Adabiy jarayon

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2057.5 KB

Ko'chirib olish

Adabiy jarayon Reja: 1. Adabiy jarayon tushunchasi. 2. Adabiyot taraqqiyotining ichki va tashqi omillari. 3. Adabiy jarayonni davrlashtirish.

Adabiyotshunoslikda "adabiy jarayon" atamasi tor va keng ma’nolarda qo‘llanadi. Keng ma’noda qo‘llanganda adabiy jarayon atamasi badiiy adabiyotning eng qadimgi davrlaridan to hozirgi kunga qadar davom qilib kelayotgan uzluksiz taraqqiyot jarayonini bildiradi. Tor ma’noda esa ushbu atama ostida muayyan bir davr adabiy jarayoni, undagi badiiy adabiyotning mavjudligi va rivoji bilan bog‘liq barcha narsa-hodisalar, jarayonlar tushuniladi. Masalan, XX asr boshlaridagi Turkiston adabiy jarayoni deganda o‘sha davr adabiy-ijtimoiy hayoti (ya’ni, unda faoliyat ko‘rsatgan ijodkorlar, ularning o‘zaro munosabatlari; jamiyat hayotida yetakchilik qilayotgan g‘oyalar, ijtimoiy maqsad va intilishlar va h.), davrning xarakterli adabiy-estetik hodisalari (badiiy adabiyotdagi yangiliklar, yangi adabiy-estetik tamoyillarning vujudga kelishi, yangi janrlarning paydo bo‘lishi, adabiyotning real hayotga yaqinlashuvi, uning ijtimoiylashuvi va h.), adabiyotning u yoki bu yo‘nalishda rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan ichki va tashqi omillar (ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat, madaniy-ma’rifiy sharoit, adabiy aloqalar, adabiy an’ana va yangilik munosabati) ... - qisqasi, badiiy adabiyotga bevosita yoki bilvosita aloqador bo‘lgan barcha narsa-hodisalar, jarayonlar nazarda tutiladi. Agar badiiy adabiyotning eng qadimgi davrlardan to hozirgacha kechayotgan uzluksiz rivojlanish jarayoniga nazar solinsa, bu jarayon kishilik jamiyatining taraqqiysi, uning ijtimoiy-iqtisodiy, umumadaniy va umumma’rifiy rivojlanishi bilan baqamti kechayotgani ko‘riladi. Shu bois ham adabiyotshunos muayyan davr adabiy hodisalarini o‘rganganda ijtimoiy-tarixiy sharoitni albatta e’tiborga oladi, chunki har bir davr adabiyotining rivojlanish darajasi, undagi turfa adabiy hodisalar ko‘p jihatdan ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan bog‘liq bo‘ladi. Ijtimoiy-tarixiy sharoit deganda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, umummadaniy va umumma’rifiy holati tushuniladiki, bular bari badiiy adabiyot taraqqiyotining tashqi omili sanaladi. Ma’lumki, jahon hamjamiyatiga kiruvchi turli millatlarning ijtimoiy taraqqiyot darajasi turlicha bo‘lib, bu narsa milliy adabiyotlar taraqqiy darajasida ham o‘z aksini topgan. E’tiborli jihati shundaki, umuman kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bosqichlariga xos ijtimoiy-tarixiy sharoit har bir

