Ko`hna dunyo haqiqatlari. (Odil Yokubov ijodi asosida) - Adabiyot - Referatlar

Ko`hna dunyo haqiqatlari. (Odil Yokubov ijodi asosida)

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2080 KB

Ko'chirib olish

Ko`hna dunyo haqiqatlari . ( Odil Yokubov ijodi asosida) Hayot haqiqatini badiiy tafakkur qatlariga ko`chirishda o`ziga xos ijodiy iqtidorini namoyish eta bilgan taniqli adib Odil Yoqubov tarixiy shaxslar, ayniqsa, hukmdorlar adabiy tiplarini yaratishda tarixiy ma`lumotlar bilan badiiy to`qima uyg`unligidan samarali foydalangan. Ma`lumki, badiiy asar syujetiga asos qilib olingan voqealarning barchasi ham ayni tarixiy haqiqatlardan iborat bo`lmaydi. Adabiy tiplar badiiy qiyofasini chizishda yozuvchi o`zining tafakkur xazinasida mavjud bo`lgan poetik detallarni ishlatadi: o`zini o`ylantirgan, uzoq xayollarga toldirgan kechinmalarini o`z qahramonlari ruhiyatiga singdirib yuboradi. Ana shu ijodiy jarayon bevosita badiiy to`qimaning estetik imkoniyatlari doirasida ro`y beradi. Odil Yoqubovning romanchilik sifatidagi o`ziga xosligi shundaki, u o`z tarixiy romanlarining qahramonlari talqiniga o`sha davr ruhini keng ko`lamli tarixiy haqiqatlar mohiyatini singdirib yubora oladi. Badiiy asar qahramonlarining epik faoliyatida mujassamlashgan davr haqiqati yozuvchi yashayotgan zamon ruhiyati va ijtimoiy dardlari bilan uyg`unlashib ketadi. Bunday fazilat faqat “Ulug`bek xazinasi” romanidagina emas, balki “Ko`hna dunyo” romanida ham muvjuddirkim, bu yozuvchi talantining adabiy tiplar kashfiyoti borasidagi benazir takomilidan dalolat beradi. Yozuvchi o`z romanini “Ko`hna dunyo” deb atagan va asardagi barcha qahramonlarni o`ziga xos tarzda nomlagan. Romanda Mahmud G`aznaviy va uning saltanatidagi barcha amaldorlar saroy xodimlari, Malikul sharob va uning mayxonasiga kelib ketuvchilar, Ismoil G`oziy boshliq karmatiylar, Mavlono Beruniy va u bilan aloqadar shaxslar, ibn Sinoga aloqadar insonlar faoliyatlari mukammal qamrab olingan. Zotan, ularning barchasi ko`hna dunyo odamlari, biroq har biri alohida va mustaqil faoliyat sohiblaridir. Biroq, “Ko`hna dunyo” so`zlari zamiridagi mohiyat bu asardagi har bir obrazning syujet qatlamlaridagi mustaqilligini inkor etmaydi, aksincha ularning asar badiiy mazmunini yuzaga chiqaruvchi yaxlitligini anglatadi.

Demak, yozuvchi tomonidan o`ylab topilgan nom (“Ko`hna dunyo”) unda yaratilgan adabiy tiplarning barchasiga baravar bo`lgan umumiy atamadir. Agar romanning bosh qahramonlarini aniqlash masalasi o`rtaga qo`yilsa, unda yechilishi mushkul bo`lgan talay chigalliklar yuzaga chiqadi. Romanning annotatsiyasida shunday bitiklarni o`qiymiz: “Odil Yoqubovning “Ko`hna dunyo” degan yangi romani ikki buyuk alloma – Abu Rayhon Beruniy bilan Abu Ali ibn Sino hayotiga bag`ishlangan...” Mustabid shoh Mahmud G`aznaviy davrida yashab, og`ir sharoitlarda ijod qilgan bu ikki ulug` siymoning hayotlari chuqur dramatik voqealarga to`la. Romanni o`qir ekanmiz bir qarashda sarguzashtnoma bo`lib tuyuladigan, aslida esa zulm va adolatsizlikka asoslangan ko`hna dunyoning o`tkir ziddiyatlarini va fojiaviy hodisalarini kuzatamiz. Nohaqlik va tubanlik iskanjasida qolgan ikki buyuk, bobomizning yuksak e`tiqodi, dardu alamlari, iztiroblari, mustahkam irodasi va chuqur ruhiy kechinmalarining guvohi bo`lamiz. Bir qarashda annotatsiyadagi fikrlar to`g`riday bo`lib tuyuladi: go`yo roman Mahmud G`aznaviy haqida emas, buyuk allomalar to`g`risida yaratilganday. Chuqurroq o`ylab ko`radigan bo`lsak, bunda san`atkor ko`ngliga tukkan bosh ijodiy niyat o`zicha mustaqil taqdir egalari hisoblangan badiiy obrazlarning yirik epik asar syujetidagi faoliyatini umumiy bir negiz – Mahmud G`aznaviy taqdiri bilan chatishtirish va ana shu maqsadga bo`ysundirilgan ko`p planli ko`lamdor asar yaratish ekanligini anglaymiz. Zotan, yozuvchining burchi avval bosh qahramonlarni topish va so`ngra asar yozish emas, balki davr haqiqatini tashiydigan adabiy tiplar yaratishdir. Masalaga ana shu nuqtai nazardan yondashsakkina bosh qahramon masalasi bilan bog`liq chigalliklarni bartaraf qilish imkoniyati tug`iladi. Haqiqatan ham bir-biriga sira o`xshamaydigan – juda ko`p shaxslar faoliyat ko`rsatadigan, turli –tuman voqea hodisalar, rang-barang xarakterlar va sarguzashtlar bitta umumiy taassurot, ya`ni Mahmud G`aznaviy taqdiriga kelib bog`lanishi yaxlit adabiy-tarixiy manzara – Mahmud G`aznaviy davrini butun ziddiyatlari bilan ko`z oldimizda gavdalantiradi. Mana, sizga romanni bir butun qilib ushlab turgan, badiiy to`qimaga keng yo`l ochib berib, har

biri o`z davri haqiqatining badiiy in`ikosi hisoblangan adabiy tiplarni boshqarib turgan, romanning tug`ilishida yetakchi rol o`ynagan bosh ijodiy fikr. Agar romandan Mahmud G`aznaviy adabiy tipi chiqarib tashlansa, unda asarning yaxlitligi badiiy butunligi yo`qoladi, o`z-o`zicha yashagandek bo`lib ko`ringan barcha tiplar tirqirab sochilib ketadi. Badiiy negiz yaxlitligi yo`q joyda esa, san`at asari bo`lmaydi. Mahmud G`aznaviy obrazi va uning davri haqiqatlarisiz Abu Ali ibn Sino hazratlarining mutafakkirona hayotining o`ziga xos xususiyatlarini ilg`ab olish imkoniyatlari ham o`z-o`zidan barham topadi. Anglashiladiki, mazmun va shakl birligini ta`minlovchi adabiy tipning badiiy asar negizini tashkil etuvchilik mohiyatiga (garchi u podsho bo`lsa ham) hech bir shak keltirib bo`lmaydi. Shu haqiqatni chuqur idrok etgan yozuvchi esa, Mahmud G`aznaviy to`g`risida roman yozibdi degan ta`nadan qutulish maqsadida o`z asariga “Ko`hna dunyo” deb nom beradi. Bu nom romanning yaxlitligini ta`minlovchi adabiy tipga ham, shuningdek, unda ishtirok etgan barcha obrazlarga ham babbaravar tegishlidir. Bu fikrni roman tahlili jarayonida dalillashga urinib ko`raylik. Romanning biirnchi bobi Malikul sharob mayxonasining tasviriga bag`ishlangan. Shu mayxonadagi barcha voqealar – Malikul Sharob, Bobo Xurmo, Piri Bukriy, Abu Rayhon; Abulqosim Firdavsiy, Abul Hasanak, Unsuriy, Nargizabonu; hattoki; soxta ibn Sinolar bilan bog`liq bo`lgan voqealarning barchasi Mahmud G`aznaviyga borib bog`lanadi. Eng avvalo, Malikul Sharob taqdiri bilan bog`liq tarixga nigoh tashlaylik. Bu mayxona Malikul Sharobga otasidan, fotihi muzaffar amir Sabugtegin (Mahmud G`aznaviyning otasi) ning sodiq nadimi Qorag`ulomdan meros qolgan. Malikul Sharobning o`zi ham yoshligida Sulton Mahmudning suyukli nadimi bo`lgan. Agar o`rtada Nargizabonu bo`lmaganda Sultonning suyangan tog`i yoki eng yaqin lashkarboshisi bo`lgan bo`lur edi. Bundan qirq yil ilgari Nargizabonu tufayli oralariga tushgan ziddiyat ularning taqdirini ajratib yuborgan. Qirq besh yildirki, ular o`rtasidagi nifoq mavjud. Yoki Bobo Xurmo taqdirini olib ko`raylik. Bir mahallar hozirgi Bog`i Firuz o`rnida bu muysafidning katta xurmozori bo`lgan. Bundan yigirma yil muqaddam Sulton Mahmud Bog`i Firuz uchun joy tanlanganida mo`ysafidning

