliddin Manguberdisi, Mirtemirning nurday pokiza lirik qahramonlari, Doktor Jivago (B.Pasternak), Lopatkin («Nonning o`zi rizq ro`z emas» V.Dudinsev) singari xarakterlar XX asr adabiyotining chin qiyofasini belgilaydi. A.Tvardovskiy, M.Svetlov, K.Simonov, Zulfiya, M.Tursunzoda, B.Vahobzoda singarilarning hayotbaxsh doston, she`rlari adabiyot uchun maseh nafasi vazifasini o`tadi. Lekin Ikkinchi Jahon urushidan keyin sho`ro adabiyotida chuqur inqiroz boshlandi. Bu inqiroz qahramon xarakterini yoritishga bevosita aloqadordir. Konfliktsizlik «nazariyasi»- sotsrealizm metodiga asoslangan sho`ro adabiyotining muhim «infarkt»laridan bo`lib, konfliktsizlik «nazariyasi» xarakterni yuzaki, soxta tasvirlashning natijasi edi. Mafkura, siyosat bilan to`yingan sho`ro qahramoni kishilarni qiziqtirmay qo`ydi. Maktab o`quvchilari badiiy asarni o`qimasdan, undagi ijobiy (kambag`al), salbiy (boy) obrazini naridan-beri bilib olib, binoyidek insholar yozadigan; ijobiy qahramonni osmon falakka ko`tarib, salbiy qahramonni yetti qavat yer tagiga tiqib yuboradigan gaplarni jo`shib gapiradigan bo`lib qoldilar. Vaholanki, haqiqiy, hayotiy xarakter hamisha betakror, beqiyos, mo`jizaviydir. XX asrning 50-yillari o`rtalaridan sho`ro adabiyotida muhim o`zgarishlar ro`y berdi. Birinchidan, jahon adabiyotidagi hayotbaxsh tamoyillar sezgir san`atkorlar ijodida sezila boshlandi. Ikkinchidan, B Pasternak, V.Dudinsev, A.Tvardovskiy singarilar hayotni jiddiy tahlil qilgan, betakror xarakterlar to`qnashuviga asoslangan asarlar yaratdilar. «Opa-singillar»(A.Muxtor), «Uch

ildiz» (P.Qodirov), «Yurak sirlari» (B.Rahmonov), «Sinchalak» (A.Qahhor) singari asarlarda yangi ruh, yangi qahramon, ohorli konfliktlar diqqatni jalb etdi. Adabiyotda satira, yumorga e`tibor kuchaydi. SHo`ro adabiyotida gumanizm muammosi, alohida odam ruhiyatidagi murakkab holatlar yechimi masalasi hammani qiziqtirdi. SHo`ro odamining qalbi dard-alamga, uzluksiz tazyiq, yo`qotish, xo`rlanishlardan zardobga to`lib ketgan ekan. Mixail Sholoxovning «Inson taqdiri» hikoyasi sho`ro adabiyotidagi unutilmas hodisaga aylandi. Andrey Sokolov xarakteri sho`ro kishilari qalbidagi qat-qat alamlarni yuzaga chiqardi. Ko`pmillatli sho`ro adabiyotida Andrey Sokolovning g`amdosh, dardkash og`a- inilari, opa-singillari xarakteri qo`ziqorinday bodrab chiqa boshladi. Chingiz Aytmatovning «Jamila», «Momo yer», «Alvido, Gulsari», Vasil Bikovning «Marmartaxta», «Dushanbagacha yashamoq shart», Nodar Dumbadzening «Quyoshni ko`ryapman», Valentin Rasputinning «Yashaginu, unutma!», Odil Yoqubovning «Er boshiga ish tushsa», Asqad Muxtorning «Qoraqalpoq qissasi», «Davr mening taqdirimda», P.Qodirovning «Uch ildiz», «Qadrim», O`.Umarbekovning «Sevgim, sevgilim», «Urush farzandi» singari asarlarda ma`naviy azoblardan yurak-bag`ri alam, zardobga to`lib ketgan insonlar obrazi yaratildi. Muhimi shundaki, adabiyotga tirik, betakror, o`zligiga ega xarakterlar kirib keldi. Endi hech kim konfliktsizlik «nazariyasi»ni tilga olmay qo`ydi. Lekin sho`ro tuzumining qahraton qishi o`tgan bo`lsa-da, kechagi kunlarning ayozi hamon kishilarni bezovta qilardi. Boshqacha aytganda, kommunistik mafkura, sotsialistik realizmning temir qonunlari milliy adabiyotlarda hamon hukmron edi. «Tug`ilish» (A.Muxtor), «Qora ko`zlar» (P.Qodirov), «Ufq» (Said Ahmad), «Jannat qidirganlar» (Shuhrat), «Diyonat»(O.Yoqubov), «Asrga tatigulik kun» (CH.Aytmatov) singari asarlarda yangi ruh, hayotiy xarakterlar yaratildi. Ayni shu asarlarda raykom, Davlat xavfsizligi, militsiya organlarining zulmi, inson haq- huquqlarini nazar-pisand qilmasligi ishonarli ko`rsatildi. SHo`roning kuch-quvvati qirqilgan bo`lsa-da, Komissar («Tushda kechgan umrlar») toifasidagi sodiq ayg`oqchilar, bo`rk o`rniga boshni qirqib kelishga tayyor zulmkorlar hali mo`l-ko`l edi. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Gulchehra Nur, Oydin Hojiyeva,

