Odil Yoqubov – serqirra ijodkor - Adabiyot - Referatlar

Odil Yoqubov – serqirra ijodkor

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Odil Yoqubov – serqirra ijodkor REJA: 1. Adibning hayoti va ijodiy faoliyati 2. Burch, diyonat, adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh mavzusi 3. «Ulug’bek xazinasi» - tarixiy romanchiligimiz ravnaqida muhim hodisa

1.Adibning hayoti va ijodiy faoliyati. YUksak saviyadagi badiiy asarlar yaratishga qodir bo’lgan haqiqiy iste’dodlar kam uchraydi. Zabardast adib va jamoat arbobi Odil YOqubov ana shunday noyob iste’dod sohiblaridan biridir. U o’z ijodi bilan XX asr o’zbek adabiyotini boyitib, badiiy tafakkur taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shdi. Odil YOqubov 1927 yilda Qozog’istonning CHimkent viloyati Turkiston tumanidagi Otaboy qishlog’ida tug’ilgan. Odil YOqubovning bolaligi qaltis davrlarga to’g’ri keldi. Odil YOqubov beshinchi sinfga o’tgan, dunyoning g’am- tashvishlarisiz, beg’ubor bolalikning nash’asi bilan charx urayotgan bir paytda uning qanoti qayrildi. Davlat ishlarida band bo’lishiga qaramay, bolalariga kitob o’qib berishni kanda qilmaydigan otasi qatog’on qurboni bo’ldi. Har jihatdan nochor ahvolda qolgan Odil YOqubovlar oilasini qarindosh-urug’lari qishloqqa ko’chirib olib ketishdi. Ulardan mehrlarini darig’ tutishmadi. Ayniqsa, maktab direktori bo’lib ishlaydigan pochchasi Ne’matulla aka oilaga, Odil YOqubovga samimiy ko’mak beradi. Uni maktabga o’qishga va ishga joylashtiradi. Uning maktab kutubxonasida ishlashi tashna yo’lovchining tasodifan chashmaga duch kelib qolishiga o’xshaydi. U bu erdagi kitoblarning hammasini o’qib chiqadi. Biroq ko’ngilli, dilni yayratadigan mashg’ulot ham uzoq cho’zilmaydi. Urush boshlanadi. Odil YOqubov sevimli ishini tark etishga – o’qishni tashlashga majbur bo’ladi. U urush davrida qishloq o’smirini qilishi shart bo’lgan barcha yumushlarni bajaradi. Ikkinchi jahon urushida qatnashish uchun yoshini bir yoshga katta ko’rsatib, 1945-yilda frontga ketgan. YAponiyaga qarshi olib borilgan harakatlarda qatnashish uchun bepoyon Gobi sahrosini yayov kezib chiqib, o’limlardan omon qolgan. 1945-1950 yillar orasida Odil YOqubov armiya safida xizmat qiladi. U YAponiya bilan bo’lgan urushda qatnashdi. SHunday qilib, Odil YOqubov yigirma besh yoshga etguncha turmushning uncha-muncha qiyinchiliklarini boshidan kechirdi. ehtimol, bu hayotning murakkabliklari, sinovlari Odil YOqubovning shaxs sifatida ulg’ayishini ta’minlagandir, boy hayotiy tajriba yozuvchilik «ko’zi» ning tezroq ochilishiga olib kelgandir. Frontdan qaytgach, Toshkent davlat