xurmozori joylashgan yer unga manzur bo`lib, uni o`z mulki tasarrufiga qo`shib olganu, suyukli bog`idan ayrilgan keksa bog`bon savdoyi bo`lib qolgan. Mana u qariyb yigirma yildirki, ko`cha-ko`yda yurib tilanchilik qiladi. Yoki mayxonada sodir bo`ladigan voqealardan ayrimlariga bir nigoh tashlab o`taylik. Mayxonaga mehmon bo`lib kelib qolgan ikki sayyoh (soxta ibn Sino va uning nadimi) Xurosondan Abulqosim Firdavsiy yurtidan ekan, gap aylanib “Shohnoma” ga borib taqaladi va shu doston tufayli tug`ilgan bahs sabab, Malikul Sharob shoir bilan eng so`nggi uchrashuvini xotirlaydi. “Yodida bor, Abulqosim Firdavsiy, - ollo undan rozi bo`lg`ay, - G`aznani tark etishdan avval uning kulbai vayronasiga tashrif buyurgan edilar. Tashrif buyurishdan bir kun avval esa, shaharda ajib bir gap tarqalgan edi. Birov Sulton Mahmud ul nazm sultoniga katta lutfu ehson ko`rsatib, “Shohnoma” ning har misrasiga bir tilladan haq to`labdi, desa, boshqa birovlar, bil`aks sulton buyuk shoirning qadriga yetmabdi, hatto egniga sarupo ham yopmabdi, degan gaplarni topib kelgan edi. Ustod esa, go`yo sulton bergan pulni cho`ntagiga solib, to`g`ri hammomga borgan emishlar, hammomdan chiqqach, bor aqchasini gadolarga ulashib, o`zlari sultonga hajv bitgan emishlar”. Malikul Sharob bu mish-mishlarni haqiqat qilib ulgurmasdanoq ustod o`zlari uni yo`qlab kelib qoladilar. Ustod keksa bo`lsalar ham, bo`y-bastlari kelishgan, oppoq soqollari ko`ksiga tushgan, tiyrak ko`zlariyu, o`tkir so`zlariga hech kim dosh berolmaydigan, tili achchiq, qaysar odam edilar. U kishi goho-goho may istab kelganlarga kayfiyati chog` bo`lsa, “Shohnoma”dan hikoyatlar o`qib berar, donolar bisotidan rivoyatlar aytib, hammani xushnud qilar, mabodo kayfiyatlari buzuq bo`lsa, qalang`i- qasang`i mayxo`rlar bilan o`tirishni istamay, tikka turganlaricha bir piyola may ichardilar-da, o`z yo`llariga ravona bo`lardilar. O`shanda, so`nggi marta kelganida, ustod xuddi besabab qamchi yegan asov tulporday betoqat edilar. Soch-soqollari to`zg`igan yuzlari bo`g`riqqan, oppoq qoshlari tagidagi tiyrak ko`zlari allaqanday ichki bir alamdan yonar, o`zlariyam odatdagi kimxob to`n o`rniga oddiygina qora chakmon kiyib, boshlariga eski

qalpoqni qo`ndirib olgan, qo`llarida aso, yelkalarida xurjun, tarki dunyo qilgan bir zohidga o`xshar edilar”. Malikul Sharob xotirasi vositasida Abulqosim Firdavsiy adabiy tipi yaratiladi. Uning xulqi, mayxo`rlar orasidagi faoliyati, portreti shunday bir donishmandni ko`z o`ngimizga keltiradiki, unga romanda ozgina joy ajratilganiga qaramasdan, davrning jahonshumul haqiqatini o`z nutqi vositasida badiiy ifodalaydi: “Ustod Malikul sharob tutgan bir kosa mayni bir sipqorishda bo`shatib, kosani qaytarib berdilar. - Yo`q! – deb xitob qildilar. – Yo`q, Malikul Sharob, faqir qornimga emas, qadrimga yig`layman... Shu boisdan, bu gumroh Sulton G`aznaviy bergan barcha in`omlarni gadolar va yo`qsullarga ulashdim. Bir mirisini qoldirmay ulashdimu, mana endi farishtaday mas`um, go`dakday qip-yalang`och ortimga otlandi. E-voh. Bu gumroh shohlar oldida bizday faqir shoirlar qismati shu ekan. Ne chora? Ayb o`zimda. Bil`aks insof va adolatlni kuylab, odil shohlar tarixini bitgan shoir, kelib- kelib shu mustabid sultondan haqiqat qidirib kelurmanmi? O gumrohlar, gumrohlar. Kamina go`yokim Eron bilan Turonni bir-biriga qarshi qo`ygan emishmen. Go`yokim forsiy shohlarni ulug`lab, turkiylarni kamsitibmen. Yo`q! – dedilar u kishi to`satdan kulohli boshlarini baland ko`tarib, - bir elni boshqa elga qarshi qo`ymoq – donolar ishi emas? Bu –shohlar va sultonlar ishi. Kamina o`z asarimda faqat haqiqatni yozdim. O`lim haq. Vaqtiki kelib faqir ham bu olamni tark eturmen. Ammo inshoollo, “Shohnoma” toabad qolur. Kim haq, kim nohaq, har kim o`zi o`qib olur, o`zi bilib olur; Malikul Sharob. Ustod shunday dedilarda-da, ikkinchi kosani ichishdan bosh tortib, mayxonani tark etdilar”. Ko`rinadiki, Malikul sharob mayxonasi Sulton Mahmud G`aznaviy davri haqiqatlarini tiniq aks ettiruvchi ko`zguga aylantirilgan. Uning mayxonasi garchi sulton Mahmud G`aznaviy qasrlari bilan tenglasha olmasa ham, dovrug`i butun mamlakatga taralgan. Yozuvchining romanni shu mayxona ta`rifi va undagi voqealar tasviri bilan boshlashida ham juda katta bir ma`no bor. Bu joyda

yig`iladiganlar haqiqatni aytadigan kishilar, ularning ko`pchiligi davrning jabrdiydalari yohud saltanat zulmidan bezgan haqgo`y odamlar, ular orasida saltanat ayg`oqchilari ham bor, xullas, ular u yo bu darajada Mahmud G`aznaviy saltanatiga daxldor shaxslardir. Yozuvchi mayxonaga yig`ilgan odamlarni shu qadar ta`rif- tavsif qiladiki, satrlarda muhrlangan chuqur hissiyot bilan salmoqli fikr birligining hayratomuz ifodasi o`quvchini befarq qoldirmaydi. Ovloq Xorazmdan, Abu Rayhon Beruniy yurtidan kelgan Piri Bukriy salkam o`n besh yil Malikul Sharob bilan birodarlik qiladi, uning mayxonasiga kelib, nay chaladi, shunday berilib chaladiki; ba`zan o`zi ham yig`lab, o`zgalarni ham yig`latadi. Biroq, u asar so`ngida nafaqat Beruniyning raqibi, bilki saltanatning mayxonaga qo`yilgan ayg`oqchisi bo`lib chiqishi o`quvchi qalbini larzaga soladi. Bu esa Piri Bukriy timsolida g`aznaviylar davri ijtimoiy muhitining o`ziga xos adabiy tipi ifodalanganligini ko`rsatadi. Mayxona shu darajada dovruq taratadiki, uning mayini ichgan yupun shoirlar va yo`qsillardan tashqari ba`zan man man degan bek va bekzodlar, hatto Abu Rayhon Beruniy kabi allomalar, gohi gohi esa sultonning suyukli madhiyabozi, shoir Unsuriy ham qadam ranjida qiladi. Hatto amirul mo`minning erkatoy vaziri Abul Hasanning o`zi ham, maytalab bo`lib, shu dargohga pinhona odam yuboradigan bo`ladi. Hullas, mayxona suhbatlari Sulton Mahmud G`aznaviy saroyi sir-asrorlari bilan bevosita bog`lanib ketib, ularda inson qalbining eng asl,eng chuqur sirlari shu darajada ochib tashlanadiki, unda davr haqiqati yarq etib, ko`zga tashlanadi. Mayxonada yaxshi g`azal o`qigan, yaxshi kuy chalgan yoki qiziq hangoma so`zlab bergan mayxo`r bir kosa tekin may bilan taqdirlanadigan bo`ladiki, bu an`ana undagi mushoirani kuchaytirib, alangalatib yuborishga bois bo`ladi. Biz bu o`rinda yana bir misol keltirish bilan kifoyalanamiz: “... Bobo Xurmo Malikul Sharobning oldida nechundir kulimsirab, tavoze bilan qo`l qovushtirib turardi. - Avf et. Malikul Sharob. Bu suhbati gulgunda yaxshi shohu yomon shohlar haqida bahs ketdi. Ijozat etsang, kamina shu to`g`rida bir rivoyat so`zlasam. - So`zla, Bobo Xurmo.

