Badiiy asarning tilini o`rganish. Badiiy asarni o`quv tahlili - Adabiyot - Referatlar

Badiiy asarning tilini o`rganish. Badiiy asarni o`quv tahlili

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2050.5 KB

Ko'chirib olish

Badiiy asarning tilini o`rganish. Badiiy asarni o`quv tahlili Reja 1. Badiiy asar tili haqida. 2. Badiiy asar tilini tahlil qilishning asosiy xususiyatlari.

Badiiy adabiyotni ongli va ijodiy o`qishga o`rgatish bugun har doimgidan ko`ra ham kattaroq ahamiyat kasb etib bormoqda. Bu borada badiiy matn tushunchasi, uni tahlil qilish tamoyillari ayricha ahamiyat kasb etadi. Badiiy matnni adabiyotshunoslar ham, tilshunoslar ham o`rganishadi. Matnning lingvistik tahlili esa tobora ko`proq e`tibor qozonayotganligi bejiz emas. Badiiy asar matnini o`rganish bilan adabiyotshunoslar ham, tilshunoslar ham juda qadim zamonlardan buyon shug`ullanib kelgan, deb aytishimiz mumkin. Shuning uchun ham bu masala fanda an`anaviy mavzular qatorida turadi, biroq haligacha mana shu qadimiy muammoning qorong`i nuqtalari, bahstalab o`rinlari oz emas. Garchi oliy o`quv yurtlaridagi bir qator fanlar: adabiyotshunoslik va tilshunoslikka kirish, adabiyot nazariyasi, ona tili va adabiyot o`qitish metodikasi, badiiy matnning lingvistik tahlili, badiiy asarni tahlil qilishning zamonaviy metodlari, ona tili va adabiyot o`qitishning zamonaviy texnologiyalari yo bevosita, yo bilvosita badiiy matn tahliliga aloqador bo`lsa-da, haligacha ularning eng samarador va amaliyot uchun eng qulay turlari ustidagi bahslar davom etmoqda. Bunda asar tili alohida e`tiborda tutiladi. Badiiy asar shakli tushunchasi «moddiy substrat»dan, ya`ni tildangina iborat emas, vaholanki, badiiy asar shaklini tashkil etuvchi elementlar sirasida (masalan, kompozitsiya bilan yonma-yon tarzda) so`z materialiga, uning tuzilishiga yetakchi o`rin xosdir. Shakl elementlari orasida mazmunning kategoriyalari hisoblanadigan g`oya, obraz, syujet, motiv, vaziyat v.b. bilan eng mustahkam va bevosita bog`lanib ketadigani tildir. Bu munosabatlarning shunday turiki, ular hatto bir-birlariga o`tib turishlari va aylanishlari bilan xarakterlanadi. «Badiiy matnni tadqiq etayotgan adabiyotshunos va tanqidchi uchun eng muhim mazmun kategoriyalari g`oya va obrazdir. Darhaqiqat, g`oya va obraz ajralmasdir, zero badiiy obraz mazmuni badiiy asar g`oyasini tashkil etadi. San`at sohasida mazmunni yaratish, birinchi navbatda obrazni yaratish sifatida namoyon bo`ladi. Yuqorida bayon etilgan mulohazalardan ochiq ko`rinib turibdiki, badiiy asar mazmunining umumiy talqini, ochilishi va baholanishida tilning ahamiyati