universiteti (hozirgi O’zMI)ning filologiya fakul ь tetida o’qib, uni imtiyozli diplom bilan tugatgan (1956). O’zbekiston YOzuvchilar tashkilotida maslahatchi (1955-1959), «Literaturnaya gazeta» da maxsus muxbir (1959-1963, 1967-1970), «O’zbekfilm»da, O’zbekiston Kinomatografiya davlat qo’mitasida bosh muharrir (1963-1967), G’ofur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida (1970- 1982) «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosh muharrir (1982-1987) bo’lib ishlagan. Odil YOqubov 1987-yildan 1996-yilgacha O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi boshqaruvining raisi bo’lib mehnat qildi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach Odil YOqubov ijod qilish bilan birga, Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Respublika atamashunoslik qo’mitasiga rais, Markaziy Osiyo Xalqlari madaniyati assambleyasining vitseprezidenti sifatida uzoq vaqt samarali ish olib bordi. Adib biografiyasiga, hayot tajribasiga oid bu faktlarni eslashdan maqsad shuki, ular adib asarlariga hayotiy zamin bo’lib xizmat etadi, bolalik taassurotlari, hayotda ko’rgan-kechirgan, ko’nglida chuqur iz qoldirgan voqea - hodisalar «Er boshiga ish tushsa…», «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Izlayman», «Adolat manzili» kabi asarlarida o’z ifodasini topdi, qissa va romanlaridagi hodisalar, hattoki uzoq o’tmishdan olib yozilgan «Ulug’bek xazinasi» romanidagi voqealarning bir uchi o’zi tug’ilib o’sgan qishloqqa borib taqaladi. Odil YOqubov – serqirra ijodkor. U o’zining hikoya va ocherklari, publisistik maqola va pesalari, xususan, qissa va romanlari bilan kitobxonlar ommasining sevimli yozuvchisi bo’lib qolgan. Adib, ayniqsa, hikoya, qissa va roman janrlarida o’z iste’dodini to’liq namoyon qilgan. Zero, u Abdulla Qodiriy, CHo’lpon, Oybek, G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor kabi ustoz yozuvchilarning an’analarini yangi davrda davom ettirgan va rivojlantirgan. Odil YOqubovning «Vido», «Muzqaymoq» singari asarlari o’zbek hikoyachiligining go’zal namunalaridir. Odil YOqubovning «Navro’z arafasidagi o’ylar», «Muruvvatni unutmaylik», «Qachon odam bo’lamiz», «Qishloqdagi fojia», «Nutq», «Namangan tomonlarda», «Qashqadaryo gurunglari» kabi publisistik asarlarida ham xuddi shu xususiyat bo’rtib turadi. Zero, ularda mavzu va material yangi bo’lganidek, olg’a

surilgan fikr va uning ifodasi ham go’zal va yangidir. SHunga ko’ra, Odil YOqubovning publisistik asarlari mavzu, g’oyaviy mazmun va badiiy mahorat jihatidan adabiyotimizda yangilik bo’ldi. Darhaqiqat, Odil YOqubovning publisistik maqolalarini mamlakat va xalq uchun hayot-mamot masalalari bo’lgan: mustaqillik, erk, taraqqiyot, adolat va tinchlik masalalari ko’tarilgan hamda dadillik va jasurlik bilan yoritilgan. SHuningdek, ularda qishloq ahli, xususan, qishloq xotin-qizlari hayotini tubdan yaxshilash, uni hozirgi kun talablari darajasida ko’tarish, o’lkamizni yanada obod va ko’rkam qilish, tabiatni sevish, asrash, tabiat boyliklaridan tejab – tergab foydalanish haqida bong urilgan. Odil YOqubov o’z publisistik maqolalarida ona tabiat, uning daxlsizligini ta’minlash, qadimiy chiroyini qaytarish, Orol dengizi fojiasi va uning asl sabablari haqida juda ta’sirli yozadi. Paxta yakkahokimligiga, paxtachilikda zaharli dorilarni haddan ziyod ishlatishga qarshi, paxtaning xarid narxini ko’tarish to’g’risida qimmatli fikrlarini o’rtaga tashlaydi. Odil YOqubov tabiat boyliklarini isrof etishni, adolatsizlik va nohaqlikni, ko’zbo’yamachilik va qo’shib yozishni jamiyat tanasidagi jarohat deb ataydi. Maqolalarida bunday jarohatlarga qarshi kurashish, inson qadr-qimmatini ko’tarish g’oyasini olg’a suradi. Odil YOqubovning qissachilik sohasidagi ijodiy izlanishlari g’oyat samaralidir. Adib turli yillarda «Bir feleton qissasi», «Tilla uzuk», «Muqaddas», «Ota izidan», «Matluba», «Qaydasan, Morika» kabi asarlar yozib, o’zbek qissachiligi taraqqiyotiga katta ulush qo’shdi. Odil YOqubov qissalari – mavzu jihatidan rang-barang, mazmunan boy. Bu qissalarda zamondoshlarimizning murakab va jonli obrazlari chizilgan. Adib qissalarida tugab syujet va yorqin obrazlar yaratib, inson va zamin, vijdon va burch hayot haqida chuqur fikr yuritadi. Xalq hayotidagi ezguliklarning ahamiyatini ko’rsatib, halol ishlab, halol yashash g’oyasini ustalik bilan ifodalaydi. Qing’irlik, nopoklik, xiyonat va sotqinlikni kesish qoralab, ularni badbaxtlikka, yuzi qoralikka qiyos qiladi.