konkret jamiyat rivojida mohiyatan o‘xshashdir. Shunga ko‘ra milliy adabiyotlar taraqqiyot bosqichlarida ham muayyan o‘xshashliklar kuzatiladiki, ularni milliy adabiyotlar taraqqiyotidagi stadial umumiylik deb yuritiladi. Fikrimizni oydinlashtirish uchun konkret misolga murojaat qilaylik. Masalan, asrimiz boshidagi Turkiston ijtimoiy-tarixiy sharoitining milliy adabiyotimiz taraqqiyotiga ta’sirini yorqinroq tasavvur qilish uchun, fikrimizcha, uni Yevropa adabiyoti tarixi bilan muqoyasa qilish foydalidir. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, jadidchilik harakati o‘zining ko‘p jihatlari bilan XYIII asrda Yevropada keng quloch yoygan ma’rifatchilik harakatiga o‘xshashdir. Har ikki harakatga xos mushtarak nuqtalarga bir qur nazar solinsayoq, bizningcha, bu fikrimizda jon borligi anglashiladi. Avvalo shuki, har ikki harakat ham feodal asoslar yemirilib, ularning o‘rnida kapitalistik munosabatlar qaror topa boshlagan paytda maydonga kelgan. YA’ni, har ikki harakatning yuzaga kelishini zaruratga aylantirgan ijtimoiy tarixiy sharoitning o‘xshashligi ulardagi o‘xshashlikni keltirib chiqargan. Feodal ijtimoiy munosabatlardan farq qilaroq, kapitalistik munosabatlar jamiyatning har bir a’zosi uchun teng imkoniyatlar ochishi bilan xarakterlanadi. Yangi sharoitda endi insonning ijtimoiy kelib chiqishi emas, aqlu zakovati, tadbirkorligiyu omilkorligi uning taqdirini va jamiyatdagi o‘rnini belgilaydi. Ko‘rinadiki, yangicha ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy maqomini o‘zgartirdi, shaxs endi o‘zini ijtimoiy shaxs sifatida - jamiyatning va o‘zining hayotiga faol ta’sir ko‘rsata oladigan unsur sifatida anglay boshlaydi. Shaxs maqomining o‘zgarishi bilan feodal-monarxik tartiblarning eskirgani, jamiyat hayotini isloh etish zarurati tobora ravshan ko‘zga tashlana boradi. Yevropaning qator mamlakatlarida ayni shu xil sharoit yuzaga kelganida maydonga chiqqan harakat ma’rifatchilik harakatidir. Ma’rifatchilik harakatining ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan uzviy bog‘liqligini shundan ham ko‘rsa bo‘ladiki, uning g‘oyalari yevropa mamlakatlarining hammasiga bir paytda emas, konkret mamlakatda buning uchun mos ijtimoiy sharoit yuzaga kelgandagina yoyilgan: avval Angliyada, keyinroq Fransiyada, so‘ng Germaniyada(ma’lumki, jadidchilik g‘oyalarining Qrim, Tatariston, Ozarbayjon, Turkiston hududlariga yoyilishida ham shunga o‘xshash

