logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Adabiy insonshunoslik

Adabiy insonshunoslik

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.5 KB
Ko'chirib olish
Adabiy insonshunoslik Reja : 1. Adabiyot va ma`naviyat. 2. Hayotning adabiyotdagi in`ikosi. 3. Adabiyotning ob`ekti, predmeti va vazifasi. 4. Xulosa. Badiiy adabiyot o`quvchining hissiyoti va shuuriga kuchli ta`sir ko`rasatadi. Asar qahramonlariga taqlid qilish yoki ulardan nafratlanish hissini uyg`otadi. Hayotni obrazlar orqali aks ettirish jihatidan san`at turlari o`rtasida umumiylik, o`xshashlik, mushtaraklik mavjud bo`lsa-da obraz yaratish jarayonida san`atning har bir turi uning faqat o`zigagina xos bo`lgan ifoda vositalaridan foydalaniladi. Adabiyot so`z vositasida obraz yaratganligi sababli san`atning boshqa turlariga nisbatan hayotni va insonni mumkin qadar to`laroq ifodalash imkoniga ega. Shuning uchun ham adabiyot inson ma`naviyatiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. uni boyitishi, go`zallashtirishi, komillikka yetaklashi mumkin. Badiiy adabiyotda hayot voqealari, inson ruhiy kechinmalari, qarashlari, orzu-umidlari, o`y-xayollari tasvirlanadi. San`atning boshqa turlari singari adabiyot ham hayot jumboqlaridan saboq beradi. Lekin bu obrazli fikrlashdir. Tabiiyki, bu jonlilik va ravshanlik, ta`sirdorlik va ommaviylik, noziklik va mukammallik san`atning har turida “o`z tili” orqali ro`yobga chiqadi. Adabiyotda til, kompozitsiya, ohang, retimlar vositasida badiiy obrazlar yaratiladi. Har bir badiiy asarning yaratilishida quyidagilar asosiy rol o`ynaydi: 1. Hayot. 2. Uni mushohada va muhokama natijasida yozuvchi ongida tug`ilgan fikr. 4. Shu fikr (g`oya) ni ifoda etish uchun yozuvchi tomonidan yaratilgan asar. Bular hayot, uning voqealari taassurotlar orqali yozuvchining ongiga kirishi, aql ishtirokida ma`lum ma`no kasb etishi va tasavvurda pishib yetilib adabiyot asari sifatida namoyon bo`lishini anglatadi. Demak badiiy asar hayotning yozuvchi ongidagi in`ikosi tariqasida maydonga keladi. Bu in`ikosning shakli xilma-xildir. Nasr (hikoya, afsona, rivoyat, qissa, roman) shaklida, nazm ko`rinishida tasvirlanishidan tashqari satira va yumor ko`rinishida, fel`eton, ochert kabi xillar va janrlar orqali in`ikos ettiriladi. Hayot adabiyoning mazmunini, ham shaklini tayin etadi. Badiiy ijod jarayoni hayotni o`rganish, undan ma`lum xulosa va saboqlar chiqarish, hayotiy va jonli tushunchalardan dars olish, hayotni qayta qurish jarayonidir. Demak, hayot – adabiyot va san`atning tasvir ob`ektidir. Uning tasvir markazida inson, insonning hayoti hatti-harakatlari, his-tuyg`ulari, kurashi, sevgisi, rashki, quvonchi va dard- alamlari turadi. Shunga ko`ra, inson san`at va adabiyotning bosh predmetidir. V.Belinskiyning ta`kidlashicha, qadimgi hind poeziyasida tabiat ilohiylashtirilgan. Birinchi o`rinda o`simliklar, ilonlar, qushlar, hayvonlar ko`rsatilgan. Odam esa tabiatga esa tobiy, yordamchi ikkinchi darajali kuch sifatida berilgan. San`at taraqqiyotining navbatdagi