- Shundaykim qadim zamonlarda ikki xesh, ikki birodar safarga chiqmish... Shunda bir do`sti ikkinchisidan: agar senga saodat yor bo`lib, podsho bo`lsang nima qilar eding, deb so`ramish. - Agarchand, - demish birinchi sayyoh, - saodat yor bo`lib, poshsho bo`lsam, yurtimda insofu adolat o`rnatar edim. Odamlar nimaiki orzu qilsa, hammasini ro`yobga chiqarar edim. - Kamina poshsho bo`lsam, - demish ikkinchi sayyoh, - bani odam atalmish bu nodonlarni tavbasiga tayantirar edim. Qashlashga tirnoq ham qoldirmay, kafangado qilardim bularni. - Sabab? - Sababi – na yaxshilikni biladi bu gumrohlar, na yomonlikni. Ertasiga ikki sayyoh yo`lida davom etmish. Yo`l yurib, yo`l yursa ham mo`l yurib, bir shahri azimga yetib bormish. Qarasalar ark oldidagi maydonda odam tirband, hammaning qo`lida bir parcha go`sht, osmondagi qushga tikilar emish. Ma`lum bo`lishicha, bir kun avval shahar hokimi olamdan o`tgan, hokim befarzand bo`lib, taxt vorisi yo`q emish. Shu boisdan, shahar donishlari yig`ilib, poshshoning burgutini uchirmoqqa ahd qilmish, toki burgut kimning boshiga qo`nsa, o`sha odam poshsho bo`lsin. Burgut esa falakning gardishi bilan bemehr sayyohning boshiga kelib qo`nmish. Sayyoh esa taxtga o`tirgan hamon o`z aytganini qilmish, mamlakat ahlini zir titratmish, behisob boju xiroj solib, hammani kafangado qilmish. Shunda odamlar poshsho bo`lgan sayyohning do`stini qidirib topmish, poshsho ustidan unga arz qilib, undan najot so`rarmish. Faqir sayyoh poshsho bo`lgan do`stining oldiga bormish. Poshsho uni shodu xurramlik bilan kutib olmish, ammo so`zini eshitib: “Sen bu ishga aralashma, - deb tanbeh bermish. - Agar men bu odamlarga zulm qilgan bo`lsam, gumrohligi va nodonligi uchun shunday qildim. Agar bular nodon bo`lmasa, xudoning bir aqlsiz maxluqiga ishonib, kaminani taxtga ko`tarishmas edi. Beaql maxluqqa inonib, meni poshsho qilishgan ekan, rahm-shafqat ne darkor bularga. Dono poshsho donolarga loyiqdur. Nodonlarga nodon poshsho yarashur”.

Bobo Xurmo tilidan naql qilingan bu rivoyatni har kim har xil tushunadi. Ba`zilar roviyning so`zlaridan “senday nodonlarga Sulton Mahmudday zolim podsho yarashur”, degan ma`no uqqan bo`lishsa, ba`zilar Bobo Xurmoning bu rivoyati aslida Sultonning g`animi Imom Ismoilning so`zi deyishadi. Mana shu bahs sabab davrning yana bir haqiqati, ya`ni zolim podshoga qarshi bosh ko`targan adolat lashkarining jangu –jadallari roman sahifalariga kirib keladi. Yozuvchi Ismoil G`oziy boshliq xalq qasoskorlarining yashirin faoliyatlarini juda katta mehr bilan quyuq bo`yoqlarda beradi. O.Yoqubovning “Ko`hna dunyo” romanining o`ziga xosligi shundaki, asar syujetida folklor namunalari, ayniqsa tarixiy rivoyatlardan samarali foydalanilgan. Yozuvchi o`z badiiy g`oyalarini ifodalashda roviylar naql qilgan rivoyatlarning falsafiy mantiqiga tayanadi. Xususan, yuqorida keltirilgan “Zolim shoh va nodon avom haqidagi rivoyat” orqali G`aznaviy hukmronlik qilgan davr haqiqati, o`sha zamonning murakkab ijtimoiy dardlari tasvirlangan. Badiiy to`qima vositasida yaratilgan mayxonada hamma narsa Mahmud G`aznaviyning zolimligiga borib bog`lanadi. Hatto Mahmud G`aznaviyga tutqich bermay yurtma- yurt kezib yurgan ibn Sino qiyofasiga kirgan sayyoh ham, gohi- gohida mayxonaga qadam ranjida qiladigan Beruniy ham yozuvchining shaxsy kechinmalari, hissiyotlari, aql tarozisidan o`tib, Mahmud G`aznaviy davri haqiqatini ochishga xizmat qiladigan adabiy tiplarga aylantiriladi. Yozuvchining o`z ixtiyoriga qo`ymagan, uning tafakkurida zuhur topgan badiiy niyat bois Sadafbibi, Piri Bukriy, Sabhu va Xatlibegimlarning xilvatgohlariga kirib chiqamiz, ularning sir-asrorlarga to`la ruhiy olami ko`zgusida Beruniyning ziddiyatlarga to`la o`tmishi bilan hayrat ichra tanisha boramiz. Nihoyat Sultonning suyukli singlisi Xatlibegim tashrifi tufayli romanning markaziy siymosi Mahmud G`aznaviy xilvatxonasi tomon yo`l olamiz: “- Mavlono. Men sho`rlik sizni yo`qlab kelishimizdan murodim, xabaringiz bor, ul valine`mat davlatpanoh – iloyo umri uzoq bo`lg`ay, - og`ir dardga chalinmish. Saroy to`la alloma, malikul kalom, dovrug`i jahon hakimlar, biroq