Halima Xudoyberdiyeva, Usmon Azimov singarilar poeziyaga milliy ruh, to`laqonli xarakter, yangi kayfiyat olib kirdilar. «O`zbegim», «Men nechun sevaman O`zbekistonni?», «Inson», «Birinchi muhabbatim», «Munojot»ni tinglab», «Vatan haqida Bernd Iyenshga maktubim», «Pablo Neruda o`limiga», «- O`zbek-sen, bolajon...», «Nurli nuqtalar», «Ayol», «Men shu tuproq kuychisiman;», «Shoir yashay bilmas...» singari she`rlarda dunyoni tanigan, o`z haq-huquqini bilgan, milliy g`ururi yuksak intellektual inson xarakteri yaratilgan. Har bir she`r- kayfiyat, munosabat, betakror o`zlik, dunyoni yangicha ko`rish. SHe`riyatdagi xarakter haqida gapirish-umumlashma topish, zarradagi katta haqiqatni ko`rish, so`zning rangi, isi, tarovatini his etishdir. Kichkinagina she`rda bir necha obrazlarni farqlash, ular bajardigan g`oyaviy vazifani aniq belgilash mumkin. 40 so`zdan iborat «Tilla baliqcha» she`rida tilla baliqcha, iflos hovuz, baliqchani hovuzga tashlaganlar va lirik qahramon obrazi bor. Barcha obrazlar tilla baliqchaning dunyo haqidagi tasavvurini yoritishga qaratilgan. Kitobxon tilla baliqcha haqidagi tasavvurni boshqa narsa, kimsalarga ko`chirish, iflos hovuzni istaganicha tasavvur etishi mumkin. O`tkan asrning 80-yillarida oshkoralik, demokratiya aniq ko`rindi. Aksincha, sotsialistik realizm metodining, ramziy aytganda, qonli qilichi sindi, qalqoni teshildi. Chet ellarga quvilgan A.Soljenitsin, I.Brodskiy, V.Aksyonov asarlari sho`ro kitobxoni qo`liga tegdi. Avvallari yomon otliq qilingan «Arbat bolalari» (An. Ribakov), «Olmosli tojim» (V.Katayev) singari asarlar chop etildi. O`zbek adabiyotining eng yaxshi asarlari paydo bo`ldi. Murod Muhammad Do`st, Xayriddin Sultonov, Erkin A`zam, Tog`ay Murod, Sharof Boshbekov, X.Do`stmuhammad, N.Aminov, N.Eshonqul singarilar sara asarlari bilan tilga tushdilar. Ular roman, qissa, dramalari o`zbek adabiyotini yangi bosqichga ko`tardi. «Lolazor», «Otoyining tug`ilgan kuni», «Temir xotin», «Ot kishnagan oqshom», «Orom kursi», «Panoh», «Yozning yolg`iz yodgori», «Saodat sohili» kabi asarlar yangicha uslub, betakror xarakterlar, asardagi roviy haqida gapirishga undadi. Tanqidchilar modern o`zbek asarlarini talqin qilish uchun /arb modern adabiyoti haqidagi asarlarni o`qish, o`rganishga kirishdilar. Rauf Parfi, Xurshid Do`stmuhammad, Nazar Eshonqul singarilar izchil ravishda modern