holni kuzatish mumkin: ularning har birida g‘oyaning o‘zlashishi va ommalashuv darajasi turlicha bo‘lgan). Jadidchilikka o‘xshab, Yevropa ma’rifatchiligining ham yagona harakat dasturi bo‘lgan emas, har ikki harakat ichida ham qarashlar turlichaligi(biroz konservativroq qarashlardan to radikal qarashlargacha) mavjud edi. Ma’rifatchilar eskirgan ijtimoiy asoslarni tamomila inkor kilib, yangi - inson tabiatiga mos, "aql"ga muvofiq jamiyat qurish g‘oyasi bilan chiqqanlar. Jadidchilarga o‘xshab, ular ham ijtimoiy islohni amalga oshirishda ma’rifat yoyishni asosiy vositalardan biri deb bilganlar. O‘z g‘oyalarining imkon qadar keng doirada yoyilishini istagan ma’rifatchilar nashriyot-matbaa ishlariga katta ahamiyat berganlar, kichik hajmli va arzon risolalar chop etib tarqatganlar. Ma’lumingizki, jadidchilik harakatining ko‘zga ko‘ringan namoyandalari(Behbudiy, Munavvar qori, Ibrat va boshq.) ham noshirlik bilan shug‘ullanganlar. Boz ustiga, jadidchilarning yuqoridagicha maqsad yo‘lidagi sa’y-harakatlari o‘zbek milliy matbuotining shakllanishiga olib kelgani ham ma’lum. Mutaxassislar yevropa ma’rifatchiligini "falsafiy, ijtimoiy, axloqiy konsepsiya", yangicha dunyoqarashga asos bo‘lgan MAFKURA deb hisoblaydilar. Yangi mafkuraning o‘zagini "inson aqlu zakovatigina dunyoni o‘zgartirishi mumkin", degan qarash tashkil etadi. Darhaqiqat, ma’rifatchilik g‘oyalari ijtimoiy ongning keyingi taraqqiysiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi: XYIII asrdan boshlab moddiyunchilik qarashlari tobora ko‘proq kishilarning ongini zabt eta boradi. Muayyan ijtimoiy sharoit mahsuli sifatida dunyoga kelgan bu mafkura jamiyat hayotining barcha sohalarida, ayniqsa, adabiyot va san’atda tub burilishlar yasadi. Yevropada ma’rifatchilik g‘oyalari ta’sirida yangicha estetik prinsiplarga tayangan adabiyot shakllandiki, uning asosida "dunyoni va insonni o‘zgartirishga qodir g‘oyaviy adabiyot kerak", degan aqida yotadi. YA’ni, boshqacha aytsak, ma’rifatchilarning ijtimoiy ideali - "inson tabiati va "aql"ga muvofiq jamiyat qurish" ma’rifatchilik adabiyotining estetik idealiga aylandi. Bu esa adabiyotning- da shunga muvofiq holda o‘zgarishini taqozo qildi. Mazkur o‘zgarishlar orasida

eng muhimi — idealning "yerga tushgani"dirki, buning natijasi o‘laroq badiiyat, go‘zallik tushunchalariga ham jiddiy tahrirlar kiritildi. Jadidchilar kabi ma’rifatchilar ham adabiyotda avvalo o‘quvchilarni tarbiyalash asosida ijtimoiy hayotni isloh qilish vositasini ko‘rganlar. Shu bois ham ma’rifatchilik adabiyotidagi qator jihatlar jadid adabiyotidagi tamoyillarni esga soladi. Badiiy adabiyotga konkret maqsadga erishish vositalaridan biri sifatida qaraganlari uchun ham ma’rifatchilarning asarlarida ko‘pincha qahramonlar orasida ochiq g‘oyaviy kurash kechadi, qahramonlar tilidan muayyan g‘oyalar aytiladi, qisqasi, g‘oya asarning butun to‘qimasiga singdirib yuboriladi. Ayrim adabiyotshunoslarning "ma’rifatchilik realizmi" atamasidan ko‘ra "didaktik realizm" atamasini ma’qul ko‘rishlari bejiz emas, albatta. Zero, ma’rifatchilik adabiyoti, bir tomondan, adabiyotni hayotga yaqinlashtirdi, ikkinchi tomondan, uni tarbiya vositasi deb bildi. Ma’lumingizki, ayni shu ikki tamoyil jadid adabiyotining ham mohiyatini belgilovchi xos xususiyatlar sifatida ko‘rsatilishi mumkin. Ma’rifatchilar o‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun qulay imkoniyatlar beruvchi san’at turlari va janrlarga ayricha ahamiyat berganlar. Xususan, ular teatrni o‘z g‘oyalarini targ‘ib etish minbari deb bilganlar, shu bois ham dramatik janrlar rivojlantirilgan, sahnada o‘ynalayotgan voqealar xayotiylik kasb etib borgan. Didro, Lessing kabi yirik ma’rifatchilar teatr san’atiga, dramaturgiyaga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar yaratishganki, bu ham yuqoridagi fikrimiz daliliga xizmat qiladi. Shuni ham aytish kerakki, ma’rifatchilik adabiyotida badiiy proza ayniqsa faol rivojlantirildi: "epistolyar roman", "sayohatnoma roman", "tarbiya romani", "falsafiy qissa" kabi qator yangi janrlar ishlab chiqildi; inson xarakterini yaratishning yangi-yangi imkoniyatlari kashf etildi, yangi usulu vositalar joriy qilindi. Ma’rifatchilik adabiyotida, ayniqsa, hayotni atroflicha badiiy tahlil etishu yaxlit badiiy konsepsiyani ifodalash imkonini beruvchi roman janri gurkirab rivoj topdi. Shu o‘rinda jadidchilarning milliy teatrimizni shakllantirish yo‘lidagi jonbozliklarini, jadid nashrlarida bot-bot uchrab