sho`rlik og`am o`z o`tida o`zi qovurilib yotmish. Dardiga davo, ko`ngliga orom beradigan na bir hibibi bor, na bir tabibi...”. Xatlibegim obrazi tufayli roman sahiflarida saroy to`g`risidagi davr haqiqati kirib keladi. Bir tomondan Mahmud G`aznaviy saroyi allomalar, malikul kalomlar, hakimu tabiblar bilan to`la, ikkinchi tomondan ig`voyu, fisqu-fasodlar uyasi, saroy amaldorlari esa, ayniqsa vazirlar – Ali G`arib bilan Abul Hasanaklar – martaba talashish bilan band bo`lishadilar. Uning dardu hasratlarini tinglagan Beruniy “hammasidan boxabar. Yer tagida ilon qimirlasa biladi, bu xotin. Ammo bu mash`um sir-asrorni aytishdan murodi ne? Bu ig`vo, bu fisqi-fasod ishlarga daxlim ne mening? – deya taajjublanadi. Shu o`rinda yozuvchi davr haqiqatini berishda o`ziga juda qo`l kelgan usulni qo`llaydi – rivoyat syujetiga muroajaat qiladi: “Xatlibegim to`satdan durrasining uchini jahl bilan yelkasiga otib, Beruniyga tik qaraydi, surma tortilgan ko`zlari allaqanday chaqnab: - Nahotki bu dardning davosi bo`lmasa mavlono? – deb so`raydi. Kecha saroyda nazm ahlining sultoni janob Unsuriy bir so`z aytmish. Hindiston tomonda, qaysi bir nahr o`rtasidagi orolda “ne`mati ilohiy” degan g`aroyib bir daraxt o`sar emish. Bu daraxtning mevasini tanovul qilgan xastai notavon tanasidagi barcha dardlaridan forig` bo`lur, chol bo`lsa qirchillama yigitga, kampir bo`lsa... yosh malakka aylanar emish... Siz o`sha yurtlarda bo`lgansiz, mavlono ayting, maslahat bering, qaydin topsa bo`lur bu “ne`mati ilohiy”ni? (24-25-betlar). Ko`rinadiki, Xatlibegim ruhiyatini qamrab olgan og`ir hissiyotlar davr haqiqatidan tug`ilgandir. Keksa podsho o`lim to`shagida qolganda arkoni davlat aqli noraso shahzodani taxtga o`tqazib, o`zlari hokim bo`lishni o`ylaganlar. Bu tarixiy haqiqat har bir mamlakat, har shohlikda cheksiz tarzda takrorlanib turgan. Shunday og`ir damlarda o`lim to`shagida yotgan shohning yaqinlari Xatlibegim tushgan tahlikali holatga tushishlari turgan gap. Bu tarixiy haqiqatdir. “Ne`mati ilohiy” bilan bog`liq rivoyatning asar syujetiga kiritilishi ham davrning tarixiy haqiqatlarini, “tarixiy shaxslar taqdirini, davr dramasini, davrning ko`p qirrali

ziddiyatlarini yangicha, ta`sirchan ochishga, badiiy inkishof etishga” imkon bergan. Beruniy bilan Xatlibegimning bahsida davr haqiqati butun ziddiyatlari bilan beriladi. Sulton Mahmud hech bir najot topolmaydi. Yetti iqlimni zabt etgan fotihi muzaffar, dong`i olamga ketgan podshoi olam bukun... jismida uqubat, ko`nglida tavahhum najotsiz to`lg`anib yotishga majbur. Suronli janglarga chek qo`yib, endi farog`at gulshaniga yetdim deganida... nogahon yopishgan bu dardi bedavo sabab... shami shabistoni yaqinlashadi. Uning bir umidi Hazrati ibn Sinoda qoladi. Bu badiiy to`qimaning qudrati tufayli yaratilgan jozibali sahifalardan biri ibn Sino bilan Abu Rayhon Beruniyga daxldor, davr haqiqati - ularning olamshumul kashfiyotlari birin- ketin ochila boradi. Xatlibegim Beruniydan hazrat ibn Sino xususida, uning yordamiga muhtoj ekanini bildirganida ibn Sino deb aytilgan jozibador bu ikki so`z Abu Rayhonning diliga bamisoli iliq bir nur bo`lib qo`yiladiyu, ko`ngli yorishib ketadi. Mana sizga roman to`qiladigan ipning – yozuvchi ijodiy niyatining boshi. Yozuvchi zolim tarixiy shaxs Mahmud G`aznaviyning o`lim to`shagida yotgan davri – so`nggi uch-to`rt oylik saltanatini ko`rsatmoqchi. Bu bilan zolim shohlarning yangicha bir adabiy tipini, ya`ni juda ko`p adolatsizliklar qilgan-u, boshiga bedavo dard yopishganda Yaratganga tavba-tazarru qiluvchi insonning asl qiyofasini tasvirlab, uning hayot yo`li ustidan qat`iy hukm chiqarmoqchi. Sulton Mahmud G`aznaviyning to`shakda bedavo dardga chalinib yotgan damlari sabab bo`lib, Beruniy ham, uning o`zi ham butun umr bosib o`tilgan hayot yo`lini xayolan tahlil qilishga kirishadilar. Beruniy shogirdi Sabhu sabab Mahmud G`aznaviy bilan birgalikda Hindistonda bosib o`tgan yo`llarini xayolan tasavvur etadi: Beruniy umrida ko`p do`stu birodar, juda ko`p shogird orttiradi, ularning yaxshilarini ham, yomonlarini ham, omad kulib boqqanida atrofida girgitton bo`lib, omad ketganida xoinlarcha yuz o`girganlarini ham – har xilini ko`radi. Lekin Loxo`r ko`chasidan topib olgan Sabhuday sadoqatli shogirdni ko`rmagan edi. Bo`yi- basti kelishgan, mo`ylovi endigina sabza ura boshlagan, tol chiviqday

nozik bu yigitchada o`z elining hamma fazilatlari – muloyimligi, mehnatsevarligi, kamtarinligi mujassamligidan hayratga tushadi. Ajabo. Nechun goho bir el ikkinchi el bilan oshno bo`lmasdan turib yotsiraydi, faqat o`z tilim, o`z kuylarim va o`z qo`shiqlarim yaxshi deb o`ylaydi? O`ylaydi-yu, qatlu om qilib bo`lsa ham o`z urf-odatlarini boshqa yurtlarga yoymoqchi bo`ladi... Shohlar-ku mayli. Uning o`zi ham, oqu qorani tanigan Abu Rayhon Beruniyning o`zi ham bir mahallar shunday deb o`ylagan emasmidi? O`zi tug`ilib o`sgan Jayhun zaminidan yaxshi zamin, turkiy qo`shiq va turkiy kuylardan yaxshi kuy va yaxshi qo`shiq yo`q, deb o`ylaganmidi? Xayriyatkim, birda Jurjon, birda Hindistondan buyuk va g`aroyib yurtlarni ko`rib ko`zi ochiladi, har bir mamlakat har bir el noyob va go`zal bir olam ekanini bildi, bilib “Hindiston”ni yozdi. Faqat ming afsuski, bu asarni, o`n yil umri ketgan bu suyukli kitobini hozircha pinhon tutishga majbur Beruniyning ushbu o`ylarida davr haqiqati, ya`ni bir el odamlarining ikkinchi bir el to`g`risida fikr yuritish jarayonlari butun ziddiyat bilan mukammal badiiy ifodalangan. Yozuvchi mutafakkir Beruniy nigohi, aql-zakovati bilan behisob qon to`kkan, shaharlarni talab, ibodatxonalarga o`t qo`ygan Sulton Mahmud G`aznaviyni fosh etadi. Sabhuga davr haqiqatini ochib bari bir sening yurtingda mening elim to`g`risida yomon taassurot qoldi, bolam. Yo`q ul qatlu qirg`inlar uchun mening elim gunohkor emas. Aslo. Ammo Sulton Mahmud yanglig` jahongirlar, lashkarboshilar, mustabid shohlarning razolati ham shundadurki, ular faqat o`z nomlari emas, balki o`z eli nomiga ham dog` tushirishga qodirdurlar, - deydi. Davr haqiqatini ochib berish yuksakligiga kutarilgan bu adabiy tip siymosida yozuvchi mazlum ellar yuragidagi yomon asoratlarni yo`qotishga intilib, “Hindiston” kabi buyuk asar yaratgan umumbashariy zotni ulug`laydi. Yomonlikning manbai odamda emas, balki jamiyatda ekanini yozuvchi chuqur idrok etgan. Shu boisdan ham Beruniy va Mahmud G`aznaviyda jamiyat mafkurasidan meros qilib olgan ikki xil tafakkurni, ikki xil ruhiy olamni turmush materiallariga tayanib kashf etadi. Sulton Mahmudni yolg`iz og`riq emas, notinch o`ylar, vahimali tushlar ham iztirobga soladi. U o`zini haq va hidoyat yo`lida qirq yil suron solib, mag`ribdan mashriqqacha ma`jusiylar va g`ayridinlarni qatli om

