Ijodkor tarjimai holini o`rganish usullari - Adabiyot - Referatlar

Ijodkor tarjimai holini o`rganish usullari

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2035.5 KB

Ko'chirib olish

Ijodkor tarjimai holini o`rganish usullari Reja: 1 Ijodkor hayoti va ijodini ta`lim bossichlarida o`rganishningahamiyati. 2. Adib hayotini o`rganishning shakl va usullari.

Badiiy asarlarni o`rganishda uning muallifi haqidagi ma`lumotlar ham ayricha ahamiyat kasb etadi. Bu ma`lumotlar ko`pincha, asarning g`oyaviy-badiiy mazmunini teranroq anglashda, asarning ijtimoiy-estetik mohiyatini to`g`ri belgilashda yordam beradi. Mazkur ma`lumotlar qayerlardan olinadi? Ularni adiblarning o`zlari yozib qoldirgan tarjimai hollaridan, adib haqida aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari, tanish- bilishlari va muxlislari tomonidan aytilgan yoki yozma holda yetib kelgan manbalardan olinishi mumkin. Bu boradagi eng yaxshi omillardan yana biri adib va yozuvchilarning asarlarida saqlanib qolgan materiallardir. Masalan, Abdulla Oripov haqida gapirib turib, Erkin Vohidov shunday degan edi: «Barcha isyonkor shoirlar kabi Abdullaga ham oson bo`lgan emas. Qattol tuzum qamchisidan u ham omon qolmagan. Lekin ruhiy azoblar, siquvlar, ming iztiroblar so`nggida shoirga nasib bo`lgan kattakon baxt shuki, u xalqi mehrini qozondi, o`zi kurashgan ozodlik va mustaqillik g`oyasining kurtak yozganiga guvoh bo`ldi. Shoir uchun bundan ortiq saodat yo`q». Shoirning baxti uning dardkash qalbidagi inja tuyg`ularning samimiyligida, Vatan degan so`zning butun salmog`ini, zalvorini, shukuhini qalbining tub-tubi bilan teran anglaganidadir. Taniqli shoir Usmon Azim aytganidek, «Uning toza, yuksak, samimiy, hech kimu hech narsadan hayiqmaydigan ovozi birdan O`zbekistonni larzaga soldi. Abdulla Oripovning har bir satri, har bir she`ri bilan Adabiyot o`zbek adabiyotiga qayta boshladi. Shoirning birinchi kitobi misli ko`rilmagan hayajon bilan kutib olindi. G`ayrat va jasorat bilan yo`g`rilgan she`rlar yuraklarga, ruhlarga «Vatan» degan tug`yonning mangu hayot muhabbatini sochib o`tdi. Hozir biz «O`zbekiston - Vatanim manim» deb jo`ngina aytayotganimiz satrlarni, u paytlarda hasratu g`ussalar ichida ko`z yoshlarimiz tirqirab yod aytganlarimiz yodimda... Abdulla Oripov she`riyati sho`rolarning qudratli mafkurasi siquvi ostida sarosimada qolgan yuraklarga sharaf bilan yashashning yagona yo`li -Vatanni sevmoq ekanligini o`rgatishga xizmat qildi. Vatanni ozod ko`rishni istagan va