nechog`lik kattadir. Shunga qaramay, badiiy matn tahliliga bag`ishlangan tadqiqotlarda g`oya-obraz va til mutanosibligi masalalari turlicha ko`rib chiqiladi». «Ulardan bittasini qayd etaylik: struktur-lingvistik metod o`z tabiatiga ko`ra ikkiyoqlama bo`lgan obyektning bir tomonini - tilni o`rganishga, (biroq nutqni o`rganishga emas) yo`naltirilgan, ayni paytda adabiyotshunos konkret «nutqiy» mavjudlik bilan (mavhum «til» hodisalari bilan emas) bilan mashg`ul bo`ladi». Tilshunoslik faoliyatining bitta sohasi badiiy asar tili va uslubini, jumladan, yozuvchining individual uslubini o`rganishdan iboratdir. Biroq, sof tilshunoslik nuqtai nazaridan o`rganiladigan yo`nalishda badiiy asarning butunligiga ko`ra uning mazmun alomatlarini to`la qamray olmaydi. Biz bir asar tilini tahlil qilishni rejalashtiraylik. Buning uchun e`tiborda tutilishi shart bo`lgan ayrim xususiyatlar borki, biz ularni esda tutishimiz kerak. Bular: o`quvchilarning oldingi sinflarda ona tili va adabiyoti darslarida olgan bilimlari; ularning adabiy-nazariy tayyorgarliklari; matndagi asosiy tasvir vositalarini aniqlay olish hamda ularning shu matnda bajarayotgan vazifalarini tahlil qila olishga oid malaka va ko`nikmalari. Badiiy asar tilini tahlil qilishda ham uzviylik hamda uzluksizlik asosiy tamoyil bo`lib qolishi kerak. Shunga ko`ra badiiy asar tilini o`rganishda ham o`quvchilarning bu sohadagi bilimlarining bosqichma-bosqich ortib borishiga e`tibor qaratish lozim. Buni shunday tasavvur qilsak bo`ladi: Poetik til haqidagi dastlabki ma`lumot. «Poetik nutq» tushunchasi. Poetik matnning sintaktik qurilishi. Badiiyat va tasvir vositalari mutanosibligini umumlashtirish. Barcha bosqichlardagi asosiy urg`u til sathlari, adabiyotshunoslik fanlari, predmetlararo aloqalarni e`tiborda tutgan holda shakllanadigan bilim, ko`nikma va malakalarga qaratilishi maqsadga muvofiq bo`ladi.

Biz Xorazmiy haqida gapirganimizda, jumladan, shunday deymiz: «Xorazmiyning tili nihoyatda shirali. U o`zbek tilining nozik va nafis ichki imkoniyatlarini muhabbat bilan namoyish eta olgan. «Shakardek til», «tong yoqtusitek», «tan ichra jon», «arslon yurak», shuningdek, «oldini tutmoq», «oldin kechmoq», «yer o`pmoq», «yelga bermoq» kabi ifodalar Xorazmiy tilining nafosatini belgilab beradi. Asarda Faridun, Sulaymon, Masih, Yusuf, Hotami Toy, Rustam, Ali, Muhammad Xo`jabek singari tarixiy hamda afsonaviy nomlar uchraydi. Muallif o`rni-o`rni bilan arabcha va forscha so`zlardan ham ustalik bilan foydalanadi. Shuning uchun ham «Muhabbatnoma» o`zbek tili tarixini o`rganish uchun ham boy manba bo`la oladi. Uning o`sha davr tilining badiiy yodgorligi sifatidagi qadri balanddir». Bu gaplar mag`zini chaqish uchun esa Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si tili ustida ishlash talab etiladi. Buning uchun darslik materialiga murojaat qilamiz: Nomalar oshiqning o`z ma`shuqasiga dil izhorlari tarzida yozilgan. Ularda ma`shuqa ta`rifi asosiy o`rin tutadi. Birinchi nomaning dastlabki misralariyoq xuddi shu tarzda boshlangan. Ma`shuqaning ko`rki tengsiz. U ko`rklilarning podshohi uning go`zalligi haqidagi madh (husnung sipohi) olamni tutgan. Ma`shuqa - pariruxsor. Ammo pariruxsorlarning ham go`zali-ko`rkaboyi. Yuz, qosh, ko`z, xol, bo`y (qad) tasvirlari nihoyatda xilma-xil holatlarda juda go`zal va original tarzda tasvirlanadi: Pari ruxsoralarning ko`rkaboyi, Yuzung navro`zu ko`zing bayram oyi Umuman, asarda haqiqiy go`zallikni ta`rif va tasvir etish, insoniy muhabbat tuyg`ularini samimiy ifodalash, inson qalbidagi nozik kechinmalarni qalamga olish asosiy o`rin tutadi. Bu goh ma`shuqa va saboga murojaat, goh oshiq qalb izhori tarzida namoyon bo`ladi. Ularning barchasiga xos xislat-yuksak badiiyatdir. Adibning o`xshatish va sifatlashlaridan boshlab, tanlagan vazni, janri, qofiya va radiflarigacha ana shunday nozik badiiyatni yuzaga keltirishga xizmat qiladi. Yurtim, senga she`r bitdim bu kun, Qiyosingni topmadim aslo.