bosqichida – Qadimgi Misr, mifologiyasida bahaybat hayvonlar va xudolar obrazlari orasida inson qiyofasi ham ko`rina boshlagan. Faqat qadimgi yunon san`atidan boshlab (Aristotel ham “Poetika” asarida guvohlik beradi) inson san`at asarining bosh predmeti bo`lib xizmat qilgan. San`at ana shu vaqtdan boshlab Insonni o`rganishga, uni kashf etishga bor kuch-qudratini sarflab kelmoqda. “Inson tasviri yo`q joyda badiiy adabiyot yo`q” hukmiga amal qilmoqda. Ma`lumki, insondan tashqari, uni o`rab olgan tabiat jamiyat, hayvonot va o`simliklar dunyosi ham tasvirlanadi. Ammo ular faqat bir shart bilan tasvirlanadilar, ya`ni ular inson xarakteri va ruhiy holatining u yoki bu qirrasini ochishga xizmat qilishlari lozim. Inson va uning ruhiyati tasviri bo`lmasa, aytilgan narsalar bu tasvirni, insoniy xislatni ochmasa, uning adabiyotga daxli yo`qdir. Insoniy anatomiya, kardiologiya, pedagogika, psixologiya kabi fanlar ham o`rganadi. Jumladan, psixologiya miyaning ob`ektiv voqelikni aks ettirish jarayonidagi ruhiy holatlarini o`rgansa, stomatologiya – inson jag`i va tishlari bilan shug`ullanadi. Ularning birortasi ijobiy yaxlit va jonli tarzda o`rganmaydi. Faqat adabiyotgina insonning tashqi va ichki hayotini, moddiy va ma`naviy dunyosini ma`naviyati va san`atini to`la va atroflicha, yaxlit va jonli tarzda o`rganadi, tahlil qiladi, tasvirlaydi. Adabiyotning bosh predmeti inson hayotida ko`pchilikni qiziqtiradigan hodisalar bo`ladi. Ayni paytda adabiyotda tasvirlangan, qayta yaratilgan olam insonning ong-shuuriga qattiq ta`sir qiladi; uning fikr-tuyg`ularini insoniylik bilan boyitadi, kamol topishiga turtki va dars beradi. Xullas, adabiyotning tasvir ob`ektini hayot, tasvir predmeti- inson, vazifasi – inson tuyg`ularini tarbiyalashdir. Xush, san`at insonni qanday tushunadi va qanday ko`rsatadi ? Bolgar akademigi Todor Pavlovning uqtirishicha, tabiat va jamiyatda sof fizik, sof ximik yoki sof estetik qiymatga ega bo`lgan. Biroq hayotdagi predmetlarda shunday xislatlar borki, ular fizikning ham, ximikning ham, san`atkorning ham dikkatini o`ziga tortadi. Ulardan biri fizik, ikkinchisi ximik va uchinchisi estetik nuktai nazaridan shu predmetni o`rganadi, taxlil qiladi, xulosa chiqaradi. Chunonchi, quyosh va yurakni astronom, fiziolog va san`atkor o`z nuktai nazaridan o`rganadi : quyosh - astronom nazarida sharsimon, doimo energiya manbai, ellips buylab xarakat qiluvchi fazoviy jism; san`atkor nuktai nazarida esa quyosh- hayot va nur manbai, erk va baxt ramzi. Yurak - fiziolog nuqtai nazarida jonli organizmning bir a`zosi - organizmga qon yetkazib beradigan nasos bo`lsa, san`atkor nazdida esa yurak - insoniylik ramzi, qalbdir. Bu o`rinda bizni qiziktiradigan narsa - inson va uni tushunish masalasidir. Avvalo shuni aytish kerakki, inson san`at va adabiyotninggina predmeti emas. Insonni fiziologiya, anatomiya, stomatologiya, xirurgiya, urologiya, travmotologiya kabi tibbiyot fanlari, tarix, etnografiya, antropologiya, pedagogikakabi qator gumanitar fanlar, biologiya