Hozirgi adabiy jarayon kursining maqsad va vazifalari

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi adabiy jarayon kursining maqsad va vazifalari Reja: 1.Mustaqillik va ijtimoiy-siyosiy hayot. 2.Hayot va adabiyot. 3.Badiiy ijod va mafkura. 4.Markscha-lenincha adabiyotshunoslik va uning salbiy oqibatlari

Istiqlol sharofati tufayli O’zbekiston xalqlari tarixida yangi davr boshlandi. Mamlakat hayotining hamma sohalarida, jumladan adabiyot sohasida ham buyuk o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu davrda adabiyotimiz o’z taraqqiyotining yangi davriga-keskin burilish va yangilanish bosqichiga ko’tarildi. Mustaqillik davri adabiyotidagi eng katta yutuq va yangilik shuki, bu davrda yozuvchilarimiz sotsialistik realizm va kommunistik mafkura tazyiqidan xalos bo’lib, tom ma‘noda so’z erkinligiga, matbuot erkinligiga muyassar bo’ldilar. Natijada hayotda bo’lganidek, adabiyotda ham demokratiya va oshkoralik kuchaydi. Ko’p mavzularni tasvirlashda avvalgi noto’g’ri mezonlarga qat‘iy chek qoyildi. Ma‘lumki, O’zbekiston XIX asrning ikkinchi yarmidan to XX asrning 90- yillarigacha uzoq yillar davomida Rossiyaning tom ma‘nodagi mustamlakasi bo’lib keldi. Mamlakatda ijtimoiy adolat, demokratiya va oshkoralik yo’q edi. «Boz ustiga milliy o’zlikni anglashga bo’lgan tabiiy intilish johilona inkor etilardi. Navro’z, Ramazon, Qurbon hayiti kabi ko’plab muqaddas, milliy bayramlar ta‘qib etilgandi. Amir Temur, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad al-Farg’oniy, Bahovuddin Naqshband, Xo’ja Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Mahmud az- Zamaxshariy, Xo’ja Ahrori Vali, Abduxoliq G`ijduvoniy kabi buyuk ajdodlarimizning, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho’lpon, Mahmudxo’ja Behbudiy, Usmon Nosir kabi milliy ozodlik harakati fidoyilarining nomlarini xalqimiz xotirasidan o’chirib tashlashga harakat qilinardi. Darhaqiqat, mustamlaka davrida Vatan ozodligi, xalq erki, mamlakat mustaqilligi yo’lidagi har qanday ezgu harakat qattiq qarshilikka uchrar va ayovsiz bostirilar, bu sohada haq so’zni aytish butunlay man qilingan edi. Matbuotda, badiiy adabiyotda haqiqatni yozishga mutlaqo yo’l qoyilmasdi. Xususan, mustamlakachilarning yovuz qilmishlariga, adolatsizliklariga, nohaqlik va zulmlariga til tekkizish qat‘iy va mutlaqo man etilgandi. Bunday rostgoy bo’lish