keyinchalik bu yo`lda sa`yi harakatlar qilgan insonlarining ko`pchiligiga ham Abdulla Oripov she`riyati madad bo`lganiga guvohmiz. Abdulla Oripov she`riyati mustamlakachilik davrida ham o`zbekda oru nomus barqaror ekanligi haqida kelajakka ko`rsatadigan o`lmas hujjatlarimizdandir». Bunday fikrlardan adabiyot darslari jarayonida foydalanish o`quvchilarning badiiy adabiyotga, uning ijodkoriga nisbatan qiziqish va muhabbatini yanada kuchaytiradi. Badiiy asarni tahlil qilish jarayonida adibning o`z fikrlaridan foydalanish ham yaxshi samara beradi. Masalan, Yusuf Xos Xojibning hayoti va ijodini o`rganishda bevosita uning o`z asari-«Qutadg`u bilig»ga murojaat qilish o`rinli bo`ladi. Buning asosiy sabablaridan biri adib haqida boshqa ilmiy, tarixiy manbalarda tegishli axborotlarning saqlanib qolinmagani yoki hozircha topilmay turishidir. Kitob muqadimasida adib o`zining tug`ilgan yurtini eslatib o`tadi: Munuqi turug`laq g`uz o`rdu eli, Tub-asli, nasabdin yurumish tili. Buning tug`ilgan yeli, g`uz o`rdudir, Tub-asli, nasl-nasabdan tili so`z ochdi. Kuz o`rdu turkiylar istiqomat qiladigan qadimiy shaharlardan biri. U Bolosog`un nomi bilan ham mashhur bo`lgan. Bu shahar XI asrda yaratilgan yana bir muhtasham obida - Mahmud Qoshg`ariyning «Devonu lug`ot it-turk» asarida bir necha marta tilga olinadi. Jumladan, bu shaharning arg`un lahjasida Quz ulus, o`g`uz lahjasida esa Quz o`rdu deb yuritilishini Mahmud Qoshg`ariy maxsus qayd etadi. Yusuf Xos Xojib ham, Mahmud Qoshg`ariyga o`xshab ko`pgina o`lkalarni kezib chiqqan, talaygina sayru sayohatlarda bo`lgan, chamasi. Uning quyidagi misralari shunday fikrga undab turadi: Bu tug`mish yelindin chiqib barg`ani,

Kitabni qo`shuban tugal qilg`ani. Bu o`z tug`ilgan elidan chiqib borgani, Kitobni jamlab tugal qilgani (haqida gapiradi). Adib asarini yozishga bir yarim yil vaqg sarflaydi. Tugal o`n sakkiz ayda aydim bu so`z, O`durdum, adirdim so`z evdim tera. Bu so`zlarni tugal o`n sakkiz oyda aytib bo`ldim, Tanladim, farqladim, terib so`z yig`ib (to`pladim). O`n sakkiz oy, tabiiyki, asarni bevosita yozish uchun sarflangan muddat. Adibning unga katta tayyorgarlik ko`rgani va ko`p kuch sarflagani aniq. Har holda asarning Qashg`arda tugatilgani maxsus qayd etiladi: Barusi bitilmish, yyeturmish nizam, Bu Qashg`ar elinda qo`shulmish tamam. Borini yozdim, tartib berdim, Bu kitob Qashqar elida tamom yozildi. «Qutadg`u bilig» da dostonning yozilishi sanasi ham qayd etilgan: Yil altmish yeki to`rt yuz bila, Bu so`z so`zladim men tutib jan sura. To`rt yuz oltmish ikkinchi yil edi, Men jonni koyitib ushbu so`zni so`zladim. To`rt yuz oltmish ikkinchi - hijriy yili. Uni milodga aylantirsak, 1069-1070 yillarga to`g`ri keladi. Adibning ismi Yusuf ekanligi haqida asar so`nggidagi qasidalardan birida o`qiymiz: E Yusuf, kerak so`zni so`zla ko`ni, Keraksiz so`zug kezla, qilg`a qo`r-a. Ey Yusuf, kerak so`zni ro`yi rost so`zla, Keraksiz so`zni yashir, (chunki u) ziyon qiladi. Kitob Qashqar eligi - hukmdori Tavg`ach ulug` Bug`roxonga tortiq qilinadi. Buning evaziga esa u Xos Xojiblik lavozimi bilan taqdirlanadi. Asardagi