singari tabiiy fanlar ham o`rganadi. Shunga ko`ra, insonni fan qanday tekshiradi va san`at qanday o`rganadi degan savol tabiiy ravishda kelib chiqadi. Fan insonni yaxlit holda olib tekshirmaydi, aksincha u o`z obyektini alohida elementlarga bo`lib o`rganadi. San`at esa o`z predmetini chinakam yaxlitlikda, jonli bir butunlikda olib tekshiradi. Olim konkret xodisadan shu xodisaning muhim xususiyatlarini o`z ichiga qamrab oladigan abstraksiya tomon boradi, bunda predmetning bir butunligi saklanmaydi. Inson adabiyotda butun murakkabligi, yaxlitligi bilan aks etadi. Adabiyotning markazida inson - xis qiluvchi, fikrlovchi, xarakat qiluvchi, o`z atrofini qo`rshab olgan tashqi dunyo bilan bog`langan kishi turadi, holos. Shunga ko`ra, M. Gorkiy «badiiy adabiyotning materiali-odamdir» degan ( M.Gorkiy, sobr. Soch. V 30 tomax , t. 27, M. 1953, str.254), adabiyotni, xatto,»insonshunoslik» deb atashni tavsiya qilgan (M.Gorkiy Sobr. Soch. V 30 tomax , t.25, str 311). Shunday qilib, yozuvchi o`z asarida butun voqelikni va butun murakkab hayotiy munosabatlarni konkret inson hayoti kartinalari orqali badiiy ifodalaydi. Adabiyotning bilish predmeti - voqelik, hayot; tasvir obyekti- inson va uning vazifasi- kishilarni tarbiyalash. Ta`kidlash kerakki, badiiy asar qaxramoni kitobxon qalbini xar qancha xayajonga solmasin u uquvchi uchun zarur bo`lgan masalalarni ifodalamagan bo`lsa ko`zatilgan maqsadga erishib bo`lmaydi. Kaxramon turli-tuman kitobxonlarga ma`naviy oziq berishi, ularni qiziktiradigan muommalarni ifodalashi lozim. Chunonchi, L. Leonovning «Rus urmoni», Graninning «Qidiruvchilar» kabi romanlarida turli professiyadagi olimlar hayoti tasvirlangan. Bularda shu soxa mutaxassislarini qiziktiradigan bir qator masalalar bilan birga hamma kishilar uchun ham zarur bo`lgan masalalar- mehnatga, jamoaga, Vatanga, insonga munosabat kabilar ham aks etgan. Shunga ko`ra, bu asarlarni turli kasb-kordagi va turli yoshdagi kitobxonlar sevib ukishadi. Zotan, ishchi xaqidagi asar dehkon uchun ham, dehkon xaqidagi asar ishchi uchun ham qizikardi bo`lishi- ularni ma`naviy jihatdan boyitishi, tarbiyalashi kerak. San`at kitobxonni zavqlantirish, unga behad quvonch, ishtiyoq, ilxom baxsh etilishi lozim. San`at go`zallik qonuniyati asosida ish tutadi. ADABIYOTLAR 1.Аdаbiyot nаzаriyasi. Ikki jildlik.-T.: «Fаn», 1978-1979. 2.Аlishеr Nаvоiy. Mеzоn ul аvzоn. Аsаrlаr. O’n bеsh tоmlik. 14-tоm.T.: «Fаn», 1967. 3.Аrаstu. Pоetikа. Аhlоqi kаbir-T.: «Yangi аsr аvlоdi», 2004 4.Vаlixo’jаеv B. O’zbеk аdаbiyotshunоsligi tаrixi.-T.: «O’zbеkistоn»,1993. 5.Sultоnоv I. Аdаbiyot nаzаriyasi.-T.: «Sharq», 2006. 6.Fitrаt. Аdаbiyot qоidаlаri.-T.: «O’qituvchi»,1995. 7.Оlimоv M. Risоlаi аruz.-T.: «Yozuvchi», 2002 8.Rаhmоnоv V. Shе`r sаn`аtlаri.-T.: «Yozuvchi», 2001. 9.Hоjiаhmеdоv А. Mumtоz bаdiiyat mаlоhаti.-T.: «Shаrq», 1999 10. Аdаbiy tur vа jаnrlаr. Uch jildlik. T. “Fаn”, 1991 – 1992.

O'xshashlar

Adabiy jarayon
Adabiy ta’lim metodlari
Adabiy ta’lim metodlari
Adabiy asar tuzilishi
Adabiy xarakter haqida