qilib, poyqadami yetgan el borki, hamma yerda Qur`oni majid so`zini yoyib, bu yo`lda dini islomga zafar ustiga zafar keltirib, endi rohat-farog`atda kn kechirmoq mavridi keldi deb o`ylaganida bedavo dard bergan. Yaratuvchidan shikoyat qiladi. “Agar bu dard chindan ham bedavo bo`lsa, unda amirul muslimin atalmish gunohkor bandangning qirq yillik toatu ibodatidan ne foyda?”- deb zorlanadi, diniy mafkuraning xalqlar o`rtasida adovat solishini tushunmaydi. “Nahot u butkul ro`yi zaminni zabt etib, behisob boyliklar orttirganida, o`z dorulsaltanati G`aznai munavvarani jahonda eng ko`rkam shaharga aylantirib, unda masjidi Jome` yanglig` o`nlab masjidlar, go`zallikda benazir jannatmonand bog`lar yaratganida, Osmon malikasi kabi qasrlar qurib, ularni hech bir shoh ko`rmagan zebu ziynatlar bilan bezatganida... nihot oxir pirovardida topgani bu bedavo dard bo`lsa? U o`z xaramiga Chin va Misr, Hindiston va Rumdan husnda yagona huriliqoralarni, raqsda tovusdan tovlanuvchi go`zal raqqosalar, bulbul yanglig` xushovoz xonanda va sozandalar, nomi olamga ketgan Malikul kalom va vohidi zamon allomalarni to`plasayu, bularning baridan benasib bo`lsa? U o`z davrining amirul mo`mini sifatida “Bu ne`matlarni o`zing in`om etsangu, tag`in o`zing hammasidan benasib etsang?” – deb xudoga yolvoradi. Uning miyasida ilgari hech qachon o`ylamagan yomon o`ylar charx uradigan bo`lib qoladi. Nechundir ezgu ishlari emas, janglar suroniyu, otlar dupuri, kesilgan boshlar, dorda chayqalgan murdalar, yong`inda qolgan shaharlar yodiga tushadi. Joni behalovat, kechalari yomon tushlar ko`rib chiqadi: “- Yaqinroq kel Abu Rayhon. Bu g`ayriddinning so`zini eshit. Arzi ne – senga so`zlasin, sen bizga so`zla. Beruniy ot tuyoqlari ostida ezilgan qalin maysalarni ship-ship bosib, nuroniy cholning yoniga keladi, boshini osiltirganicha mo`ysafidning hayajonli, palapartish so`zlarini eshitadi. - Bu bandai ojiz sizday amiral mo`minindan mehru shafqat tilaydi. Deydikim, bu qasrda ellik ming g`aribu g`urabo yig`ilgan... aksari ojizalar... begunoh norasidalar... chollar emish...” (38-bet).

Yozuvchi bosh ijodiy niyati bilan bog`liq bo`lgan zolim shoh obrazini yaratish uchun badiiy tasvirning barcha imkoniyatlaridan unumli foydalangan. Malikul mayxonasidagi suhbatlaru bahslarni, rivoyatlaru xotiralarni va nihoyat amirul Mo`mining atalmish Mahmud G`aznaviyning dahshatli tushlarini zolim shoh adabiy tipini yaratuvchi bosh ijodiy niyatga xizmat qildiradi. Tushida Sulton Mahmud taslim bo`lishdan bosh tortgan qasrga o`t qo`yishni Amir Nushteginga buyuradi. Zum o`tmay, to`rt tomondan ko`tarilgan alanganing qizg`ish tillari muazzam ibodatxonani ajdaho yanglig` yalab, oftobday yaraqlagan oltin qubbalarini yamlab yutadi... Romanning boshidan oxirigacha Mahmud G`aznaviy bilan Beruniy haqiqat uchun jangga kirishadi. Har kim o`z tafakkur tarzidan kelib chiqib, haqiqatga baho beradi. Sulton bedavo dard sabab, “ne`mati ilohiy” haqidagi rivoyatni haqiqat deb tushunadi. Abu Rayhon Beruniy esa, uni haqiqat emas, bir cho`pchak deb talqin etadi. Bu ikki zot o`rtasidagi ayovsiz fikriy janglar “Ulug`bek xazinasi” romanidagi Ali Qushchi va Abdulatif ziddiyatlarini beixtiyor yodga tushiradi. Ali Qushchining haqiqatni himoya qilishi bilan Beruniyning haqiqatga sadoqati orasida juda ham yaqinlik bor. Biroq, ularning o`z davrining yetuk allomalari tarzidagi bosib o`tgan yo`llari, ularning har ikkalasi, buyuk tarixiy shaxslar ekanini anglatadigan jihatlardir. Xuddi shuningdek, gunohkor shohning tavba-tazarru qilishida; ya`ni Abdulatif bilan Mahmud G`aznaviy taqidirlarida ham o`xshashlik bor. Abdulatif boshi tanasidan judo bo`lishidan avval padari oldidagina gunohini bo`yniga olgan bo`lsa, Mahmud G`aznaviydagi vosvos kasali, qo`rqinchli tushlar, tavba-tazarru bir necha oy surunkasiga davom etib, qiynoqlar girdobida tutib turadi. Agar Abdulatif padariga qarshi tig` ko`tarib, o`z ona yurtini xarobaga aylantirib gunohkor bo`lgan bo`lsa, Mahmud G`aznaviyning taqdiri tamomila boshqacha. U o`zining mashvaratxonasidagi mehribonsimon joylarga zabt etilgan yurtlarning ko`k, sariq, oq tug`larini, mag`lub lashkarboshilarning oltin va kumush dubulg`alarini, tillodan jilo berilgan sovut va qalqonlarni, bandlariga la`l va zabarjad qadalgan egri qilichlarni, o`q terilgan charm sadoqlar, suyak sopli xanjarlar, uzun-qisqa tig`larni ostirib qo`yganki, ular Mahmud G`aznaviyning

behisob yurishlari, suronli safarlaridan hikoya qiluvchi timsollardir. Sulton bu o`ljalarni qaysi birini qo`lga olsa, lop etib, o`sha muzaffar jang esiga tushadi, zabun bo`lgan ne-ne lashkarboshilar, man-man degan amirlar kalondimog` hokimlar, shahanshohlar, ko`z o`ngiga keladi. Adabiyotshunos T.QUrbonovning ta`kidlashicha, O.Yoqubov “Ko`hna dunyo” romanida oddiy xalq vakillari, ijobiy qahramonlar portretini unchalik batafsil chizmasdan, bir-ikki xarakterli belgilar orqali chizgan bo`lsa, aksincha salbiy qahramonlar portretini ancha mukammal tasvirlaydi. Ularning tashqi ko`rinishi bilan ichki dunyosini dialektik birgalikda tasvirlab, qator to`laqonli xarakterlar yaratishga erishgan”. Bu fikr Mahmud G`aznaviy obraziga ham tegishlidir. Yozuvchi bu zolim shoh obrazini ruhiy olam hissiyotlari hamda ongidagi fikriy o`zgarishlar birligida tasvirlar ekan, kitobxonni butun ro`yi zaminni titratgan, qanchadan-qancha mamlakatlarni mag`lub etib, mag`ribdan mashriqqacha cho`zilgan hududsiz davlatni kuch-qudrati bilan boshqargan shoh siymosi bilan tanishtira boradi. Romandagi bir faktning badiiy talqiniga e`tibor beraylik. Qiyot qirg`inidan ko`p yillar o`tgach, Jurjon va Rayda, Qobus ibn Vushmagir kabi kalondimog` hokimlar saroyida kechgan musofirlik yillari orqada qolgan Beruniy o`z eliga qaytadi. Lekin o`z yurtiga kelgan olimning umr bo`yi topgan izzat ikromlari, Gurganj hokimi Ma`mun ibn Ma`mun saroyidagi “Majolisi ulamo”da kechgan mas`ud damlar, shirin suhbatlar, qizg`in munozara va mushoiralar hamma- hammasi o`z intihosiga yetadi. Chunki, G`azna hokimi Sulton Mahmuddan farmoni oliy keladi. Unga ko`ra ibn Ma`mun saroyidagi barcha allomalar G`aznaga, Sulton saroyiga jo`natilmog`i lozim edi. Sulton so`roqlayotgan allomalar orasida Beruniy ibn Sino, ustod Masihiylar ham bor. Ibn Sino bilan ustod Masihiy Jurjon tomon bosh olib ketishadiyu, Beruniy o`z ixtiyori bilan G`aznaga jo`naydi. Yillar o`tadi. G`aznaga kelgan Beruniy shahar chekkasida rasadxona quradi. Shu yerda dong`i olamni tutgan kashfiyotlar yaratadi. Sultonning farmoni bilan rasadxona qurilishiga Isfahon va Hamadondan bir guruh me`morlar taklif qilinadi, ular Beruniyga ibn Sinodan maktub olib kelishadi. Endi bir savol