turgan "bizga tiyotr va ro‘mon kitoblari kerak" qabiladagi xitoblarni eslasak, mushtaraklik yana ham bo‘rtib ko‘zga tashlanadi. E’tiborli jihati shundaki, Yevropadagi ma’rifatchilik adabiyoti bilan jadid adabiyotining o‘xshashlik jihatlari badiiy shakl bobidagi izlanishlarda ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, fransuz adibi Monteskyening "Fors xatlari", ingliz yozuvchisi Goldsmitning "Dunyo fuqarosi yoki xitoylik kishi xatlari" nomli asarlarida Yevropa voqeligi chet elliklar — birida fors, ikkinchisida xitoylik kishi nigohi orqali beriladi. Bu xil badiiy-kompozitsion usulga murojaat qilinishining sabablarini qo‘ya turaylik-da, Fitratning "Munozara", "Hind sayyohi" asarlarida ham shu yo‘ldan borilganini eslaylik. Yoki "Munozara"ning dialog shaklida qurilganini olaylik. qadimgi yunon faylasuflari foydalangan bu shakl XYIII asrda ma’rifatchilar tomonidan tiriltirilgan, Didro, Lessing, Gerderlarning falsafiy- publitsistik asarlari(hatto Didroning "Ramo jiyan" romani)dan ayrimlari ayni shu shaklda yozilgan edi. Tabiiyki, mazkur masala maxsus o‘rganilsa, bulardan boshqa ham mushtarak o‘rinlar topilishi, ehtimol. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, yevropa ma’rifatchilik adabiyoti bilan jadid adabiyoti orasida qator o‘xshashliklar mavjud. Buning sababi esa har ikki adabiyotni yuzaga keltirgan ijtimoiy-tarixiy omillar, har ikki harakat ko‘zlagan maqsadlardagi o‘xshashlik bilan izohlanadi. Badiiy adabiyotning taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lgani holda, uni faqat shu sharoit bilan bog‘lab tushunish, tashqi ta’sir ahamiyatini mutlaqlashtirish ham to‘g‘ri bo‘lmaydi. Deylik, badiiy adabiyot muayyan tarixiy bosqichlarda jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti darajasidan oldinlab ketishi yoki, aksincha, ortda qolishi ham mumkin. Masalan, XIX asrdagi chor Rossiyasi ko‘plab Yevropa davlatlaridan ham iqtisodiy, ham ijtimoiy taraqqiyotda ancha ortda qolgan edi, yarim quldorlik tuzumiga asoslangan davlat edi. Biroq ayni shu asr rus adabiyoti ko‘plab iste’dodlarni, jahon miqyosida tan olingan Tolstoy, Dostoyevskiy singari buyuk yozuvchilarni yetishtirdi. Yoki, aksincha, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda ancha oldinlab ketgan amerika adabiyotining jahon badiiy tafakkurida hodisa sanaluvchi u qadar katta