yo`nalishni davom ettirdilar. Hozir o`zbek adabiyotida bu yo`nalishni A.Qutbiddin, Sh.Hamroyev, B.Ro`zimuhammad, N.Arslon, A.Dilmurod, T.Rustamov, E.Shukur singarilar davom ettirmoqdalar. Aslini olganda, milliy adabiyot hamisha o`sib, o`zgarib boradi. Nafaqat milliy adabiyot, balki har bir ijodkor o`sishga, yangilikni yangicha tasvirlashga intiladi. Ba`zi yozuvchilar ma`lum marrada o`sishdan, yangilik izlashdan to`xtaydilar- yangi asar yozmay qo`yadilar. Bu, aslida, yozuvchining katta armoni, fojiasi. Aslida talabchan yozuvchi eski qolipda asarlar yozib tashlayverishni o`ziga ep ko`rmaydi. Badiiy ijod-yozuvchi uchun sinov, yangilik izlash iste`dodining ko`rinishi. Adabiyotga yoshlar guruh-guruh bo`lib kirib keladilaru izlanish, yangiliklar kashf etish yo`lidan borib marraga bitta, ikkitagina yozuvchi yetib keladi. Chingiz Aytmatov, yodingizda bo`lsa, hammaga manzur hikoya, qissalari bilan adabiyotga kirib kelgan edi. U hamisha ijodning murakkab, izlanishlar yo`lidan bordi. Natija shunday bo`ldiki, Ch.Aytmatov o`quvchilari saralanib boraverdi. Hozir Ch.Aytmatovning «Qiyomat», ayniqsa, «Kassandra tamg`asi» romanini «maktab ko`rgan», uqish murakkabligini o`zlashtirgan zurafogina anglab yeta oladi. Shu ma`noda izlanuvchi yozuvchi kitobxoni kamayib borayotganidan afsuslanmaydi.Demak, yozuvchi hamisha yangilanib, o`sib, o`zgarib boradi. O`zbek yozuvchisi Uchqun Nazarov adabiyotga O`.Umarbekov, Sh.Xolmirzayev, O`.Hoshimov, A.Oripov, Gulchehralar bilan bir paytda, 60- yillarda kirib kelgan edi. U bir qancha hikoya, qissalar yaratdi-yu, kino san`ati sohasiga o`tib ketdi: bir qancha filmlarga rejissor bo`ldi, «Oyna» dramasini yaratdi. Muhimi shundaki, u qalban, ruhan adabiyotdan uzoqlashmagan ekan. Aksincha, ilg`or jahon adabiyotida ro`y berayotgan o`zgarishlarni qalbidan o`tkazib, his etib borayotgan ekan. U XX1 asr boshlarida «Chayon yili» trilogiyasini yaratdi. Bu asar tilga tushdi, nemis tiliga tarjima qilindi. Uchqun Nazarovgacha ko`plar trilogiya yaratganlar. «Chayon yili» romanida inson erki, sevgisi, hayoti o`ziga xos tarzda aks ettiriladi. Boshqacha aytganda, yozuvchi o`z qahramonlarini milliy udum, diniy qarashlar girdobidan «tortib oladi».Na Muqaddas, na Oynisa, na Qayumjon, na Zohid va na Nazokat «Odamlar nima

derkin?» degan andishadan yuqori turadilar. Yozuvchi qahramonlari qilmishlarini xolis tasvirlaydi. Kattayu kichik obraz-qahramonning o`z qarashi, taqdir yo`li bor. Milliy-diniy aqidalar asosida tarbiyalangan kitobxon Muqaddas, O`lmas, Zohid, Nazokat, Mas`ud qilmishlarini, oila qurishga munosabatlarini sira oqlamaydi. «Chayon yili»ning o`ziga xosligi, konseptual betakrorligi aslida mana shunda. Uchqun Nazarov ijodining boshlanishida «Odamlar» hikoyasida: «Inson o`z hayotining egasi. Bu hayotni o`zi istaganicha yashab o`tishi lozim,» - degan tushunchani izchil ta`kidlaydi. Demak, Uchqun Nazarov 60-yillardayoq modern yozuvchi edi. Salomat Vafoning «Tilsim saltanati» romani miloddan ancha ilgari yashagan ajdodlarimiz-amazo`n qizlar haqida. Roman yaxshi qarshi olindi, o`qildi, bahs- munozaralarga sabab bo`ldi. Kitobxon mard, jasur qizlar matonatiga qoyil qoladi, qilichbozlik, chavandozlik, jangarilik san`atlariga tan beradi. Amazo`nlar odam zoti chidashi mushkul bo`lgan muhitda yashaydilar:aql bovar qilmaydigan qiynoqlar, chaqimchilik, turlicha tazyiqlar, erki tamoman yo`q qilib yuborishga mo`ljallangan fitnalar... Amazo`nlik-ayollar chapaniligi, o`lim maydonida javlon urish. Amazo`nlik- ayollik baxti, sevish-sevilish ne`matini fidoiylikka, ixtiyoriy jangovarlikka almashtirish. Salomat Vafo o`z romanida yangi yo`l, usul, oqim tanlaydi. Romanda burch, vazifa bilan ayollik tabiati, ehtiyoji aro kurash uzluksiz davom etadi. Oddiy amazo`nlar qonun-qoidani buzganliklari uchun odamxo`r itlar qafasiga tashlanadilar, arilar qamalgan qopga bandi qilinadilar. Lekin amazo`nlar malikasi Falestriya tulkiday hiylakor, bo`riday yirtqich, ilonday sovuq, zaharli: u pinhona ishrat quradi, shahvoniy nafsini qondiradi, huzur-halovatni unutmaydi. Uning yovuzliklarini, qilmishlarini Samiranda Yildirim yaxshi biladi. Romanda malika Falestriya va Samiranda o`rtasida hayot-mamot jangi davom etadi. Uchqun Nazarov ham, Salomat Vafo ham butunlay boshqa-boshqa muhitni tasvirlaydilar. «Chayon yili»dagi voqealar yaqindagina, 60-70 yil muqaddam ro`y bergan. «Tilsim saltanati» qahramonlari ajdodlarimiz ajdodlarining ajdodlari- miloddan ancha ilgari yashaganlar.