Shoirlar bor o`z yurtim butun — Olam aro atagan tanho. Ular she`ri uchdi ko`p yiroq, Qanotida kumush diyori. Bir o`lka bor dunyoda biroq Bitilmagan dostondir bori: Faqat ojiz qalamim manim, O`zbekiston - Vatanim manim. Abdulla Oripov «O`zbekiston» she`rini Vatan mavzusida yaratdi. Unda vatanparvarlik g`oyasi ilgari surildi. Aslida bu she`r millionlab o`zbeklarning ijtimoiy bosim ostida tomog`ida qadalib turgan hayqiriq sifatida yuzaga chiqdi. Zero, she`r yozilgan paytda O`zbekiston mustaqilligi haqida gap ham yo`q edi. Shoir O`zbekistonni baland va o`z ovozi bilan Yurtim - Vatanim deya oldi. Vatan tasviri esa mutlaqo o`ziga xos tarzda qalamga olindi. Adib avval yurt tarixini esga oladi. Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navoyidek buyuk insonlarning bevosita o`zbek xalqiga mansubligining o`zi faxr va iftixor manbai bo`la olishini ta`kidlaydi. Abdulla Oripov ta`rifidagi O`zbekiston «bitilmagan dostondir». Shoir vatanparvarlik g`oyasini ro`yobga chiqarish uchun tasvirning o`ziga xos usullarini tanlaydi. Ayniqsa, asarning tili mutlaqo o`ziga xos. U shiradorligi, ohangdorligi, serjiloligi bilan ajralib turadi. SHe`r barmoqning nihoyatda o`ynoqi vaznida yozilgan. O`n besh bandli bu asarning har bir bandida poetik fikrning o`ziga xos rivojini kuzatish mumkin. Ana shu rivoj bevosita uning tili bilan ham bog`liqdir. O`quvchilar bilan she`rni tahlil qilishda har bir banddagi tayanch so`zlarni belgilash, har bir banddagi asosiy g`oya va uning ifodalanish tarziga diqqat qilish yaxshi samara beradi. SHe`rdagi badiiy tasvir vositalari ustida ishlash jarayonida ham (o`xshatish, sifatlash, tazod, ta`did ...) asar tilining o`ziga xosliklarini kuzatish imkoniyati bo`ladi. Ma`lumki, akademik litseylarning 3-bosqichida Abdulla Oripovning hayoti va ijodi ham o`rganiladi. Jumladan, u yerda «Hangoma» asarini o`rganish imkoniyati mavjud. Biz ushbu asar tili bilan bog`liq tahlil namunasini Q.Yodgorov tadqiqotiga suyangan holda havola etamiz. Ma`lumki, matn bir marta to`liq o`qib chiqilganidan keyin uning yax-litligini idrok etish mumkin bo`ladi. Ammo bu yaxlitpikning alohida-alohida qismlardan iborat