iste’dodlarni berolmaganini ham qayd etish zarur. Demak, badiiy adabiyot taraqqiyoti ko‘p jihatdan ijtimoiy sharoit bilan bog‘liq rivojlanadi va, ayni paytda, nisbiy mustaqillikka ham egadir. Badiiy adabiyot taraqqiyotining muhim ichki omillaridan biri sifatida an’ana va yangilik munosabati olinadi. Har bir davr o‘zidan oldingi davr adabiyotida mavjud eng yaxshi jihatlarni o‘ziga singdiradi va o‘zidan unga nimadir qo‘shishga intiladiki, shu asosda taraqqiyot jarayonining uzluksizligi ta’minlanadi. Adabiyotdagi vorisiylik, an’analarga sodiqlik har bir milliy adabiyotdagi o‘ziga xoslik, milliy qiyofaning yo‘qotilmasligini kafolatlaydi. Boy an’anaga tayangan adabiyotning rivojlanish imkoniyatlari, tabiiyki, boshqalarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Masalan, xalqimizning boy adabiy-madaniy an’analari XX asr boshlaridan kuzatiluvchi yangi o‘zbek adabiyotning shakllanish jarayoni tez kechishini ta’minladi: adabiyotimiz juda qisqa fursat ichida jahon adabiyotidagi yutuqlarning ko‘pini ijodiy o‘zlashtirdi, o‘zining badiiy arsenalini boyitdi. Aytaylik, roman g‘arb adabiyotiga xos janr ekanligi, uning o‘zbek adabiyotida o‘zlashishi 20- yillarga to‘g‘ri kelishi ma’lum. Biroq g‘arbona shakl milliy adabiyotimizni boyitdigina emas, balki adabiy an’analarimiz zaminida uning o‘zi ham boyidi — o‘zbek romanchiligi dunyoga keldi. Milliy romanchiligimizning ilk namunasi bo‘lmish "O‘tgan kunlar"dan boshlab "Otamdan qolgan dalalar"gacha bo‘lgan namunalarida ming yilliklar bilan o‘lchanadigan adabiy-madaniy an’analarimiz izlari bor, shu tufayli ham u o‘zining qiyofasiga ega "o‘zbek romani"dir. Badiiy adabiyotning rivojlanishida adabiy aloqalar katta ahamiyatga molikdir. Milliy adabiyotlarning o‘zaro aloqasi ularni boyitadi, rivojlanishiga turtki beradi. Masalan, o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga uning forsiy adabiyot bilan aloqalari juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, forsiy adabiyotda yaratilgan hamsachilik, ruboiynavislik an’analari o‘zbek adabiyotida davom ettirildi; deyarli barcha mumtoz shoirlarimiz Hofiz, Sa’diy kabi forsiyzabon ijodkorlardan ta’sirlandilar, ularni o‘zlariga ustoz deb bildilar. Shunga o‘xshash, badiiy adabiyot taraqqiyotida uning boshqa san’at turlari bilan o‘zaro aloqasi ham katta o‘rin tutadi (bu haqda ilgari to‘xtalganmiz).