nasriy muqaddimada shunday deyiladi: «Ammo bu kitobni Qashg`arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg`achxon uskinga kekurmish, malik ani ag`irlab, ulug`lab o`z Xos Xojibliki anga bermish turur. aning uchun Yusuf Ulug` Xos Xojib teb atijavi yazilmish turur (ya`ni), «Ammo bu kitobni Qashqarda tutal qilib, Mashriq maliki Tavg`achxon dargohiga keltiribdi. Malik uni yorlaqab, ulug`lab, o`z (saroyida) Xos Xojiblik (lavozim)ini unga beribdi. Shuning uchun Yusuf Ulug` Xos Xojib deb mashhur nomi tarqalibdi». Dostonda adibning yoshi borasida ham ayrim ishoralar mavjud: Tegurdi menga algi ellik yashim, Qug`u qildi quzg`un tusiteg bashim. Ellik yoshim menga qo`l tegizdi, (Qora) quzg`un tusidek boshim(ni) oqqush(dek) qildi (ya`ni sochim oqardi). Yoki: O`tiz yig`mishin yandru aldi elig, Neku qilgay altmish tegursa alig. O`ttiz (yosh) yiqqanlarini ellik (yosh) qaytarib oldi, Agar oltmish (yosh) qo`l tegizsa, nimalar qilar ekan? Bulardan ko`rinadiki, adib asar yozilgan paytda ellik bilan oltmish orasida bo`lgan. Mana bunday muallif izohlari, zslatmalari badiiy ijodning o`ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun ham, adibning shaxsiyatiga aloqador bo`lgan ma`lumotlarni oydinlashtirish uchun ham, o`rni-o`rni bilan esa muayyan bir adabiy hodisaning ijtimoiy-estetik ahamiyatini tasavvur etish uchun ham favqulodda katta yordam berishi mumkin bo`ladi. Adabiyotshunos olim D.Quronov bu haqda yaxshigina kuzatishlarini e`lon qilgan: «Ko`pincha el ichida ijodkorlar to`g`risidagi turli-tuman mish-mishlar, uzunquloq gaplarga duch kelinadiki, goho ularning bir-biriga tamomila zidligiyu aql bovar qilmas darajada ajabtovurligidan shoshib qoladi kishi. Albatta, bu nav mish-mishlar el nazdida katta obro`-e`tibor topgan kishilar hayotiga qiziqishning zo`rligidan yuzaga keladi. Biroq o`ylashimizcha, buni ommaviy

qiziquvchanlikning o`zi bilangina izohlash kam ko`rinadi. Zero, buning asosiy sabablaridan biri sifatida adabiyotshunosligimizda ijodkor biografiyasini o`rganishga yetarli e`tibor berilmasligini ko`rsatishga moyilmiz. Hatto, sir emas, ijodkor biografiyasi bilan bog`liq ishlarga mensimasdanroq, ilmdan yiroq hodisa sifatida qarash hollari ham yo`q emas. Holbuki, adibu shoirlar hayotiga oid faktlarni to`plash ilmning chinakam «qora ishi» sifatida baholanishi kerak. Sababki, bu xil ishlar konkret ijodkorning shaxs va san`atkor sifatidagi tadrijini kuzatish yoki konkret asarning ijodiy tarixini, uni to`g`ri talqin qilish uchungina emas, ijod psixologiyasi, ijodkor va jamiyat munosabati kabi qator umumestetik muammolarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi». Shunga qaramay, muallifning shaxsiyati uning asarlarida turlicha aks etishi mumkin. Ba`zan u ochiqdan ochiq ifodalansa, ba`zan muayyan vositalar orqali tasvirlanishi, ba`zi hollarda esa muallifning shaxsiyatini bevosita idrok etish ancha qiyin kechadi. Metodist olimlar to`g`ri ta`kidlashganiday, «har bir asar muallifning ma`naviy portretidir». Badiiy asarning ijodkor shaxsiyatining ifodachisi ekanligini anglab yetgandan keyingina asar mohiyati ham, uning muallifining nuqtai nazarlari ham o`quvchiga to`laroq va teranroq tushuniladi. Shundagina muallifning adabiyotga, jamiyatta, shu xalq va millatga bo`lgan muhabbati va xizmatlari to`la idrok etiladi. «Yozuvchi, san`atkor oddiy kishilardan shu bilan ham farq etadiki, uning asarlarida hayot hodisalari, faktlar faqat qayd etilibgina qolmaydi. Har gal biror hodisa, fakt haqidagi hikoya - yozuvchining, san`atkorning shu narsaga, hodisaga, pirovardida- kishilarga ijobiy yoki salbiy munosabati bilan sug`orilgan bo`ladi. Bu «munosabat faktori» shunchalik muhimki, faqat ugina bizga hodisa haqida haqqoniy, mukammal, yorqin tasavvur bera oladi. San`atkorning ijobiy munosabati, mehri va muhabbati bilan qizdirilgan hayotiy fakt, xuddi endigina cho`g`dan olingan temirdek, o`z rangi, harorati, fazilatlari bilan hayratga solishi va tahsinimizga sazovor bo`lishi mumkin». Ta`lim jarayonida «Sayohatnoma» o`rganilyapti, deylik. Bunda muallifning tarjimai holiga, yoki yanada aniqrog`i shaxsiyatiga oid qaysi jihatlarga urg`u berilishi maqsadga muvofiq bo`ladi?