Lekin har ikki romanda inson qanday yashashi kerak degan savol turadi. Ikkinchi xil aytganda, inson jamiyat ichida yashab, o`zligini yo`qotib yuborishi kerakmi yoxud xarakter moyasidagi asosga suyanib o`zicha, istaganicha yashab o`tishi lozimmi? Mustaqillik davri o`zbek adabiyotining qator fazilatlarini sanashimiz, tarixiy va zamonaviy qahramonlar xarakterini misol qilib keltirishimiz, yozuvchilarimiz ham mumtoz adabiyotimiz manbalaridan unumli foydalanib, hozirgi ilg`or jahon adabiyotida paydo bo`layotgan yangiliklardan emin-erkin bahramand bo`layotganlarini aytishimiz mumkin. Lekin, bizningcha, hozirgi o`zbek adabiyotida realizm adabiyotidagi ilg`or tamoyillardan foydalanilayotganligini hamda modern-absurd, syurrealizm, avngardizm oqimlaridan, ekzistensializm metodiga murojaat qiliniyotganini ta`kidlash joiz. Falsafa hamisha g`oyalar, maslaklar, e`tiqodlar kurashi maydoni bo`lgan. X1X asrning o`rtalaridan boshlab markscha falsafa o`z dunyoqarashini tasdiqlay bordi. V.Belinskiy, N.Chernishevskiy, N.Dobrolyubov, Dm. Pisarev, G.Plexanovlar san`at, adabiyotning ijtimoiy vazifasini hamisha tasdiqlab bordilar. K.Marksning inson mohiyati , asosan, ijtimoiy munosabatlar yig`indisidan o`zga narsa emas, degan nazariyasi sotsialistik san`at va adabiyot bosh yo`nalishini, adabiy xarakterning mazmun-mohiyatini belgilab berdi. /arb dunyosida marksizmdan tashqari falsafiy yo`nalish, maktablar ko`p edi. Strukturalizm, postrukturalizm, modernizm, absurdizm, avangardizm, syurrealizm, neostrukturalizm, ekzistensializm singari oqim, metodlarni harakatga keltirayotgan mutaffakkir- faylasuflar oz emasdi. Strukturalizm va uning keyingi ko`rinishlari badiiy asar shakli orqali mohiyatni aks ettirgan bo`lsa, modernizm, absurdizm, ayniqsa, ekzistensializm insonning yashashdan maqsadi, vazifasi masalasini asos qilib oldi. Mazkur qarash adabiy xarakter masalasiga bevosita taalluqlidir. Ularning qarashlari asosida inson «o`z hayoti va xatti-harakatlari yig`indisidan boshqa narsa emas» («Tafakkur jurnali, 2005, 3-son, 92-bet) degan uzil- kesil tushuncha yotadi. Bunday qarash Ortega-i- Gasset, Martin Xaydegger, Jan Pol Sartr, Frans Kafka, Alber Kamyu, Edmund Gussel, Rolan Bart singari mutafakkir, adiblar asarlarida o`z