ekanligini ham nazarda tutish kerak. Zero, «matnning butunligiga ichki ma`no rivojidagi qismlar va butunlik-ning o`zaro aloqalari tufayli eriishladi». Bizning misolimizda u alohida-alohida bandlardan iboratdir, Mana shu bandlarning muallif taqdimi va talqinidagi ketma-ketligi matn yaxlitligini ta`minlagan. Endi matnning o`zini ko`rib chiqaylik. Matnni shartli ravishda uch kismga ajratish mumkin: To`y xabari va yo`lga chiqish. Ikki cholning adashib qolganliklarini sezishlari. Qaypish. Voqea shunday boshlanadi: Qor yovardi bo`ralab, Qolishmasdi dovuldan. To`yga aytib ketishdi Shundoq qo`shni ovuldan. SHe`rda voqeabandlik bo`lganligi uchun ham bandlar orasidagi mantiqiy aloqadorlikni anglash unchalik siyin emas. Ko`rinib turibdiki, matn dastlab oddiy xabar bilan boshlanmoqda. Ьundan keyingi voqelar rivoji uchun asos bo`lgan hodisa «qo`shni ovuldan to`yga aytib» ketishgani. E`tiborni keyingi to`rtlikka qarataylik. Yo`lga chiqdi ikki chol, To`yga borish qarz, beshak, Birovi otga mindi, Birovi mindi eshak. Dastlabki misrada berilgan umumlashtiruvchi so`z («ikki chol») oxirgi ikki misrada alohida-alohida ko`rsatilyapti. Yo`lga chiqish, mas`uliyatni anglash (to`yga borish qarz, beshak)dagi umumiylik bilan, ulovlardagi ayirma yaxlit holda o`quvchining ko`z oldida gavdalantiriladi. Bu yerda inversiyaning oddiygina ishtiroki ham gap ta`sirchanligini oshirishda favqulodda vazifa bajargan. Garchi oxirgi ikki gapning qurilishi yaqinday tuyulsa-da (har ikki gap ham ega bilan boshlanyapti, buning ustiga egadan keyin bor-yo`g`i ikkitagina so`z ishtirok etyapti xolos), ularning ichki tuzilishida keskin ayirma seziladi. Bu ayirma kesim tarkibi bilan bog`liq. Birinchi holatda u odatdagi tartibda (otga mindi) ko`zga tashlanadi. Keyingi holatda esa mana shu odatdagi tartibning o`zgartirilishi bilan adabiyotshunoslikda «poetik

effekt» deb yuritiladigan hodisa sodir bo`ladi. So`z ma`nolarining tovlanishida yangicha bir jilo paydo bo`ladi. Bandda har ikki cholning to`yga borish sabablari, ulovi alohida ko`rsatilgan. Keyingi bandlarda voqealarning rivoji ma`lum darajada mana shu ulovlar bilan aloqador holda kechadi: Qor-chi, hamon yog`ardi, Yog`ar edi gupillab. Yo`lni eshak boshladi, Ot ergashdi lo`killab. Agar birinchi bandda qorning ancha shiddat bilan yog`ayotganligi ko`rsatilgan bo`lsa, ushbu bandda uning davomiyligi, uzluksizligiga urg`u berilgan. Oldingi holatda gap shaxslar ustida borayotgan edi. Bu yerda ulovlarning harakatiga e`tibor tortilgan. Dastlabki holatda ulovlar «harakatsiz» bo`lib, shaxslar harakatda ko`rsatilgan edi. Keyingi bandlarda harakat asosan tabiat manzaralariga, shuningdek, ikki ulovga «yuklanadi». Hozirgi bandning keyingi qismidagi «eshak boshladi» va «ot ergashdi» qismlari shu misralardagi gapning ma`noviy asosini tashkil etadi. Shoir birinchi gap oldidan to`ldiruvchi, ikkinchi gapga esa holni qo`shish bilan mana shu bir xillikni silliqlab yuborgan, uni sezilmaydigan darajaga keltirgan. Buning yoniga qofiyadagi ohangdoshlik va kompozitsiyadagi yaxlitlik ham qo`shilib she`rning ta`sirchanligini juda kuchaytirib yuborgan. Abdulla Oripov tasvirning juda o`ziga xos usulini tanlagan. U manzaralarning tez- tez almashib turishini ta`minlagan. Shu she`rni tahlil qilgan A.Hamdamov ko`rsatib o`tganiday: «Chigal sharoitga tushib qolgan odamlar, ko`pincha, bu ahvolning haqiqiy sababini qidirib o`tirmasdan, shu holatga sabab bo`lgan kishini so`ka boshlaydilar. “Hangoma” sherining qahramonlari ham bu «an`anati davom ettirishadi: - Qora qishda to`y silmay Battar bo`lgur, nokas, gov. Bachchag`arning aslida Fe`li sovuq edi-yov. Voqea sodir bo`layotgan vaqt ham shoir tomonidan bir necha marta turli usul va shakllarda eslatiladi. Shu tarzda dastlabki tanishuv tahlili amalga oshadi. So`ng matndagi ayrim so`zlar ustida to`xtash mumkin bo`ladi. Bular:

bo`ralamoq - shiddat bilan yog`moq ovul — ko`chmanchi chorvadorlar o`rnashgan joy; qishloq Talabalarning e`tibori voqealar rivojiga, bundagi tasvirga, tas-virlardagi ifoda imkoniyatlariga tortiladi. Birgina qish manzarasining o`zinigina olaylik. Banddan bandga o`tgan sari qish tasvirining, ayniqsa savuq va izg`irinning kuchliroq bo`yoqlarda ko`rsatilishini kuzatish mumkin. Endi matndagi vaqt oqimiga e`tiborni tortish mumkin bo`ladi. «Hangoma» she`rida vaqtning ifodalanishi ham o`ziga xos tarzda kechgan. Birinchidan, u fasl ma`nosida (qish), ikkinchidan sutkaning bir qismi ma`nosida kuzatiladi. Voqealar ertalab, (har holda kunning birinchi yarmida-kunduz kuni) boshlanadi. Kunduz so`zi ishlapshlmasdan turib, tasvir maromidan shu narsa anglashiladi. Birining otga, boshqasining eshakka minishi, qorning yog`ib turganligini ko`rish, suhbatning xotirjam va izchil davom etayotganligini ko`rsatuvchi tasvirlar shunga xizmat qiladi. Chollarning tuni bilan adashib, qiynalib yurganlari maxsus ko`rsatil-masa-da, «qish», «sovuq» so`zlari oldidan keltirilgan «qora» sifatlashi shu vazifani ham bajara oladi. Qolaversa, quyidagi band ayni vaqtda o`zidan oldingi paytning qorong`i kecha ekanligini tasdiqlab turadi: Nihoyat, ularning harakatidagi navbatdagi payt ko`rsatiladi (Tongga yaqin qishloqqa kirshidilar qalpshrab). Tahlilning navbatdagi bosqichida she`rdagi ruhiy holatlar tasviri va talqinini kuzatish mumkin. Unda ham yuqoridagi tartibni davom ettirshi maqsadga muvofiq bo`ladi. Matn mazmunini to`la anglab yetish uchun ayrim savol va topshiriqlardan foydalanish mumkin bo`ladi. Xususan: 1. «Qor yog`ardi bo`ralab, Qolishmasdi dovuldan» misralarida muallif ob- havoning yomonligi, qishning ancha qattiq ekanligini alohida ta`kidlagan. Shunga qaramay ikki chol nima uchun yo`lga tushishdi ? Matnda shu holat izohlanganmi? U qaysi misralarda o`z ifodasini topgan?