$o’sha mash‘um yillarda to’g’ridan-to’g’ri og’ir jinoyat sanalardi va ayovsiz jazolanardi. Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Usmon Nosir, Elbek, Botu singari rostgoy, vatanparvar iste‘dodlarning hukmron kuchlar tomonidan qatl etilishi ana shu mudhish adolatsizlikning natijasi va bir ko’rinishi edi. Biroq mustamlakachilar qanchalik zo’ravonlik qilmasinlar, qanchalik vahshiyona harakat etmasinlar, baribir, xalqimizni butunlay va so’zsiz boysunishga, itoatkor va mo’min bo’lishga majbur qilaolmadilar. Millatimizning haqiqatgoy va erksevar farzandlarini butunlay qirib, yo’q qilib tashlashga ularning kuchib-qurbi yetmadi. Xalqimizning mard va tanti, jasoratli va matonatli, asl farzandlari «Boshimga qilich kelsa-da, rost so’zimni derman» tarzidagi hikmatga qattiq mahkam turib aytishdan (yozishdan) va jabrdiyda xalqni mardona himoya qilishdan qaytmadilar. Bor gapni dangal, \xech bo’lmaganda ramziy obrazlar vositasida aytishdan, oqni-oq, qorani-qora deb yozishdan qo’rqmadilar. Mustaqillik, milliy istiqlol uchun turli shakllarda izchil kurash olib bordilar. Fitrat «Yurt qayg’usi» nomli publitsistik maqolasida «Ko’rdim, kezdim, eshitdim, o’qidim. Mamlakatlar orasida Turkistonimiz kabi baxtsiz bir mamlakat yo’qdir»,-deb yozadi va bu baxtsizlikning tub sabablarini ochib berishga intiladi. Fitrat chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatini keskin fosh etib, istiqlol g’oyalarini dadil targ’ib etadi. U «Muxtoriyat» maqolasida «ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo’limiz bog’landi, tilimiz kesildi, og’zimiz qonlandi, yerimiz bosildi, molimiz talandi, sharafimiz yemirildi, nomusimiz g’asb qilindi, huquqimizga tajovuzlar bo’ldi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi, tizimli turdik, sabr qildik, kuchga tayangan har bir buyruqqa boysundik, butun borlig’imizni qo’ldan berdik. Yolg’iz bir fikrni bermadik, yashuntirdik, iymonlarimizga avrab saqladik:«Turkiston muxtoriyati»,-deb yozgan edi. Milliy o’zbek tilimiz turli davrlarda ulug’ mutafakkirlar, buyuk shoir- yozuvchilar tomonidan boy, shirin, suluv va dilbar til sifatida ta‘riflangan hamda uning ajoyib fazilatlari qayta-qayta isbotlangan. Lekin, shunga qaramasdan, ko’p hollarda bu boy, serjilo va serma‘no tilimiz jamiyatdagi hukmron kuchlar$

tomonidan qadrlanmadi. Ona tilimiz ko’p yillar davomida kamsitilib, xo’rlanib kelindi. BU, hech shubhasiz, mustamlakachilik siyosatining oqibati va amaldagi bir ko’rinishi edi. Mustamlakachilikning o’sha davrdagi adolatsiz, kamsitish siyosati O’rta Osiyo xalqlari folkloriga munosabat masalasida ham yaqqol ko’rindi. Ma‘lumki, o’zbek xalqi juda boy va g’oyat qimmatli madaniy merosga ega. Bu bebaho xazinada xalq og’zaki ijodi namunalari, xususan, xalq dostonlari salmoqli o’rinni egallaydi. Xalq dostonlari orasida esa eng mashhuri, eng mukammali va eng go’zali, shubhasiz, «Alpomish» dostonidir. U qahramonlik, do’stlik, insonparvarlik, mehr-oqibat, yuksak odob-axloq va sevgiga sodiqlikni kuylovchi va ulug’lovchi dostondir. Bu doston badiiy til, badiiy mahorat jihatidan ham mukammal va go’zaldir. Biroq sovet davrida «Alpomish» dostoniga nigilistlarcha munosabatda bo’lish, uning g’oyaviy-badiiy fazilatlarini ataylab buzib «tahlil» etish hollari yuz berdi. 1952 yilda «Pravda Vostoka» gazetasida va «Zvezda Vostoka» jurnalida mazkur doston asossiz holda keskin qoralanib, xalqqa qarshi, zararli asar deb e‘lon qilindi. Biroq, ko’p vaqt o’tmay «Alpomish» dostonini yo’q qilishga qaratilgan bunday urinishlar chippakka chiqdi. Haq yana o’z joyida qaror topdi. Natijada «Alpomish» dostonining jahon xalqlari epik ijodiyoti namunalari orasida alohida o’rin tutishi hamda uning buyuk tarbiyaviy-estetik ahamiyati yaqqol isbotlandi Yoki, mustamlakachilik davrida buyuk sohibqiron va dono podshoh Amir Temur (1336-1405 yy.) shaxsiga bo’lgan munosabatni olaylik. Ma‘lumki, o’tgan olti asr davomida jahon afkor ommasining Amir Temurga bo’lgan e‘tiqodi, sohibqiron hayotini, ijtimoiy-siyosiy faoliyatini, shaxsiy xislatu fazilatlarini bilishga qiziqishi aslo susaygani yo’q. Aksincha, bu qiziqish ko’p hollarda jahon boylab tobora kuchayib bordi. Turli mamlakatlarda, turli tillarda Amir Temur haqida ko’plab ilmiy va badiiy asarlar yaratildi. Bu tasodif emas, balki tabiiy va qonuniy holdir. Bu Amir Temurning insoniyat tarixida, xalq va jamiyat hayotida muhim rol oynaganining dalili va natijasidir.