Adabiyotshunoslik oldida turgan muhim muammolardan biri adabiy jarayonni davrlashtirish masalasidir. Bu masalada qarashlar turlichaligi mavjud bo‘lib, bu turlichalik ikkita asosiy ko‘rinishga ega: birinchi guruh adabiyotni davrlashtirishda ijtimoiy-tarixiy sharoitga asoslansa, ikkinchi guruh adabiyotni faqat adabiy hodisalar, badiiy-estetik tamoyillardan kelib chiqqan holda davrlashtirish lozim deb hisoblaydi. Bu o‘rinda har ikki tomonni ham to‘la yoqlash yoki to‘la inkor qilish maqbul emas, aksincha, o‘rtaliq mavqeni egallash to‘g‘riroq bo‘lur edi. Chunki, ijtimoiy-tarixiy sharoitdagi o‘zgarishlar adabiyotda sezilarli darajada aks etmagan davrlar bo‘lganidek, ular juda kuchli iz qoldirgan davrlar ham bo‘lishi tabiiy. Deylik, insonning ijtimoiylashuv darajasi kuchli bo‘lmagan davrlarda(XIX asrgacha, bizda XX asrgacha) ijtimoiy-tarixiy sharoitdagi o‘zgarishlar adabiyotda har vaqt ham yaqqol ko‘zga tashlanmaydi, keyingi davrlarda esa izsiz ketgan o‘zgarishning o‘zi yo‘qdek. Demak, davrlashtirishda ijtimoiy-tarixiy sharoitni e’tiborga olish va shu sharoitning adabiyotga ko‘rsatgan ta’sirini yaqqol ko‘rsatish zarur bo‘ladi. Adabiy jarayonni davrlashtirishda adabiy davr, asr, adabiy avlod tushunchalarini ajratish mumkin. Shuni aytish kerakki, bundagi vaqt astronomik vaqtga har vaqt ham to‘g‘ri kelmaydi. Eng katta bo‘linish sifatida davrni olsak, o‘zbek adabiyotida uchta katta davrni: 1) eng qadimgi adabiyot davri, 2) islom sharqi adabiyoti ta’siridagi mumtoz adabiyot davri va 3) yangi o‘zbek adabiyoti davrlarini ajratish mumkin. Ikkinchi davrni asrlarga ajratmoqchi bo‘lsak, unda quyidagilarni ko‘rish mumkin: 1) turkiy sulolalar davri adabiyoti; 2) mo‘g‘ul istilosi davri adabiyoti; 3) temuriylar davri adabiyoti; 4) uch xonlik davri adabiyoti. Adabiy avlod adabiy jarayonni davrlashtirishda eng kichik birlik sifatida olinishi mumkin. Adabiy avlod sanalishi uchun ma’lum guruh

ijodkorlarining bir davrda tug‘ilgani yoki bir davrda adabiyotga kirib kelgani emas, balki ijodda bir-biriga yaqin tamoyillarga tayangani e’tiborga olinadi. XX asr o‘zbek adabiyotidagi avlodlarga nazar solsak bu narsa yaqqol ko‘riladi: 1) jadidchilik ta’sirida adabiyotga kirib kelgan avlod; 2) sho‘ro adabiyoti avlodi; 3) 60-yillar avlodi; 4) 70-yillar adabiy avlodi. Yuqoridagilardan, misol uchun, 60-yillar adabiy avlodiga O.Yoqubov, P.Qodirov, O‘.Umarbekov, O‘.Xoshimov, A.Oripov, E.Vohidov, R.Parfilarni ko‘rsatish mumkin. Ular ijodining boshlanishi, tug‘ilgan yillaridagi farqlarga qaramay bitta avlodga mansub, chunki ularning ijodi estetik prinsiplari jihatidan bir-biriga yaqin turadi. Keyingi avlod ularni inkor qiladi va yangi ijodiy prinsiplar bilan maydonga chiqadi.

$Adabiyotlar: 1.Adabiyot nazariyasi: 2 tomlik. T.2.-T.,1979 2. Sulaymonova F. Sharq va g‘arb. Qadimiy adabiy aloqalar.-T.,1997 3. Mirvaliyev S. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish muammolari\\ Til va adabiyot ta’limi.-1995.-№5-6.- B.48-52 4. Karimov E. XX asr boshida Turkistonda adabiy mushtarakliklar\\O‘zbek tili va adabiyoti.-1994.-№4-6.-B.16-23 5. Turdiyev Sh. A.Qodiriy va tatar adabiyoti//O‘zbek tili va adabiyoti.-1994.-№6.- 32-38 6. SHe’riyatda Fitrat va Cho‘lpon an’analari Guliston.-1995.-№2.-B.46-47 7. al-Amin B. Milliy adabiyotning ikki ildizi//Sharq yulduzi.-1998.-№5.-B.156-158 8. Quronov D. Jahon adabiyotiga yo‘l.-Jahon adabiyoti.-1997.-№6.-B.168-172$

O'xshashlar

Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy-tarixiy jarayon

Hozirgi adabiy jarayon kursining maqsad va vazifalari

Hozirgi ijodiy jarayon

Adabiy insonshunoslik

Adabiy ta’lim metodlari