SHunisi muhimki, Odil YOqubov qissalarida adolat va haqqoniyat, halollik va sadoqatning xiyonat, fitna-fasod, tuhmat, hiyla-yu mahr ustidan g’alabasi quruq bayon etilmaydi. Aksincha, badiiy tarzda, to’laqonli obrazlar vositasida jonli va tabiiy qilib ifodalanadi. Odil YOqubovni yozuvchi sifatida elga tanitgan asar 1961 yili e’lon qilingan «Muqaddas» qissasi bo’ldi. «Tengdoshlar»dan, «Muqaddas» qissasiga qadar o’tgan o’n yillik davr go’yoki topish yilidagi betinim izlanish, odat tusiga kirgan adabiy qoliplar bilan murosasiz olishish, ma’shum «konfliktsizlik nazariyasi» asoratini, kitobiylik ta’sirini engib o’tish yillari bo’ldi. Muallif «Muqaddas» qissasida hayotning o’zidan olgan zavqini, o’z yurak dardini, hayajonlarini izhor etdi, o’zi qalamga olgan hayotiy hodisalarni ziddiyatlari, chinakam nafosati bilan kitobxonga etkaza oladi. Qissada ikki yoshning hayotdagi ilk mustaqil qadamlari, quvonch va tashvishlari nihoyatda samimiy hikoya qilingan, eng muhimi, yozuvchi aytmoqchi bo’lgan gap kitobxon ko’nglini hayajonga solarli darajada go’zal bir poetik shaklni topa olgan. Qissa qahramoni SHarifjon muayyan bir vaziyatda o’z irodasiga, harakat avvalo qahramonning o’zi uchun noxushlik olib keladi, eng aziz narsasi- sevgisidan, sevgilisidan judo bo’ladi. SHarifjonning qing’ir yo’llari bilan sevgilisi Muqaddas o’rnida o’qishga kirib qolishi bir tasodif, ammo shu tasodif zamirida yozuvchi hayotning muaayyan haqiqati, ziddiyati, falsafasini ko’radi, yani hayotda ko’pchilik manfaatiga zid har bir xatti-harakat avvalo o’sha adomning shaxsiy manfaatiga ham zid tushishi juda ta’sirchan ifoda etadi. «Muqaddas» yozuvchining bosh estetik, ahloqiy prinsiplarini shakllantirish asar sifatida ham qimmatli. «Muqaddas» so’zi faqat qissa qahramoni nomi bilangina bog’liq bo’lmay, yozuvchi asarda zo’r ehtirom bilan ilgari surgan insondagi eng aziz, muqaddas tuyg’ular – vijdon, burch, diyonat, imon-e’tiqod, adolat g’oyasini ham o’zida ifodalaydi. «Muqaddas»dan «Diyonat», «Oqqushlar…» va «Adolat manzili»ga qadar adibning e’tiborga sazovor barcha asarlari xuddi shu muammo tevaragida aylanadi.