aksini topgan. Qarang, marksistlar insonni, asosan, ijtimoiy munosabatlar yig`indisi dedi, eksiztensializm metodi insonni «o`z hayoti, qilmish-qidirmishi jamuljami» deb uqtirdi. Marksizm insonni burch kishisi, jamiyatni har tomonlama rivojlantiruvchi vosita deb talqin etdi. /arb, burjua falsafasi inson «ego»sini asos deb bildi: odam xohlagan hayot tarzini tanlaydi; unga hayot degan ne`mat berilganmi, uni qanday istasa, shunday yashab o`tadi. Aksariyat damlarda /arb kishisi uchun hayot ma`nisizlik, tubanlik bo`lib tuyulgan. Shunisi ham borki, o`zi bilan o`zi bo`lish- fikrni jamlash, qiziqqan sohaga o`zini bag`ishlash, kashfiyot yaratish imkoniga ega bo`lish. Modern adabiyotida, absurd tushunchasida ratsional mag`iz yo`q emas. Birinchidan, modern adabiyoti uzluksiz izlanish, inson imkoniyatlarini kashf etib borish.Ikkinchidan, modernizm tasvirlanadigan voqea, xarakterlarni chuqur anglab yetishni: u haqda to`liq, mukammal qarashga ega bo`lishni taqazo etadi. Hozir o`zbek adabiyotshunosligida modernizm tarafdorlari bilan realizm (syurralizm) tarafdorlari aro kurash avj olgan. B.Ro`zimuhammad iborasi bilan aytganda, «yangi yangilik» bilan «eski yangilik» («Taqlid boshqa, ta`sirlanish boshqa». «Mohiyat» 2005, 16 dekabr) orasida bahs ketmoqda. Masalaning ildiziga qaralsa, «yangi yangilik» bilan «eski yangilik» orasida osmon bilan yercha farq yo`q. Har ikki yo`nalish ham badiiy mukammallik, xarakterlarning to`laqonli bo`lishligi uchun kurashmoqda. Lekin «yangi yangilik» tarafdorlarining kechagi adabiyotimiz namunalarini absurd gazi bilan o`lchay boshlaganligi, mumtoz adabiyotimiz mohiyatini hisobga olmay, modernizmga bus-butun mahliyo bo`lib ketayotganligi to`g`ri bo`lmayapti. Aslini olganda, mumtoz adabiyotimizda shaxs kamoli, adabiy xarakter rivoji o`ta modernistik (men bu tushunchani yuksak badiiylik ma`nosida olyapman-A.R.) tarzda tasvirlangan. O`zbek adabiyotshunosligida modernizm mohiyatini to`g`ri anglab yetishga yordam beradigan maqolalar paydo bo`lyapti. Prof. Q. Yo`ldoshevning «Anglashning azobli yo`li» («Guliston» 2005, 1-son) maqolasida masala mohiyatini yoritishga intilish seziladi. Lekin unda bahsli tomonlar ham yo`q emas:

«Gumanistlar duch kelgan qiyofasiz odam emas, balki yuksak axloqiy fazilatlarga intilgan, ruhini yuksaltirishga uringan komil inson sevishga loyiq ekanini aytganlar... Gumanizm uchragan odamga ko`r-ko`rona muhabbat izhor qilish emas.» Muallif haqiqiy asarni hamma o`qishi, tushunishi shart emas degan gapni ham aytadi. Har bir odam-shohmi, gadomi, oddiymi, olimmi- sevish, sevilishga, e`zozlanishga loyiq. Sharq-musulmon falsafasida Yaratgan har bir odam bilan alohida-alohida hisob kitob qiladi, deb bekorga aytilmagan. Burjua falsafasida insonni «xos»ga, «oddiy»ga ajratish tushunchasi kuchli edi. Q.Yo`ldoshevning Xisrav, SHeruya, Surxayil, Ko`kaldosh, Homid, Sodiq singari personajlar haqidagi qarashlari ham bir tomonlama, bahsli. Absurd va realizm tarafdorlari milliy adabiyotimizda ko`plab modern asarlar yaratilganligini yaxshi biladilar. Lekin ular negadir 5-10 tagina asarni modern namunasi deya qattiq tutib olganlar. Vaholanki, «Chayon yili», «Tilsim saltanati», «Avlodlar dovoni», «Jannatga yo`l», U.Hamdamov, Abduqayum Yo`ldoshev, Zulfiya Qurolboy qizi, Dilfuza Qo`ziyeva, E. Shukur, Sh.Boshbekov asarlari aslida modern namunalaridir. Biz mavjud yetuk asarlarimizni, ulardagi xarakterlarni asosli talqin, tahlil qilsak, modern, absurd mohiyatini to`liqroq anglab yetamiz. Inson- mo`jiza. Uni o`rganishgan, tatqiq etishmoqda, mudom talqin etishadi. Fanning qanday sohasi bo`lmasin, alal-oqibat inson muammosiga kelib taqalaveradi. XX asrda inson javharining javhari DNK kashf etilibgina qolmay, nukleotid ishqor tabiatida uch million kimyoviy birlik mavjudligi axboroti olindi. («O`zAS», 2003, 20 iyun, «Ajdodlarning og`ir qismati»), DNK irsiyat qonuniyatlarini, ajdodlardan ajdodlarga o`tib kelayotgan o`lmas tuyg`ular yashovchanligini ko`rsatadi. Nihoyat, DNK tarkibini o`rganish nusxa ko`chirishday gunohi azimning paydo bo`lishi imkonini yaratdi. Fantastik- sarguzasht-detektiv asarlar bir odamning bir necha nusxasidan foydalanish imkonini berdi. Ulug`bek Hamdamning «Isyon va itoat» romanidagi Tabib DNK tuzilishini yaxshi bilishi bilan naqadar sinchkov, bilag`on odamligini ko`rsatadi.