2. Voqeaning ayni qishning qahratonida bo`layotganligi nima uchun qayta eslatiladi? Shu maqsadlarni amalga oshirish uchun adib qanday tasvir vositalaridan, so`z va so`z birikmalaridan foydalanadi? 3. Voqeaning sodir bo`lgan joyi aniqmi? U qaysi so`zlar orqali ifoda etilgan? 4. SHe`rda o`zbekona ruhiyatning aks etgan o`rinlarini ko`rsata olasizmi? Shoir ularni qanday aks ettirgan? 5. «Qor tindi-yu, chollarning ichiga kirdi quyun» ifodasining mazmunini izohlang. 6. Chollarning bir-birlariga qanday so`zlar bilan murojaat qilganlariga e`tibor bering. Ularning nima uchun shu so`zlarni qo`llaganlarini asoslang. 7. Adashib qolishdagi noqulaylik va vahima yanada kuchaytirib berilgan bandlarni toping. Shoirning topqirligini qanday baholaysiz? 8. SHe`rda ikki cholning ulovi alohida e`tiborda bo`lgan. Ularning tasviri bilan bog`liq ifodalarning o`ziga xosligi nimada deb o`ylaysiz? 9. SHe`rda takrorlanib qo`llangan bir necha so`zlar mavjud. Ular bajarayotgan badiiy-uslubiy vazifalarni tushuntirishga harakat qiling. 10. SHe`rning boshlanshii va oxirgi bandlaridagi fe`l shakllariga e`tibor bering. Ularning qo`llanishidagi farq va sabablarni izohlang. Yuqorida tahlil qilingan matnlar natijasida, biz quyidagi xulo-salarga kela olamie. Matnning bevosita so`z bilan ifodalangan tashqi tomoni uningi chki, yashirin tomonini ochishga ham imkon beradigan asosiy omildir. Faqat bu omil «bir o`lchamli» bo`lmaydi. YA`ni faqat ifoda imkoniyatining o`zi uning ichki ma`nosini butun qamrovi va to`laligi bilan ochib berishga qodir emas. O`quvchilarning matndagi mavjud mazmun-mohiyatni to`la anglab yetishlari uchun undagi lisoniy xususiyatlarning butun majmuiga, matnning qurilishiga, uning qismlari orasidagi mantiqiy aloqadorlikka e`tibor berish zarurati seziladi. Demak, tahlil jarayonida matnning faqat ko`rinishi, tashqi tomoni emas, balki mana shu tashqi tomon — so`zlar va gaplar bilan ifodalanadigan qismdan tashqari, ularning o`zaro munosabat va aloqadorligidan kelib chiqadigan ma`no ham asosiy o`rin tutishini anglab yetish maqsadga muvofiq bo`ladi».

Demak, badiiy asar tilini tahlil qilishning ham xilma-xil shakl va ko`rinishlari mavjud. Bularning hammasi esa o`quvchilarning badiiy asar bilan yaqinligini kuchaytiradi, ularning qalbida badiiy so`zga, adabiyotga, ular orqali esa ezgulikka bo`lgan mehrini oshiradi.

Adabiyotlar: 1. Adabiyot nazariyasi .-2 tomlik.- 1978, 1979. 2. Olimov M. Hozirgi o`zbek adabiyotida pafos muammosi.-T.:Fan,1994 3. Qosim Y. Badiiy fikrning uyg`onishi//Yoshlik.-1995.-№3.-B.20-21 4. Do`stmuhammad Hurshid. Konsepsiyani yangilash uchun//O`zbekiston adabiyoti va san`ati.-1990.-16 fev. 5. Mineralov Y.I. Teoriya xudojestvennoy slovesnosti.-M.,1999 6. Zarubejnaya estetika i teoriya literaturi XIX-XX vv.-M.,1987 7. Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Asarning badiiy tahlili bosqichlari

Badiiy asarning struktural tahlili

Asar badiiy tahlili yo’nalishlari va badiiy asarning ilmiy tahlili

Badiiy asarning belgilar(semiotika) bo’yicha tahlili

Badiiy asar tahlili