Qisqasi, diyonat, imon-e’tiqod, ijtimoiy adolat – yozuvchi ijodining bosh ma’naviy muammosi, uning asosiy estetik prinsipi esa – haqiqatni aytish, hayotni murakkabligi bilan ko’rsatishdir. Ma’lumki, diyonat, imon – e’tiqod, ijtimoiy adolat xuddi muhabbat kabi so’z san’atining qadimiy va boqiy mavzusi. Har bir davr uni yangicha qo’yadi, o’zgacha mezonlar bilan baholashni taqozo etadi, qolaversa, har bir adib unga o’zicha yondashadi. Burch, diyonat, adolat muammosi ham xuddi muhabbat kabi adabiyotda birdan – bir maqsad emas. Burch, diyonat davrning katta haqiqatlarini ifodalashga, muhim ijtimoiy masalalarni qo’zg’ash, kishilarning ko’ngil dardlarini izhor etishga, inson qalbi haqidagi haqiqatni ochishga qaratilgan taqdirdagina chinakam badiiy qimmatga ega bo’ladi. Afsuski, 50-60 yillari yozilgan qator asarlarda burch, diyonat, adolat bir yoqlama, tor, sayoz yoritildi. Odil YOqubov qissa va romanlari bu xildagi andozalardan yiroq. Masalan: «Bir feleton qissasi»ni (1963) eslaylik. Jurnalist Uchqunjon yaxshi surishtirmay shoshma-shosharlik bilan bir vaqtlar mehnatda dong taratgan, keyinchalik esa engil hayot kechirish yo’liga kirib ketgan ayol haqida feleton yozib yuborgan. Uchqunjon katta xatoga yo’l qo’yganligini sezib qoladi, vijdon azobiga tushadi, asli pokiza yigit yuz bergan xatoni tuzatish uchun qalb da’vati bilan kurashga otlanadi xuddi o’sha kurash jarayonida, bir tomondan, qahramonning vijdoni, diyonat tuyg’usining kuchi namoyon bo’lsa, ikkinchi tomondan, yozuvchini hayajonga solgan hayotiy chigalliklarning ildizi ochila boradi. YOzuvchi dongdor ayol Saltanatni halokatga olib kelgan omillarni badiiy tahlil etib beradi. Ma’lum bo’ladiki, Saltanatni hissizlik, adolatsizlik, e’tiborsizlik shu kuylarga solgan, brigadir Mo’min akaning sovuqqonligi, eri Qulahmadning loqaydligi tufayli hayotdan, mehnatdan ko’ngli qoladi. SHunisi xarakterliki, Saltanatning ziddi bo’lmish brigadir odatdagi eskilikka yopishib olgan johil, mansabparstlardan emas, aksincha, u qo’ydek yuvosh, mo’min-qobil odam; Qulahmad ham feodal, xotin do’pposlaydigan zo’ravon erlar toifasidan emas, aksincha, ko’rinishda bo’lsada, biroq har ikkovi ham turli ko’rinishda bo’lsada, biri – itoatkorlik, loqaydlik, hissizlik illatiga mubtalo, obro’ bo’lsa kifoya,

adomlarning hohishi – istaklari bilan ishlari yo’q. Olamga hayot ato etuvchi ayol zotiga shunchaki bir ish kuchi, ijrochi deb qaraydilar, ayol mehnatini qadrlashni xayolga ham keltirmaydilar. Saltanatning mehnatdan qo’l siltab engil hayot ko’chasiga kirishi shu xil loqaydlikka qarshi o’ziga xos bir isyon edi. Loqaydlik, hissizlik, adolatsizlik ko’ngilsiz oqibatlari jihatidan shafqatsizlikning o’zgacha bir ko’rinishidirki, qahramonning unga qarshi isyoni qalbimizni hayajonga soladi. Bu asar yozuvining hayot sari qo’ygan dadil qadami bo’ldi. YOzuvchining romanlari tahliliga o’tishdan oldin yana bir qissasi – «Qanot juft bo’ladi» (1968) ustida to’xtalib o’tish darkor. Bu qissa yozuvchi ijodiy takomilida muhim o’rin tutadi. Qissa personajlari Akram, Sayyora, SHavkatjon, Nilufar, Murodjon, Sodiq – barchasi odatdagidek, burchga munosabat, imon- e’tiqod, diyonat, adolat tuyg’usi tonida tahlil etila boradi. SHu baxonada yozuvchi endi bir emas, bir necha ijtimoiy, ma’naviy, ahloqiy muammolarni ko’taradi. Muallif asarda kitobxon bilan qizg’in bahsga kirishadi. 60-yillar kishilari ma’naviy hayotida nimalar sodir bo’lyapti, qaysi odatlar maqbul, qaysilari nomaqul, xalqning ma’naviy yuksalishiga nimalar to’sqinlik qilyapti – yozuvchi shu savollarga javob axtaradi. O. YOqubov «Muqaddas» dan boshlab deyarli har bir asarida «biror muhim masalani ko’tarish bilan barobar, qalamga olingan majarolarning hayotiy ildizini, sabablarini ochishga intiladi. Boshqacha qilib aytganda, yozuvchi etuk realizmga xos analitik tasvir yo’lidan boradi. «Muqaddas»da SHarifjonni qing’ir yo’lga boshlagan omillar – oilaviy muhit ta’siri ta’kidlab o’tilgan. «Bir feleton qissasi»da bu xususiyat xiyla chuqurlashadi. «Qanot juft bo’ladi» qissasida esa yuqori bosqichga ko’tarilgan. Asarning etakchi personajlari Akromning ikkilanishlari iztiroblari, Sayyoraning adashishi, boshqa personajlar taqdiri va xarakteridagi kuchli va ojiz jihatlar faqat «tug’ma» xususiyatlari samarasi emas, balki ayni paytda real vaziyat, muhit mahsuli sifatida murakkab hayot bilan, fan-texnika inqilobi, davr sur’ati bilan bog’liq holda tahlil etiladi. Analitik tasvirga moyillik adib ijodida etuk realizmga xos yana bir fazilatning shakllanishiga olib keladi uning qahramonlari murakkab tabiatli