tug`iladi. Nega yozuvchi Sulton Mahmud G`aznaviyning faqat qabih ishlarini keng tasvirlaydi-yu, savob ishlariga e`tiborni qaratmagan? Ayniqsa, olimlarga munosabat masalasidagi talqinlar davr haqiqatiga mos keladimi? Bunga sabab, bizningcha yozuvchining Sulton Mahmud G`aznaviy davri ijtimoiy hayotiga chuqurroq kirib bora olmaganligida emas, balki sho`rolar davrining mafkuraviy tazyiqidir. O`sha yillarda shohlar turmushini haqiqat ko`zgusida ko`rish, payqash va tahlil qilish chegaralab qo`yilgan edi. Uydirmachilik xavfsizroq mashg`ulot bo`lib qolganligi bois o`sha davr adabiy tanqidchiligi ham siyosiy vahimachilik botqog`iga botib, A.Qahhor aytganiday, “tuxumdan tuk qidirish, maydonga kelgan har bir tarixiy mavzudagi asarni tirnoqlab, hidlab, iloji bo`lsa yozuvchining boshiga chertib ko`rish, yozuvchi yaratgan tarixiy mavzudagi asarni shubha ostida qoldiradigan har xil imo – ishoralar qilish, chala yarim gaplar aytib, mish-mishlarga oziq berish” bilan mashg`ul bo`lgan edi. Shu boisdan yozuvchi Sulton Mahmudni Malikul Sharob va Beruniylar nigohida o`ta gunohlar qilib, zolim shoh qiyofasida, gunohlari kechirilmaydigan bir tarzda tasvirlashga majbur bo`lgan. Voqealar bayoni Mahmud G`aznaviy tilidan berilgan o`rinlarda esa ba`zi-ba`zida haqiqat uchqunlari yarq etib ko`rinib qoladi. Mahmud G`aznaviy Abulqosim Firdavsiyni ranjitgani uchun o`n yillab iztirob chekadi. Nechun o`shanda malikul kalomni o`z qanotim ostiga olmadim, nechun ichi qora vazirlar so`ziga kirib, uni G`aznadan haydadim, nechun yozgan kitobini olib, boshidan oltinu javohir sochmadim deb pushaymon bo`ladi va nihoyat shahri Tusga oltin va kumush ortilgan bir necha tuyali karvon yo`llab, Firdavsiy hazratlarining maqbarasiga marmar sag`ana o`rnattiradi. Shoir tavallud topgan shaharda esa bir masjidi Jome` qurdirishga bel bog`laydi. Qaysiki, bandai mo`minning ko`ngliga ozor bergan bo`lsa, nohaq zulm qilgan bo`lsa, barchasining ko`nglini ovlaydi, kimningki mulkiga xiyonat qilgan bo`lsa haqqini o`n barobar qilib qaytarib berishni ko`ngliga tugadi. Ko`rinadiki, yozuvchi Beruniy, Malikul Sharob, ibn Sino singari sevimli qahramonlari tili bilan Mahmud G`aznaviy insoniyligini tan olgisi kelmaydi:

“Bundan uch kun muqaddam, mayxo`rlar tarqab, mayxona uyquga cho`mganda, Malikul sharobni bozor qorovuli kirib uyg`otadi: - Seni keksa bir devona yo`qlab kelmish. - Neki axmoq yo`qlab kelsa uyg`otaverasanmi, nodon? Devona bo`lsa bir burda non sadaqa qil. - Kechirgaysan, Malikul Sharob. Devona aytdiki, vaziri a`zamdan keldim deb. Qo`lida bir xalta oltin. Mana, o`zi ham kirdi... Malikul Sharob yalt etib eshikka qaradiyu, o`z ko`zlariga ishonmay, angrayib qoldi. YO tavba. Bo`sag`ada... amirul mo`minin Sulton Mahmud G`aznaviy turardi... Ustida eski quroq chopon, boshida xorazmcha eski chugurma, belida qizil bo`z belbog`. U “Indama, ovozing chiqmasin” degan ma`noda kaftini labiga bosdi, so`ng bozor qorovuliga yuzlanib: - Sen boraver, - deb g`udrandi-da, oyog`ini arang sudrab ichkariga kirdi... - Birodarim, Qutlug`qadam... Tunov kungi ko`zlaring hanuz yodimda, hanuz kechalari uyqu bermaydi menga. Sal hushiga kelgan Malikul Sharob nogahon yuragi “shig`” etib. - Bir qoshiq qonimdan kechgaysen, amirim, - dedi, - qurib ketkur rindona kayfiyat sabab, faqir o`sha kuni ko`nglingga ozor berdim... - Yo`q, yo`q, - Sulton zaif chirog`day yildiragan ko`zlarini bir ochib, qayta yumdi, so`zimga inon, Qutlug`qadam, agarchang ollo taollo o`z inoyatini darig` tutmay bu dardi bedavodan darig` qilsa, men ham darveshlikni ixtiyor etib, bir tunda dorulsaltanatdan chiqib ketar edim. Ustimga janda, boshimga kuloh kiyib, “huv” deb boshimni olib chiqib ketar edim. Tilamchilik ila kun kechirib, qilgan gunohlarimni yuvar edim. E yaratgan egam. O`zingdan o`zga g`amg`uzorim yo`q, - dedi Sulton allaqanday faryod chekib. Va lekin – nahot bu mayparast aytganday savob yumushlarimdan qilgan gunohlarim ko`p bo`lsa”. Yo`q, inonmaysen bu gapga. Ammo inonmasam ham mana, bir xalta oltin olib keldim, Qutlug`qadam. O`shal o`zing aytgan yetim- yesirlarga ulashgaysen. Kerak bo`lsa yuz xalta desang ham keltirib berurmen...” (204-205-betlar).

Malikul Sharob va Mahmud G`aznaviy munosabatlarining bu xildagi badiiy to`qimasiga ishonish qiyin, unda hayot haqiqati haddan ortiq darajada mubolag`alashtirilganligi yaqqol sezilib turadi. Roman voqealari Beruniy va ibn Sino obrazlari tasviriga ko`chishi bilan badiiy to`qimada davr haqiqati jilva ko`rsata boshlaydi. Xususan, Beruniy bilan Xatlibegimning suhbatida, ularning ibn Sinoni izlab topish bilan bog`liq sa`y-harakatlarida Beruniyning safarga otlanishi voqealari tasvirida badiiy to`qima bilan davr haqiqatining mutanosibligini ko`ramiz. Xatlibegimning o`z suyukli og`asi Sulton Mahmud G`aznaviy taqdiri to`g`risidagi tashvishlari ham, ikkala vazir – Ali G`arib va Abul Hasanak to`g`rilaridagi mulohazalari ham, shuningdek, Beruniyning ibn Sino haqidagi o`ylariyu, fitna- fasodlardan yiro yurib, qolgan umrini mutolaa va mushohadaga bag`ishlash bilan bog`liq niyatlari ham davr haqiqatining badiiy talqinidir. Beruniy Xatlibegim topshirig`i bilan yo`lga otlanar ekan, ich-ichidan zil ketadi, “nechun bu tuban ishga aralashib qoldim”, degan o`y uni qattiq azoblaydi. Chunki u Xatlibegim boshliq bir qancha arkoni harb va arkoni davlat bir tomon, vaziri a`zam Ali G`arib va uning tarafdorlari esa ikkinchi tomon bo`lib, toju taxt uchun pinhona kurash olib borishayotganini yaxshi bilardi. Beruniyning ayniqsa, vaqt deb atalmish ne`matning qadriga yetish, ibn Sinoning benazir talanti to`g`risidagi o`ylari ham badiiy to`qima emas. Bu o`rinda biz buyuk olim o`ylarida ijodkor insonga xos haqiqatning ko`zga tashlanib turishini kuzatamiz: “Safarning ikkinchi kuni kechqurun ular baland qir yonbag`rida joylashgan katta bekatga yetib qo`nishdi. Bekatning ulkan sardobasi bor, aftidan u katta karvonga mo`ljallangan edi. Lekin sardobadan ham burun Beruniyning diqqatini bekat ortidagi baland qir jalb etdi. Uzoqdan ulkan gumbazga o`shxab ko`ringan bu qir nimasi bilandir Nanda shahri yaqinidagi yuksak tog`ni eslatardi. Beruniy qirni uzoqdan ko`rgandayoq g`alati bo`lib ketdi-yu, bekatga yetib otdan tushishlari bilan maxfiy mushribdan ijozat so`rab, qir tomon yo`l oldi.