Asar matni ustida ishlash asnosida muallif nuqtai nazarini aniqlashga imkon beradigan nuqtalarga o`quvchilar e`tiborini tortish, shu asosda muallif aytgan fikrlar zamiridagi aytilmagan nuqtalarni topishga imkon qidirish mumkin bo`ladi. Ayrim adiblarning tarjimai holini o`rganishda boshqa kishilar, mashhur shaxslar, yirik olimlar, yirik davlat va jamoat arboblarining fikrlaridan ham foydalanish mumkin bo`ladi. Masalan, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammadrizo Erniyozbey o`g`li Ogahiy, Zokirjon Xolmuhammad o`g`li Furqat singari ko`plab mumtoz adabiyotimiz vakillarining hayoti va ijodini o`rganishda shu usuldan foydalanish yaxshi samara beradi. Zahiriddin Muhammad Bobur «Chig`atoy sultonlarining eng sarasi va zo`r shijoatlisi edi» Hasanxo`ja Nisoriy «Bobur-dilbar shaxs. Uyg`onish davrining tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo`lgan, u san`atni, adabiyotni sevardi, hayotdan huzur qilishni yaxshi ko`rardi. Uning nabirasi Akbar yana ham dilbarroq bo`lib, ko`p yaxshi fazilatlarga ega bo`lgan». Javoharlal Neru «Bobur Mirzo so`z bilan jonli tasvir yaratish mahoratini mukammal egallagan adib edi. Buni o`zi ham sezardi. Shuning uchun umrining oxirida o`g`li Humoyunga “Boburnoma”ni tugallab taqdim etganda unga bir ruboiy ilova qiladi; Bu olam aro ajab alamlar ko`rdum, Olam elidin turfa sitamlar ko`rdum, Har kim bu vaqoyi`ni o`qir, bilgaykim, Ne ranju ne mashaqqatu ne g`amlar ko`rdum. «Vaqoyi`» - «Boburnoma»ning dastlabki nomi edi. Bobur o`z zamonasida boshdan kechirgan barcha ko`rguliklarni haqqoniy tasvirlashga intilganining sababi bu

ruboiyda aniq ko`rsatiladi. Uning eng zo`r istagi «Vaqoyi`»ni o`qiganlar haqiqatni bilsinlar, u qilgan xatolarni takrorlamasinlar. Pirimsul Qodirov Yirik adiblarimizning hayoti va ijodini o`rganishda xronologik jadvallardan foydalanish ham maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu ko`plab fakt va hodisalar haqida qisqa muddatda ma`lumot berish imkonini yaratadi. Yozuvchining tarjimai holini o`rganishda uning o`z fikrlaridan foydalanish ham keng tarqalgan usullar turkumiga kiradi. Ammo bunda ham me`yor bo`lishi shart. Chunki, ayrim hollarda yozuvchining o`z so`zlarida ham zamonaning, uni qurshab turgan muhitning, bularning yonida esa biz tasavvur qila oladigan va qila olmaydigan ko`plab obyekgiv va subyektiv omillarning kuchi ham bo`lishi mumkin. «Misol uchun Cho`lponning 1933 yilda yozuvchi V.Yanga aytgan gaplarini olaylik. Shoir otasining «musulmonchilikka haddan ziyod berilgani»yu o`g`lini mudarris qilishga ahd qilganini aytarkan: «Ammo mudarrislik qilish o`rniga men milliy o`zbek yozuvchisi bo`lishga ahd qildim, otamdan ham, mullalardan ham qochib, Toshkentga bordim va u yerda she`rlar, hikoyalar yozmb, jurnallarga yubordim». Cho`lponning, o`zi aytmoqchi, «Toshkentga qochib borishi» 1913-14- yillarga to`g`ri keladi, chunki uning ijodiy faoliyati ayni shu davrda boshlangan. Endi faktlarga murojaat qilaylik: «Sadoyi Farg`ona» gazetasining ilk sonlaridan birida, aniqrog`i, 1914 yil 4-soni-da, gazetaning Andijondagi «Obuna va e`lon qabul qiladigan vakili» Sulaymonqul Yunus o`g`li ekanligi qayd qilingan. Keyinroq, 6-sonida otaning yonida «Abdulhamid Sulaymon o`g`li Yunusov» qo`shiladi. Demak, 1914 yil aprelida Cho`lpon otasi bilan birga “Sadoyi Farg`ona”ning Andijovdagi vakili bo`lib turgan. Ayni shu aprel oyida Toshkentda chop etilgan «Sadoyi Turkiston» gazetasida uning «Turkistonli qardoshlarimizga» she`ri va «Qurboni jaholat» hikoyasi e`lon qilingan. Keyin xam Cho`lpon har ikki gazetada hikoya, maqola, she`rlar e`lon qilib turgan. Bundan ko`rinadiki, Cho`lponning qarshisida yozuvchi bo`lish uchun otasidan qochib Goshkentga borish zarurati bo`lmagan, Xo`sh, unda nega Cho`lpon yana yuqoridagicha