Sharq tibbiyoti arbai axlot (to`rt xilt) nazariyasi asosida inson tabiati to`g`risida nozik kuzatishlarni olib borgan. Ziyoli odam borki, to`rt xilt, ayniqsa, savdo va uning fojiali natijalari haqida ko`p narsani bilgan. Anvar («Mehrobdan chayon») Ra`no bilan she`r bitishda musobaqalashar ekan: Hamisha xavfda ko`nglim bu muhabbat intihosidin, Meni ham etmasa, majnun debon Ra`noning savdosi degan bayt bitadi. Baytdagi savdo va majnun o`zaro bog`liq. Chunki «suvaydo» (ko`pligi «savdo»)- kuyuk nuqta, majnunlik belgisidir. Suvaydo (savdo)- boshga tushadigan qora ishlar. Laylining savdosi Qaysni Majnun aylagan. Mumtoz adabiyotda sevishganlar taqdiri suvaydo (savdo) bois majnunlik bilan yakunlangan. Sharq mumtoz adabiyotda qalbdagi kuyuk nuqta (suvaydo) shayton joylashadigan joy sifatida talqin qilingan. Demoqchimizki, xarakter yaratmoq- insonni chuqur, nozik anglamoqdir. Adabiy xarakterni shunchaki personaj, suvrat deb anglasak xato qilamiz. Odam-olamning markazi. Odamni bilmoq-olamni anglamoq. Juda ko`p asarlarda olam inson tabiati, fitratini yoritib beruvchi asosiy vosita hisoblanadi. Odam olamni anglab yetsin deya maxsus yozuv yaratilgan. Uning nomi imo- ishoralardir. Odam o`z-o`zidan imo-ishoralar «yozuvini» o`zlashtirib boraveradi. Imo-ishoralar yozuvining harf, belgilari qanday? Odamni qurshab turgan olamdagi barcha jonli-jonsiz narsalar, hodisalar, osmon jismlari imo-ishora yozuvining harflaridir. Odam yulduzga qarab yo`l topgan, nabotat, jamodot sirlarini uqib ma`lumot olgan. Badiiy adabiyotda xarakterni nafaqat odamlar obrazi, personaji yoritgan. Azal-azaldan inson tabiat-hayvonot, nabotot, jamodot bilan bir jon, bir tan bo`lib yashagan. Alisher Navoiyning Majnuni yovvoyi hayvonlar qurshovida emin-erkin yashagan, sevgi qo`shig`ini kuylagan. Skandar tog`u toshlarni, sahro-yu dashtlarni, dengizu ummonlarni bearmon kezgan. U yura-yura, ko`ra-ko`ra, bila-bila o`zining bosh falsafasini topgan: inson har qancha boy-badavlat bo`lmasin, u dunyoga qoq- quruq qo`l bilan ketadi.

Yozuvchi qanchalik mutafakkir-donishmand bo`lsa, jonli va jonsiz tabiat aro bog`liqlikni shunchalik teran anglaydi. «Alpomish» dostonida asosiy qahramonlar, insonlar qanchalik mahorat bilan tasvirlansa, Qora Nor, Boychibor, oq echki, yarador laylak, g`oz, shapaq, do`non, to`riq, saman otlar shunchalik chapdastlik bilan yaratilgan. Jahon adabiyotida Djek London, E.Seton-Tompson, E.Xeminguey, Chingiz Aytmatov, Gabriel Markes, M.Prishvin singari san`atkorlar tabiat, o`simlik va hayvonot dunyosi tasvirini asar ruh-ruhiga singdirib yuborganlar. Masalan, Chingiz Aytmatov, Qora Nor, Kazangapning iti, Sari—o`zak sahrosi («Asrga tatigulik kun»), Gulsari ayg`ir («Alvido, Gulsari»), Momo yer(«Momo yer»), Akbara, Toshchaynar, sayg`oqlar, mangu muzlik tog`i, bepoyon dasht («Qiyomat»), Ona bug`i, daryo, bola o`yingohi-qir («Oq kema») singari obrazlarni yaratar ekan, Edigey, Kazangap, Tanaboy, To`lg`anoy, Bo`ston, Avdiy, Mo`min chol va uning nabirasi xarakterini aniq, ishonarli ko`rsatib beradi. O`zbek adabiyotida jonli-jonsiz tabiatni mahorat bilan tasvirlaganlar safiga Shukur Xolmirzayev, Mengziyo Safarov, Tog`ay Murod, Normurod Norqobilovni kiritish mumkin. M.Safarov tabiat, ona yer tasvirida falsafiy umumlashmalar chiqaradi: inson va tabiat bir tan, bir jonligini ishonch bilan tasvirlaydi, Normurod Norqobilov ayiq, bo`ri, it, yarador yo`lbars, viqorli tog`, xarsang obrazini adabiy xarakterlar bilan uzviy bog`liqlikda ko`rsatayotgan tabiat shaydosi-iste`dodli yozuvchidir. Keyingi yillarda Normurod Norqobilov mashhur g`orlar, yer osti ko`llari, tog`-toshlar haqida qiziqarli videofilmlar yaratyapti. Normurod odam va olam bir butunligi: hayvonot, nabotot, jamodot aro uzviy bog`liqlik mavjudligini yirik xarakterlar orqali ko`rsatib beradigan roman yaratadi degan umiddaman. N.Norqobilov polvonlar hayoti haqida yozishni xush ko`radi. Shu paytgacha yozuvchi yaratgan o`ndan ortiq qissa, qanchadan-qancha hikoya kitobxon diqqatini jalb qildi. Uning asarlari orasida, meningcha, «Qoyalar ham yig`laydi» qissasi pishiq-puxta xarakterlari bilan diqqatni jalb qiladi.