Biroq mamlakatimizda mustamlaka davrida, xususan, sovet hokimiyati yillarida hukmron kuchlar Amir Temur to’g’risida haqiqatni yozishga, uning insoniyat tarixidagi buyuk rolini haqqoniy ko’rsatishga tish-tirnoqlari bilan qarshilik ko’rsatib keldilar. Oqibatda xorijiy mamlakatlarga nisbatan Amir Temurning o’z yurtida buyuk sohibqiron haqida oz yozildi. Yozilgan taqdirda ham haqiqat ko’proq boyab-buzib ko’rsatildi. Bu mavzuni xolisona yoritib, haqiqatni ochiq aytishga intilganlar esa turli shaklda ta‘qib qilindi, jazolandi. Dalillar keltiramiz. Birinchi dalil. Dramaturg Fitrat yuqorida qayd etilgan «Temur sag’anasi» fojiasida Amir Temur obrazini xolisona ko’rsatgani uchun gunohkor qilingan edi. Ikkinchi dalil. Sovet tuzumining aybi bilan Oybekning Amir Temur haqida yirik roman yozish orzusi royobga chiqmay qoldi. Ma‘lumki, Oybek 60-yillarda xasta bo’lishiga qaramay, sohibqiron haqida doston yoza boshlagan. Doston yozib tugatilmagan bo’lsada, unda Amir Temur shaxsining asosiy jihatlari she‘riy tilda ochib berilgan. Dostonda Amir Temurning aql-zakovatini, kuch-qudratini to’g’ri ifodalovchi yorqin misralar bor: Yer kurra qo’limda-siqsam ushalur, Istasam yo’limda xonlar tushalur. «Oybekning (dostondan so’ng) Temur haqida roman yozish orzusi zo’r edi. Buni xotirlasam yuraklarim qonga to’ladi, siynalarim zirqirob ketadi»-deb yozgan edi adibning umr yo’ldoshi Zarifa Saidnosirova. Uchinchi dalil. Akademik Ibrohim Mo’minov «Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli» (1963) nomli haqqoniy ilmiy asar yozgani uchun asossiz holda keskin tanqid qilindi va qattiq siquv ostiga olindi. Holbuki, ushbu risolaning yaratilishi faylasuf olimimizning katta jasorati va mardligining natijasi edi. Kitobda sovet davrida birinchi bo’lib Amir Temurning O’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o’rni va roli nodir hujjatlar va noyob dalillar asosida teran va to’g’ri ko’rsatib berilgan.