shaxslarga aylana boshladi. SHaxsga xilma-xil yondashish, hodisasining ham musbat, ham manfiy tomonlarini yodda tutishga intilish, odamni osongina «yaxshi» va «yomonga», «ijobiy» yoki «salbiy» qahramonga chiqarib qo’yishdan o’zini tiyish, inson qalbini his etgan holda qalam tebratish – mana shu fazilatlar Odil YOqubov asarlarida yaqqol ko’rinadi. 2. Burch, diyonat, adolat muammosini yoritish yozuvchi ijodining bosh mavzusi .

Odil YOqubov turli mavzularda qator hikoya, ocherk va qissalar yozib, nasrda muayyan tajriba hosil qilgach, o’z kuchini roman janrida sinab ko’rdi. Birin –ketin oltita roman yozib, katta nasrning mohir ustasi ekanini namoyish etdi. Odil YOqubov romanlari – mavzu jihatidan rang – barang. «Er boshiga ish tushsa…» (1965), «Diyonat» (1981), «Oq qushlar, oppoq qushlar» (1986), «Adolat manzili» (1994) romanlarida zamonaviy mavzular aks ettirilgan. «Ulug’bek xazinasi» (1973), «Ko’hna dunyo» (1983) romanlarida esa tarixiy o’tmish mavzulari tasvirlangan. Odil YOqubov tarixiy o’tmish mavzuini aks ettirish va xalqimiz orasidan etishib chiqqan buyuk allomalar obrazini yaratishda «Ko’hna dunyo» romanida ham katta yutuqqa erishgan. «Ko’hna dunyo» - tarixiy-falsafiy roman. Unga mashhur tarixiy shaxslar – Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinoning ilm-fan taraqqiyotiga, xususan, tibbiyot ilmining rivojiga qo’shgan olamshumul hissasi badiiy yo’l bilan batafsil va teran aks ettirilgan. SHuningdek, ularning og’ir hayoti va fojiali qismati mahorat bilan tasvirlangan. Romanda Beruniy va Ibn Sino obrazlari o’z davrining ijtimoiy ziddiyatlari va shiddatli voqealari zaminida ko’rsatilgan. SHunga ko’ra asarda o’sha davr ruhi bo’rtib turadi. Asar xalqimizning uzoq o’tmishi, uning o’sha davrdagi turmush tarzi, urf-odatlari, milliy xususiyatlari haqida boy ma’lumot beradi. SHunisi muhimki, bu ma’lumotlar yalong’och tarzda bayon etilmaydi, balki benazr obrazli tarzda ko’rsatiladi. «Ko’hna dunyo» romanining syujeti, asosan, rivoyatlar negizida tashkil topgan. Romanda ishlatilgan rivoyatlarni, ularning asar syujeti tuzilishdagi o’rniga ko’ra, uch guruhga bo’lish mumkin: 1. Roman syujeti tarkibida «qistirma hikoya» sifatida berilgan rivoyatlar. 2. Roman syujetida aks bo’lgan voqealarning badiiy to’qimasiga singdirib yuborilgan rivoyatlar. 3. Roman syujeti tarkibidagi mif, afsona va rivoyat motivlari. «Ko’hna dunyo» romanida, ayniqsa, telba shoh va avom xalq haqidagi, dono to’ti va besabr podshoh haqidagi, olam va uning yaratilishi haqidagi, «ne’mati