Xarakter yaratishda turli badiiy vositalardan foydalaniladi. Xotira- insonning antiqa boyligi, tajribasi, o`zigagina ma`lum ruhoniy ravnaq darajasi. Yoshiga yosh, tajribasiga tajriba, bilimiga bilim qo`shilgani sayin xotira boyib, sayqallashib boraveradi. Ijodkor imkon tug`ildi deguncha reallikka aylanishi ehtimoli bor virtual dunyodan albatta foydalanadi. Virtual dunyo ongimizda yaratilgan xayoliy, mistik, orzudagi realikdir. Xalq dostonlarida duldul (qanotli) otlar, ulkan (qora) tuyalar, mujda keltiruvchi g`ozlar, yaxshilik elchisi bo`lgan echkilar, devlar, ajdarlar, simurg`lar obrazi yaratilgan. Abdulla Qodiriy «Jinlar bazmi» hikoyasida xayol dunyosi dahshatini nihoyatda jonli, rangli tasvirlaydi. Virtual dunyo ko`pincha tush vositasida ifodalaniladi. Barchin, Qaldirg`och («Alpomish»), Kumush («O`tkan kunlar») tush ko`radilar. Mohir san`atkor real va virtual dunyoni bir yo`la tasvirlay oladi. Odil Yoqubovning «Ko`hna dunyo» asarida real va soxta qahramon harakati ko`rsatiladi. Abu Shilqim ibn Sino bilan bir makonda, bir vaqtning o`zida harakat qiladi. G.Marksning «Yuz yil tanoholikda», «Buzrukning kuzi» romanlarida reallik va virtuallik bir yo`la tasvirlanadi. Masalan, «Yuz yil tanholikda» asarining qahramonlari yuz, ikki yuz yil yashayveradilar. Sakarias- Buzruk ham bir necha yuz yildan beri mamlakatni boshqaradi. «Yuz yil tanholikda» romanining qahramoni qilichlanadi: uning qoni nihoyat uzoq masofani o`tib asl makonigacha oqib keladi. Fantastik, mistik asarlarda virtual dunyo aniq tasvirlanadi. Ilmiy fantastikasida virtual borliqning real dunyoga aylanishi imkoni kuchlidir. Kosmosga parvoz, necha-necha yillar ilgariyoq insonlarning o`zga sayyoralar bilan aloqasi haqida yozilgan.O`zbek fantast yozuvchisi Hojiakbar Shayxov deyarli barcha, xususan, «Tutash olamlar» trilogiyasida boshqa sayyoradan kelgan oshiq yigit, uning ilohiy toshi haqida noyob hikoyalarni keltiradi. Yozuvchi xarakterlar mantig`ini sayyoralar aro aloqalardagi murakkabliklaridan keltirib chiqaradi. Hojiakbar Shayxov ijodkor-olim edi. U dunyo kishisi bo`lsa-da, xayollari o`zga olamlarda kezar, tafakkuri kutilmagan hodisalardan xabar berardi. Hojiakbar Shayxov «Tutash olamlar» trilogiyasida ilk bor mistika olami sinoatlaridan