To’rtinchi dalil. Yozuvchi Asqad Muxtor 1963 yilda Amir Temur haqida «Insonga qulluq qiladurmen» nomli qissa yozgan va qo’lyozmani sevimli muallimi akademik Ibrohim Mo’minovga bergan. Domla esa qissani o’qib, ma‘qullagan. Lekin yozuvchiga «Sen buni hozir biron joyga bermay qoyaqol. Mening kunim sening ham boshingga tushib o’tirmasin»,-degan. Asqad Muxtorning bu asari oradan o’ttiz bir yil o’tgach, 1994 yilda, ya‘ni mustaqillik davrida olam yuzini ko’rdi, nashr etildi. Beshinchi dalil. Shoir Dushan Fayziy 60-yillarda Amir Temurning realistik obrazini yaratishga intilib, yaxshi bir ballada yozgan edi. Biroq shoir «Buyuklik» deb atalgan bu asari uchun maqtov emas, balki dakki-keskin tanqid eshitgan. Balladadagi, xususan, quyidagi misralar soxta mafkura xo’jayinlarining jig’iga tekkan: Ziyorat qilganlar Amir hokini Buyuklikka ta‘zim etishar har gal. Maboda bo’lsaydim shahar hokimi Men shu buyuklikka qoyardim haykal. Qisqasi, mustamlaka davrida Amir Temurning tarixiy xizmatlarini haqqoniy ko’rsatishga va uning realistik obrazini yaratishga aslo yo’l qoyilmas edi. Aksincha, Amir Temur yashagan davr va uning o’zi haqida noto’g’ri, kamsituvchi ma‘lumot va soxta tasavvur beruvchi asarlar har jihatdan qo’llab-quvvatlanar va beasos rag’batlantirilar edi. Buni S.Borodinning «Samarqand osmonidagi yulduzlar» romani taqdiri misolida ochiq ko’rish mumkin. Afsuski, Amir Temur obrazini qora boyoqlarda buzib tasvirlovchi bu roman o’sha vaqtda Davlat mukofoti bilan taqdirlangan edi. Xullas, sovet davrida o’zbek xalqining ulug’ ajdodlari, milliy qadriyatlari, ma‘naviy boyliklari, istiqlol g’oyalari haqida haq so’zni yozish qatag’on etilgan edi. U davrda mustamlakachilikni va soxta ozodlikni qoralab, mustamlakachilarga yoqmaydigan erk, hurriyat mavzularida hayotiy asarlar yozishga yo’l qoyilmas edi.

Mustamlakachilik siyosatiga, kommunistik partiya aqidalariga til tegizgan ijodkor ayovsiz jazolanardi. Shunga ko’ra rostgoy va xalqsevar yozuvchilarimiz o’zlarining umuman mustamlakachilikka, xususan, sovet siyosatiga qarshi erk va ozodlik haqidagi poetik fikrlarini ko’pincha ochiq ayta olmasdan pardalashga majbur bo’lardilar. Turli adabiy-badiiy usullardan, ertak, masal janrlaridan, fantastik va romantik syujetlardan, har xil simvol (ramziy obraz)lardan, kinoya va qochirimlardan foydalanib, ozodlik va mustaqillik haqidagi muhim va dolzarb g’oyalarni «yashirincha» ifodalar edilar. Tayanch tushunchalar: Davr va adabiyot munosabatlari, mustamlakachilikning salbiy oqibatlari, mafkura va ijod.

Mustaqil o’qish uchun adabiyotlar: 1.Qozoqboy Yo’ldoshev. Yoniq so’z. T. Yangi asr avlodi. 2006 yil. 2.S.Mirzaev. «Hayot va adabiyot». «Sharq» nashriyoti. 2001 yil. 3.X.Doniyorov, S.Mirzaev. Temur saltanatiga ochilgan darcha. «Zarafshon» gazetasi, 1993 yil 28 sentabr. 4.N.Karimov. XXI asr sari. «Xalq so’zi» gazetasi. 1999 yil. 5.Aliev A. Istiqlol va adabiyot. T., «O’zbekiston», 1997 yil. 6.Normatov U. «Tafakkur yog’dusi». T., 2005 yil.

O'xshashlar

Adabiy jarayon

Hozirgi ijodiy jarayon

Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy-tarixiy jarayon

Bolalar adabiyoti fanining maqsad va vazifalari

“Adabiyotshunoslik asoslari” fanining maqsad va vazifalari