ilohiy» to’g’risidagi, Abu Rayxon Beruniy va Mahmud G’aznaviy baxshiga doir rivoyat asar syujeti to’qimasiga ustalik bilan singdirib yuborilgan. Bu rivoyatlar romanda tasirlangan tarixiy voqealik hamda obrazlar ma’naviy olamining badiiy gavdalanishiga bevosita xizmat qilgan. Zero, romanda qo’llanilgan har bir rivoyat syujet rivoji bilan chambarchas bog’lanib, chatishib ketgan. «Ko’hna dunyo» romanida Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mahmud G’aznaviy singari tarixiy obrazlar, shuningdek, Bobo Xurmo, Malikul SHarob, Piri Bukriy, Ibn SHahvoniy, Amir Ma’sud, Ali G’azab, Abul Hasanak, Xatlibegim, Bo’tako’zbegim, Unsuriy kabi badiiy to’qima obrazlar yaratilgan. SHular vositasida o’sha davrdagi hayot haqiqati, xilma-xil odamlarning feli-atvori badiiy haqiqatga aylantirilgan Muhim falsafiy fikrlar ta’siri va obrazli qilib ifodalangan. Rivoyatlarga singdiriligan xalq donishmandligining ma’no va mohiyati ochib berilgan. «Ulug’bek xazinasi», «Ko’hna dunyo» asarlariga xos bo’lgan yorqin badiiy umumlashmalar adibning «Diyonat», «Oq qushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili» romanlarida ham ochiq ko’rinadi. Bu keyingi uch roman zamonaviy mavzularni yoritilshda yozuvchi imkoniyatlarining tobora ko’payib, mahorati yanada o’sganligidan dalolat beradi. «Diyonat» romanida O’zbekistonning XX asr 70-yillaridagi hayot tasvirlangan. Asarda qishloq va shahar hayotidagi ibratli jihatlar ham, salbiy hodisalar, illatlar ham ustalik bilan ochib berilgan. Kishilar ruhiyatidagi halollik, poklik, kamtarlik, imoni diyonat singari fazilatlar ulug’lanib, o’sha yillarda ancha ildiz otgan mansabparstlik, qonunbuzarlik, ko’zbayamachilik, manmanlik, diyonatsizlik kabi illatlar fosh etilgan. Romanda etuk olim va kamtar inson Normurod SHomurodov, tuman rahbari Abror SHukurov, biolog olim Siddiqjon Obidov, raisning kelini Latofat singari obrazlar qalbi ham ishi va niyati ham go’zal bo’lgan ajoyib kishilar sifatida hurmat bilan tasvirlangan. YOzuvchi bu qahramonlarning har bir harakatini, yurish-turishini, o’y-xayollarini mantiqan asoslashga, ularning ichki va tashqi dunyosini, fe’l-atvorini tabiiy va ishonarli qilib ko’rsatishga muyassar bo’lgan.

Kolxoz raisi Otaqo’zi Umarov «Diyonat» romanidagi asosiy obrazlardan biridir. Adib ilg’or kolxozning shuhratparst raisi Otaqo’zining tashkilotchilik qobiliyati, ishchanligi va uddaburonligini tasvirlash bilan birga, undagi manmanlik, o’zboshimchalik, mansabni suistemol qilishlik, qo’l ostidagi kishilarga jabr qilishdan tap tortmaslik, ko’zbayamachilik kabi yaramas xususiyatlarni ham ko’rsatadi. Romandagi Vohid Mirobidov, Jamol Bo’riboev obrazlari vositasida ham turmushda, ayrim shaxslarda mavjud bo’lgan salbiy sifatlarni aks ettiradi. «Diyonat» romanida hayot haqiqati keng miqyosda tasvirlab berilgan. «Diyonat»da o’tgan asrning 70-yillari voqeligi tasvirlangan bo’lsa, «Oq qushlar, oppoq qushlar» romanida 80-yillarning boshlarida mamlakatda mavjud bo’lgan hayot haqiqati aks ettirilgan. Odil YOqubov o’zining bu romani haqida fikr yuritib: «Deydilarki, dunyoda oq qishlarday beozor, pok beg’ubor qushlar yo’q emish. Men ana shunday qushlarda bebaho fazilatli mehnat kishilarini ko’raman. Ayrim hollarda poraxo’rlik, ig’vogarlik, mansabparstlik illatlari ildiz otgan 80- yillar boshida ham o’zlariga gard yuqtirmay pokiza yashab, halol kun ko’rgan zahmatkash bobodehqonlarimizni o’sha go’zal oq qishlarga qiyos qilgum keladi. Va shu boisdan asarimning nomini «Oq qushlar, oppoq qushlar» deb atadim», - degan edi. Odil YOqubovning «Adolat manzili»romanida 1984-1988 yillarda «paxta ishi», «O’zbek ishi» bahonasida O’zbekistonda bo’lib o’tgan fojiali voqealar ro’yirost tasvirlangan. Adib poroxo’rlik va ko’zbayamachilikka qarshi kurashib, adolat o’rnatamiz, deb Moskvadan O’zbekistonga kelgan desantchi tergovchilarning mudhish kirdikorlarini, ularning hech qanday qonun-qoidaga va ahloq-odobga to’g’ri kelmaydigan razil qilmishlarini ayovsiz ochib tashlagan. Ana shu dahshatli voqealarni tasvirlash jarayonida O’zbek xalqiga xos bo’lgan halollik, bag’rikenglik, saxiylik, e’tiqodga sodiqlik, adolatga ishonch, sabr-toqat va fidoyilik singari olijanob insoniy fazilatlarni umumlashtirib ko’rsatgan. Roman syujeti markazida pok va halol, kamtar va fidoyi bir o’zbek oilasining hayoti turadi va bu oqko’ngil, bag’rikeng oila hayoti yozuvchi tomonidan ustalik bilan tasvirlab berilgan. Asarda Veteran bobo boshliq bu ibratli oilaga mansub