xabardor qiladi. Uch opa-singil Nazira, Nargiza, Nafisani uch avlod shayx bobolar o`z panohlariga oladilar. Romanda sehrgar, afsungar, shaytonlar bir tomon bo`lib opa-singillarga qarshi ayovsiz kurashadilar. Trilogiyada shayton, alvastilarning tanish qiyofalar qalbiga joylashib olishi, do`st bo`lib tanilgan kimsalarning ashaddiy dushman sifatida kurash olib borishlari kitobxonni hayratga soladi. «Tutash olamlar»da tanish kimsalarning murakkab olamda harakat qilishlari ta`sirli tasvirlangan. Hojiakbar Shayxov ko`p o`qir, ko`p narsani bilardi. Uning «Ko`z» qissasi yaratilganida hali ko`pchilik Tibet tabobati, tibetlilar mo`jizalaridan bexabar edi. So`nggi bir ikki yil ichida Ernst Mo`ldashevning «Biz kimdan tarqaganmiz?» («Tafakkur»,2005, 2--son), Abdulla Oripovning «Shambala» she`ri bosildi. Tibetda uchli xarsanglar, ularda tasvirlangan ko`z diqqatni jalb qiladi. Tibetlilar eng qadimgi ajdodlarimizda uchinchi ko`z bo`lib, u orqali ruhiyat olamini ko`rganliklarini bashorat qiladilar. Tibet mo`jizasi, turli mintaqalardagi ajoyibotlar haqida yozilyaptiki, ular virtual dunyo haqidagi qarashlarimizni boyitadi. Virtual reallikka bo`lgan ehtiyoj bolalar adabiyotida aniq ko`rinadi. Bolalar haqidagi yozilgan ertak, hikoya romanlarni chaqmoq tosh, sehrli lampa, sirli tayoqcha, g`aroyib qalpoqcha, uchar supurgi singari vositalarsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Xans Anderson, Mark Tven, Redyar Kipling,, Janni Rodari, Korney Chukovskiy, Lev Kassil, Xudoyberdi To`xtaboyev, Anvar Obidjon, Tursunboy Adashboyev singarilar asarlarini bolalar adabiyotining hamisha mavjud obraz- anjomlarsiz tasavvur etish mumkin emas. Ayniqsa, Xudoyberdi To`xtaboyevning Hoshimjoni sehrli qalpoqchasini kiyib yarim dunyoni kezib chiqdi, ming-minglab kitobxonlar qalbidan joy oldi. Afsuski, o`zbek adabiyotshunosligi X.To`xtaboyev mahoratini, bolalar qalbini rom etish san`atini hanuzgacha yoritib bergani yo`q. So`nggi 6-7 yil ichida dunyo bolalari es-hushini Garri Potterning ajoyib, g`aroyib sarguzashtlari egallab oldi. Angliyalik adib Djanne Rouling yetti kitobdan iborat romanining 6 tasini kitobxonlar hukmiga havola etdi. Rouling xonim yutug`i shundaki, u to`rt fakultetni birlashtirgan Afsungar va sehrgarlar maktabi professor-

o`qituvchilari va iste`dodli, sehrgar bolalari hayotidan hikoya qiladi. Romanlarda jahon bolalar adabiyotida yig`ilgan tajribalar umumlashtirilgan. Men Rouling tasvirlagan sehrgarlar maktabida X.To`xtaboyev kashf etgan sehrli qalpoqchani, kishini ko`rinmas qilib qo`yadigan kamzulni tanidim. Xullas, virtual dunyo xarakter yaratishda o`ziga xos, boy manba vazifasini o`tar ekan. Badiiy adabiyot jonli odamlar xarakterini yaratishi bilan muhim, zarurdir. Har bir zamon, millat adabiyoti insonni qanday nuqtai nazardan tasvirlashi bilan bir-biridan farq qiladi. Eng qisqa she`rlarda ham xarakterining nozik bir nuqtasi aks etganiday, epik asarlarda inson ruhiyati, maqsadlari butunligicha tasvirlanadi. Har bir janr, tur xarakterni tasvirlashdagi bichim, shakldir. Hozirgi ilg`or jahon adabiyotida insonni barcha tomonlarini qamragan holda, bus-butun aks ettirish yo`llari izlanmoqda. Xullas, badiiy adabiyot xarakter yaratish muammosini har qachondagidan jadal, izchil hal qilib berishga intilmoqda. Mukammal xarakter yaratish yo`lidagi ijodiy, ilmiy izlanishlar davom etmoqda.

ADABIYOTLAR: 1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. “Sharq” nashriyot- matbaa konserni Bosh tahririyati. 1998. 2.Islom Karimov. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. T.-O`zbekiston, 1998. 3.Adabiy turlar va janrlar. T.: “Fan”. 1991. 4.N.Xudoyberganov. A.Rasulov. O`zbek adabiy tanqidchiligi. T.: O`qituvchi, 1990. 5.Botur Valixo`jayev. O`zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: O`zbekiston, 1993. 6.O`zbek adabiy tanqidi tarixi 1-2 tom. T.: 1987. 7.I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., O`qituvchi, 1980. 8. Haqiqat ijod bayrog`i. T. Adabiyot va san`at nashriyoti, 1986. 9.Abdug`afur Rasulov O`zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi tarixi kursidan maruza matnlari. T.: «Universitet 2000.

O'xshashlar

Badiiy xarakter va adabiy tip

Adabiy insonshunoslik

Adabiy jarayon

Ijtimoiy muhit va xarakter ruhiyati

Adabiy ta’lim metodlari