ma`lumot beradi? Gap shundaki, 1933 yilga kelib, Cho`lpon boshida anchagina tahlikali voqealar o`tgan, nomi hamon qora ro`yxatlar boshida turgan edi. Tabiiyki, 30-yillar sharoitida shoirning ijtimoiy kelib chiqishiyoq uni «yot unsur sanashga yetarli asos bo`lishi mumkin edi. Ayni shu xil vaziyatda Cho`lpon o`ziga zamonabop «biografiya» yaratishga intilgan bo`lsa hech ajablanarli emas». D.Quronov muayyan adiblar haqidagi xotiralarga ham ana shunday ehtiyotkoranalik bilan yondoshish zarurati borligini uqtiradi. Bularning barchasi yirik metodist olim S. Dolimovning «yozuvchining hayoti va ijodiy faoliyatini o`rganish uning dunyoqarashini aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to`g`ri baho berish uchun zamin hozirlaydi», -degan mulohazalarining nechog`lik to`g`ri ekanligni ko`rsatib turadi, O`qituvchilarga yordam tariqasida shuni aytish mumkinki, hozirgacha alohida adiblarni o`rganishga oid bir qator qo`llanmalar nashr etilgan. Ularning ayrim namunalarini eslatib o`tish mumkin: DOLIMOV S. 5-sinf «Vatan adabiyoti» xrestomatiyasi uchun metodik qo`llanma. - T.: O`qituvchi, 1974. JO`RAYEV K. Maktabda Oybekning hayoti va ijodini o`rganish. - T.:O`qituvchi, 1974. ISMATOV S. Makgabda Abdulla Qahhorning hayoti va ijodini o`rganish. ISHOQOV F. Maktabda Gulxaniy adabiy merosining o`rganilishi. -T.:O`qituvchi, 1983. YO`LDOSHEV Q. O`qituvchi kitobi. 7-sinf «O`zbek adabiyoti» dars- lik-majmuasi yuzasidan metodik qo`llanma. -T.: O`qituvchi, 1997. Maktabda Ogahiy ijodini o`rganish, Mualliflar Q.Sultonova, N.Madaminova, -T.: 2003, PIRNAZAROV M. MaktabdaUyg`unning hayoti va ijodini o`rganish. -T.: O`qituvchi, 1972.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Toshkent: «Sharq nashriyoti kontserni», 1999 . 2. Ahmadjon B., Islom odobi va madaniyati. Toshkent: «Cho`lpon», 1995 . 3. Zunnunov A., Hotamov N. Esonov J. Maktabda adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent: «O`qituvchi», 1993 . 4. Yo`ldoshev K. Adabiyot o`qitishning ilmiy-nazariy asoslari. Toshkent: «O`qituvchi», 1996 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Maktabda Furqat ijodini o`rganish

Odil Yoqubov – serqirra ijodkor

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida yozuvchi tarjimayi holini o’rganish

Badiiy asarning tilini o`rganish. Badiiy asarni o`quv tahlili

O`zbek adabiyoti tarixi fani. Uning o`rganish ko`lami