bo’lgan katta-kichik obrazlarning hammasi samimiy muhabbat va mehr bilan yaratilgan. Asarning bosh qahramoni – Suyun Burgut. Uning ismi jismiga mos. Suyun – halol ishlab, halol yashaydigan inson. U – mehr-oqibatli, oriyatli, mard va tanti. SHoirtabiat bu olov yigit yoshligidan maktabdoshi Marjonoyni sevib qoladi va balog’atga etgach, qizni Marjonoyni olib qochadi. SHirin – shakar oila quradi. Keyinchalik Veteran bobo yordamida o’qib, oliy ma’lumotli mutaxassis bo’lib etishadi. Voqealar davomida o’sib, yirik chorvador sovxozga direktor bo’ladi. Xo’jalikka mohirlik bilan rahbarlik qilib, uning iqtisodiy jihatdan taraqqiy etishini ta’minlaydi. Davlat va adolatli boshliq sifatida ko’pchilikning hurmatiga sazovor bo’ladi. Xo’jalik a’zolarining to’y-marakasiga ham, tashvishli, motam kunlarida ham ular bilan birga bo’lib, qo’lidan kelgan barcha yaxshiliklarni qiladi. Biroq qo’qqisdan kelgan falokat tufayli Suyun Burgut mudhish tuhmatga uchraydi. Moskvadan «haqiqat qilgani» kelgan general SHaronovskiy boshliq battol va shafqatsiz desantchilar uni asossiz holda ko’zbo’yamachilik va poraxo’rlikda ayblab hibsga oladilar. Suyun Burgutni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan behad qiynab, azoblaydilar. Lekin ular bu pok va mard inson irodasini buka olmaydilar. Bundan g’azablangan desanchilar mahbusni azoblashning hayotda misli ko’rilmagan yangi-yangi usullarini ishlatib, uni taslim ettirmoqchi bo’ladi. Biroq bunga erisha olmaydi. Romanda Suyun Burgut hamda uning hali o’n gulidan bir guli ham ochilmagan o’g’li Lochin polvonning o’limi kitobxonlar qalbini larzaga soladigan darajada teran va g’oyat ta’sirli qilib aks ettirilgan. Bu ikki fojiali o’lim tasviri orqali adib desantchi – tergovchilarning yurtimizni oyoqosti, xalqimizni xoru zor etib, kechirilmas va unitilmas gunoh, katta jinoyat sodir etganliklarini yaqqol ko’rsatib bergan. Asarda desantchilarning haqiqiy basharalarini ochib tashlovchi xarakterli voqea va asosli tasvirlar ko’p. Romanda ko’rsatilishicha, desanchilar na qonun-qoidaga rioya qiladilar, na xalqning urf-odatlarini hisobga oladilar. Aksincha, o’z qora niyatlariga etish yo’lida istagan noma’qulchilikni, istagan razillikni qila beradilar.