Ha, xuddi o`zi. Nanda shahri yonidagi tog` ham xuddi shunday ko`m-ko`k, xuddi shunday baland, tevarak atrof esa bundan ham tekis edi. Hanuz yodida u har yuz qadam ko`tarilganda bir to`xtab, ufqqa qarar, ufq esa yana bir necha chaqirim chekinib, yangi kengliklar, pastdan ko`rinmagan yiroq manzaralar namoyon bo`lardi... Har safar yangi balandlikdan yangi ufq ochilganda Beruniy bu nuqtadan xayolan chiziq o`tkazib, turgan joyiga nisbatan hosil bo`lgan burchakni belgilar ekan, favqulodda ulkan bir kashfiyot oldida turganini sezib, yuragi gurs-gurs urardi. Haqiqatan, g`alati yaralgan ekan inson aql-idroki . U go`yo xasis baqqolday ilm deb atalmish durdonalarni bitta -bitta terib, miyaning eng xilvat burchaklariga yig`ib qo`yaverar ekan. Ammo, nimadir turtki bo`lib, kechasi yongan mash`alday “yarq” etib yonmaguncha bu xilvatdagi durdonalar ham jilo berib yarqirab ketmas ekan. Beruniyning nazarida Nanda tog`idagi hodisa uchun yana shunday mash`al xizmatini qildi-yu, xayolida yig`ilib yurgan fikrlarga ajib aniqlik kiritdi. O`sha oqshom Beruniy tog` tepasida osmon to`la yulduzlarga tikilib tong ottirdi. U dunyoda eng baxtli odam edi. Chunki o`sha kecha unga tabiatning buyuk bir siri ayon bo`lgandi”. (214-bet). Beruniy va ibn Sino hayotiga daxldor bo`lgan tarixni hujjatlarni sinchiklab, chuqur va atroflicha o`rgangan yozuvchi bu ikkala allomaga shu qadar mehr qo`yib qolganki, o`zidagi ana shu tuyg`ularini kitobxon qalbiga ham ko`chirmoqchi bo`ladi. Yozuvchining mahorati shundaki, u bu buyuk allomalarni qanday tushungan, his etgan bo`lsa, kitobxon ham ularni shunday tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo`lgan. Beruniy bilan ibn Sino qalblarini o`rtagan dardlar yozuvchiga davr haqiqati bo`lib tuyulgan. Allomalarga azob bergan dardlarning bari- adolat, insof, shafqat va ma`rifatning yetishmasligi, xoinlik, zolimlik, fitna va ochko`zlikning ustuvorligi – bularning barchasi yozuvchi qalb tug`yoniga aylangani uchun ham bu ikki allomaning mukammal adabiy tipi yuzaga kelgan. Shu boisdan ham roman bu ikki alloma to`g`risida yozilganday taassurot qoldiradi. Adabiyotshunos A.Kattabekov juda to`g`ri qayd qilganidek, “yozuvchining asosiy

maqsadi ibn Sino va Beruniy singari ulug` allomalar obrazini yaratish emas. Faktik materialni chegaralagan yozuvchi o`z qahramonlari biografiyasidagi eng muhim davrni tasvirlar ekan, kundalik hayotiy voqealar asosida davrning mukammal va badiiy haqqoniy manzaralarini yaratadi, buyuk mutafakkirlar fojiasining sabablarini ochib beradi. Romanning bosh qahramoni ibn Sino yoki Beruniy emas, balki murakkab va ziddiyatli voqealarga to`la bo`lgan davrdir”. Beruniyning aql – farosati imtihon qilinishi tasviriga bag`ishlangan sahifalar ham, Abu Ubayd al – Juzjoniyning o`z ustozi ibn Sino to`g`risidagi xotiralari bitilgan lavhalar ham yozuvchining bu ikki alloma dardlariga kitobxonlarni ham sherik qilish niyatida qalam tebratganidan dalolat beradi. Tiyrak kitobxon bu ikki allomaning juda ko`p iztiroblari adolat izlash bilan bog`liq ekanligini ilg`ab oladi. Beruniy karamatiylar (o`rta asrlarda diniy g`oyalar vositasida zulmga qarshi qaratilgan kurashchilar oqimi) rahnamosi imom Ismoil to`g`risidagi risolasi sabab bo`lib, o`z ustozi Abdusamat Avval bilan birga Mahmud G`aznaviyning “Qal`ai qahr” deb nomlangan zindoniga tashlanadi. Zindonda Abdusamad Avval risoladan Beruniyning nomi o`chirilganligini, asar muallifi esa o`zi ekanini aytadi va shogirdini o`limdan qutqazib, o`zi dor tagiga boradi. Bu haq va adolat uchun oxirgi nafasigacha kurashgan insonning beqiyos jasorati edi. “... Dor tagida turgan ustod qo`lini betoqat silkitdiyu: - Xudo nedur, ey betavfiq? – deb xitob qildi. – Xudo – bu adlu haqiqatdur... Qur`oni majid nedur? – insofu adolatdur. Savobi azim nedur? – yetim- yesirlar boshini silamoqdur. Gunohi kabir nedur? – Sen etavfiq yanglig` ayshu ishrat va zebi-ziynat ishtiyoqida diyonatni tutmakdur. Ustod ovozi har safar momaqaldiroqday qaldirab xitob qilganida saroy peshtoqlari yuz barobar kuchli aks – sado berar, butun maydon – nainki maydon, hatto saroyning u yuzidagi shahar, behisob ko`chalar, ko`chalardagi rastalar, karvonsaroylar, guzarlar – butun dorulsaltanat bu xitob, bu aksi sado sehriga mahliyo bo`lib qolgan edi. Go`yo bu so`zlar tiriklayin oq kafanga o`ralgan yalang

oyoq, yalang bosh bir allomaning va`zi emas, g`oyibdan kelayotgan ilohiy nido edi. Bu nido sehridan birinchi bo`lib Sulton qutuldi: - Sipoh solar qayda? Bu – shakkok so`zlarini eshitmoq – gunohi kabir emasmu? O`chir ovozini bu dahriyning! O`chir! “O`chir!” – sado berdi tillakori peshtoqlar- “o`chir!”. Dor tagida qandaydir kurash boshlandi. Ustodning boshiga sirtmoq tashlandi, ammo shu payt hamon hamon dengizday guvullagan olomon uzra yana o`sha ilohiy ovoz yangradi: - Hoy ayshu ishrat azmida imonu e`tiqodini yodidan chiqargan bandai ojiz Mahmud G`aznaviy. So`nggi kalomimni eshitgaysen... Xudovandi karim gunohlaringni kechirmaydi sening. Qilichidan qon tomgan senday mustabidni... – Chop! Sulton hayqirig`idan hushlariga kelgan suvoriylar olomon tomon ot surdi- yu, hammayoq ag`dar to`ntar bo`lib ketdi... ... Mana uch yildirki, bu manzara, alamli tuyg`u Abu Rayhon xayolidan ketmaydi, bil`aks har eslaganida ko`ksiga nina sanchilganday bo`ladi...” (84-85- betlar). Podshoning zolimligi haqidagi davr haqiqati Beruniy Malikul Sharob, Bobo Xurmo, Abulqosim Firdavsiy, Ibn Sino ustod Abdusamat Avval, haq va adolat lashkarboshisi imom Ismoil G`oziy, Shokalon va uning singari juda ko`p obrazlar vositasi berilganligining guvohi bo`lamiz. Nazarimizda ko`hna dunyo hayoti va haqiqatlari tasvirida qora bo`yoqlar juda ko`payib ketganga o`xshaydi. Faqatgina Beruniy va ibn Sinolar faoliyatlari bilan bog`liq tarixiy, ilmiy haqiqatlar tasvirlaridagina kitobxon qalbiga biroz shodlik hislari quyiladiki, shu boisdan ham kitob bu ikki alloma to`g`risida yozilganday bo`lib tuyulaveradi. Biroq, asrga davr adabiy tiplarining yaratilishi nuqtai nazaridan yondoshadigan bo`lsak, davr haqiqatini tashuvchi adabiy tiplarni yozuvchi qo`shaloqlashtirish usuli bilan yaratganligiga amin bo`lamiz. Eng avvalo, Mahmud G`aznaviy zulmini fosh etuvchi ikki shoir – Malikul Sharob laqabli shoir Qutlug` Qadam va “Shohnoma” muallifi Abulqosim Firdavsiylar siymosi ko`z o`ngimizda namoyon bo`ladi.