Aybsiz «Aybdor» mahbusni xo’rlash, haqorat qilish, talash, kaltaklash, uning g’ururini, nozik insoniy tuyg’usini toptashdan qaytmaydilar. Desanchilar, hatto Suyun Burgutning ko’z oldida uning jufti haloli Marjon suluvni qamoqxonadagi bezorilarga zo’rlatmoqchi bo’ladilar. Natijada ilojsiz qolgan Suyun Burgut desantchilarni dog’da qoldirib, o’zini-o’zi o’ldirishga majbur bo’ladi. YOzuvchi bu dahshatli holni har jihatdan asoslab bergan. Suyun Burgutning xatti- harakatlarida hech qanday soxtalik va g’ayritabiiylik yo’q. Zero, oriyatli inson Suyun Burgutning o’zini o’ldirishdan bo’lak iloji qolmagan edi. Romandagi Veteran bobo-fidoyi, mehribon, adolatli inson. Uning e’tiqodi – mustahkam, diyonatli-mahkam, vijdoni-pok. U desantchi – tergovchilarning jinoyatkorona qilmishlarini ko’rgach, tinch o’tira olmaydi. Adolat istab poytaxt Toshkentdagi tegishli idoralarga va mansabdor shaxslarga murojaat qiladi. Lekin hech qanday najot topa olmaydi. Oxir-oqibatda og’ir hasatalikka uchrab yotib qoladi. Adib boboning bunday harakatlarini va uning haqli talablari oqibatsiz qolganini tasvirlash bilan respublikamiz hayotidagi nozik bir jihatga ishora qiladi. YA’ni, u vaqtda O’zbekiston mustaqil bo’lmagani uchun hamma inson-ixtiyori Moskvaning qo’lida bo’lib, yurtimizda desanchi-tergovchilarning ra’yini hech ham qaytara olmas edi, degan fikr o’tkazilgan. «Adolat manzili» romanida mavzu va mazmun yangi bo’laganidek, asosiy obrazlar ham betakror va salmoqdor. YOzuvchi nomlari yuqorida zikr etilgan ijobiy obrazlarni yaratishda qanchalik mahorat ko’rsatgan bo’lsa, adolat o’rnatish niqobi ostida yurtimizga bostirib kelib, odamlarni qon qaqshatgan «adolat posboni» general SHaronovskiy yoki o’zimizdan chiqqan «eshakmiya tergovchi» Mirjalolov, sobiq sovxoz direktori Mansur mesh kabi nopok shaxslar obrazlarini tasvirlashda ham shunchalik yutuqqa erishgan. «Adolat manzili» romanida xilma-xil ramziy obrazlar ham mavjud. Lochin polvonning tengsiz go’zal va uchqur oti Qaldirg’och, bo’ribosar it qoplon singari ramziy obrazlarda insoniyat va hayvonot, vafo va sadoqat olamiga doir muhim fikrlar badiiy teranlik bilan ifodalangan.

Roman – tuyg’ular tug’yoni, shiddatli voqealar va o’tkir ziddiyatlarning yorqin ifodasi bo’lgan teran dramatik va tragik lirik nofosat bilan yo’g’rilgan. Bu xususiyat Suyun Burgut va uning jufti haloli Marjon suluvning yoshligi, sho’xligi, sevgi-muhabbati, qishloqdagi to’y-tomosha va o’lan-aytishuvlar tasvirlangan sahifalarda, ayniqsa, ochiq ko’rinadi. Umuman olganda, Odil YOqubovning «Adolat manzili» romanida O’zbekistonda o’tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida bo’lib o’tgan voqealar mohirona aks ettirilgan. Milliy mustaqillik mohiyatini chuqur anglashga xizmat qiluvchi bu asar zamonaviy adabiyotning jiddiy yutug’idir

ADABIYOTLAR: 1. Odil YOqubov. «Ulug’bek xazinasi» Roman. Toshkent. 2. Qozoqboy YO’ldoshev, Valijon Qodirov, Jalolbek YO’ldoshbekov. «Adabiyot» Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik-majmua. Toshkent. 2006 y. 260-281 b

O'xshashlar

Odil Yoqubov ijodi

Ijodkor tarjimai holini o`rganish usullari

Homil Yoqubov - ulkan adabiyotshunos va munaqqid

Obraz-ijodkor yaratgan inson dunyosining umumlashgan tasviri

Ko`hna dunyo haqiqatlari. (Odil Yokubov ijodi asosida)