Undan so`ng qo`shaloq tabib obrazi – ibn Sino va uning nomidan foydalanib, yuruvchi soxta tabib Abu Shilqim ibn Shahvoniy voqealar rivojiga kirib keladi. Mahmud G`aznaviyning g`oyaviy raqiblari – Ustod Abdusamad Avval va imom Ismoil G`oziy, shuningdek, ikki vazir – Ali G`arib va Abul Hasanak, ikki shoh – Mahmud G`aznaviy va uning o`g`li Mas`ud bularning barchasi romanda yaratilgan davr adabiy tiplarining qo`shaloq badiiy hodisalaridir. Shu boisdan ham “Ko`hna dunyo” romanini ikki alloma to`g`risidagina deb emas, balki ikki podsho, ikki vazir, umuman o`sha davr to`g`risidagi murakkab psixologik asar deb ham baholash maqsadga muvofiqdir. Mahmud G`aznaviy ham o`z davrining ijtimoiy tiplaridan biridir. Zolimligi bilan xarakterlanuvchi bu adabiy tipning ijtimoiy zaminiga yozuvchi ijodiy nuqtai nazardan yondoshgan. Shu boisdan ham uning davrida qanchadan – qancha adolatsizliklar va zulmu sitam sodir bo`lgan bo`lsa, ularning barchasi o`sha tarixiy sharoit mohiyatidan kelib chiqib, mavhumlashtirilgan va Mahmud G`aznaviy adabiy timsolida mujassamlashtirilgan. U Bobo Xurmoning xurmozorini tortib olgan. Abulqosim Firdavsiyga eroniy shohlarni turoniy shohlardan ustun qo`yding deb tuhmat qilgan, Malikul Sharob ta`biri bilan aytganda, qo`sh qayrag`och barglarining sonidan ham ko`proq odamlarni qon qaqshatgan. O`zga yurtlarni zabt etishda shafqatsizlik ko`rsatib, qamaldagi odamlarni tiriklayin yoqib yuborgan, haq gapni aytgan ustoz Abdusamat Avvalday olimlarni dorga tortgan, hatto Beruniyday allomalarni ham shakkoklikda ayblab, bir necha bor zindonband etgan shafqatsiz hukmdordir. Ana shularning barchasi zolim shoh Mahmud G`aznaviy adabiy tipining badiiy siymosiga xos chizgilardir. Osmono`par minorayu koshonalar ham minglab g`ishtlarning ustma –ust qo`yilishidan ko`tarilganidek, MAhmud G`aznaviy adabiy tipi talqinida ham uning davri ijtimoiy haqsizliklari aks etgan. Yozuvchi ana shularning barchasini Mahmud G`aznaviy faoliyatining badiiy talqinida birlashtirib, davrning aniq bir tarixiy shaxssiymosida mujassamlangan adabiy tipini yaratgan. Xullas, “Ko`hna dunyo” romanidagi hamma narsa, barcha obrazlar-u, voqealar tizimi Sulton Mahmud G`aznaviy shaxsiga bog`liq holda tasvirlanadi.

Ular yo sultonning qahriga yo`liqib, umrlari azob-uqubatda o`tadi, yo mehriga ravo ko`rilib, hayotlari rohat farog`atla kechadi. Roman voqealari yechimga qarab borgani sayin ibn Sino taqdiri bilan bog`liq voqealar shiddat bilan rivojlanadi. Isfahondagi o`latga qarshi kurashish uchun shaharga kirib borgan ibn Sinoni shoh Mas`ud odamlari qo`lga tushiradilar va tabib shohni muqarrar o`lim changalidan qutqazadi. Shundan so`ng Mas`ul ibn Sinoni sarbozlar hamrohligida G`aznaga jo`natadi. Ibn Sino yo`lda haq va adolat lashkari imom Ismoil G`oziy odamlari tomonidan qutqariladi, biroq, u G`aznaga borishga ahd qiladi. U yerda esa “ne`mati ilohiy”ni tan olmagani uchun soxta ibn Sino deb, ibn Sino niqobi ostida yurgan nopok tabib Abu Shilqim ibn Shahvoniy esa haqiqiy ibn Sino deb e`lon qilinadi. Ulug` alloma Abu Ali ibn Sino qora dori ta`siriga berilgan Mahmud G`aznaviyning umri poyoniga yetganini sezadi va imom Ismoil G`oziy tarafdorlari ko`magida zolim shoh ta`qibidan xalos bo`lish harakatiga tushadi. Beruniy bilan ibn Sino xayrlashuv onlarida bu noraso dunyoning nopok ishlari xususida kuyib piyib suhbatlashadilar. Ikki allomaning ana shu suhbati romanning falsafiy yakuni hisoblanadi: “Bu safar Beruniy qo`llarini ko`ksida qovushtirganicha, osmonga tikilib, uzoq sukutga toldi so`ng, qahrli, bo`g`iq ovozi allaqanday samimiy va o`ychan ohang kasb etib, tiniq yangradi: - YO tavba. Bu go`zal olam, bu musaffo osmon, bu yorug` yulduzlar, qo`yingki, bu makammal olamni bunyod etgan xudovandi karim, nechun o`z bandasini bundayin nomukammal qilib yaratdi?! Agar bu foniy dunyo, Abu Ali, sen aytganday buyuk zarurat va yetuk aql-idrok asosida qurilgan bo`lsa, nechun bu ulug` qonunuyat bani bashar hayotiga kelganda o`z kuchini yo`qotdi? - Osiy bandangni o`zing kechirgaysen, e yaratgan egam. Na lekin... agar bandangni loydan yaratib, unga o`z nafsingdan ufurib jon ato qilganing rost bo`lsa, nechun bu jon bilan birga unga jaholat va qalloblik, xudbinlik va razolat yanglig` tuban istaklarni qo`shib berding? Nechun unga boshqa hech bir tirik zotga ato qilmagan o`tkir tafakkur va yetuk aql-zakovat in`om etib, bu aql-zakovatni tubanlik, razolat va qabohat yo`lida ishlatmoqni ravo ko`rding? – Beruniy, go`yo

ko`kdan sado kutganday bir nafas sukutga cho`mdi. Ibn Sino go`yo uning mungli kuyday sokin oqqan ovoziga sehrlanganday boshini osiltirganicha mahzun xayollarga tolgan edi” (320-bet). Ko`rinadiki, bu ikki adabiy tip faqat o`z taqdiri to`g`risidagina emas, balki butun insoniyat taqdiri, ona zamindagi hayotning mohiyati, razilliklardan jirkanish, ijtimoiy hayotni go`zallatirish singari davrning dolzarb muammolari haqidagi falsafiy qarashlarni o`zida mujassamlashtirgan. Yaratilayotgan adabiy tip o`z davrning yechib bo`lmas ijtimoiy muammolariga haqqoniy munosabat bildirish vositasiga aylangan, davr haqiqati ya`ni zamondoshlarining jamiki fazilatlarini o`zida mujassam etgandagina qiyomiga yetgan bo`ladi. Shu bois, Beruniy va ibn Sinolarning romandagi badiiy in`ikoslarini davr adabiy tipining yuksak darajadagi namunasi deb qabul qilish mumkin. Agar o`zbek tarixiy romanlaridagi ko`pgina adabiy tiplarga nazar tashlasak, ularning aksariyati o`z davrining ijtimoiy mezonlari va talabalaridan o`zib ketib, kelajak tongini avvaldan ko`ra olgan ulug` zotlar ekaniga amin bo`lamiz. Shunday buyuk zotlar sirasiga Beruniy va ibn Sino kabi allomalarni ham qo`shish lozimdurki, ularning “Ko`hna dunyo” romanidagi badiiy obrazi o`z davri hayotining poetik ko`zgusi vazifasini bajaruvchi adabiy tip darajasida tasvirlangan.

O'xshashlar

Odil Yoqubov ijodi

Tunda chaqnagan yulduz (Oybek ijodi asosida)

Yozuvchining niyati va badiiy obraz (Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi” romani asosida )

Odil Yoqubov – serqirra ijodkor

Ko’hna dunyo romani