Hayot Yozuvchi G`oyaviy-badiiy maqsad Hayotiy haqiqat Hayotiy haqiqatning tahlili Bemor va A.Qahhor - Adabiyot - Referatlar

Hayot Yozuvchi G`oyaviy-badiiy maqsad Hayotiy haqiqat Hayotiy haqiqatning tahlili Bemor va A.Qahhor

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Hayot Yozuvchi G`oyaviy-badiiy maqsad Hayotiy haqiqat Hayotiy haqiqatning tahlili Bemor va A.Qahhor Adabiyot muallimi va hayot O`tgan kunlar dagi Yusufbek hoji va Alijon domla Reja: 1. Kirish 2. Hayot Yozuvchi 3. G`oyaviy-badiiy maqsad 4. Hayotiy haqiqat 5. Hayotiy haqiqatning tahlili “Bemor” va A.Qahhor “Adabiyot muallimi” va hayot “O`tgan kunlar”dagi Yusufbek hoji va Alijon domla

Adabiyot va san`at sirlarini yetarli tushunmagan kitobxon real hayot bilan poetik reallikni, tabiat bilan san`atni, boshdan kechirilgan bilan tasvirlangan kechinmaning farqiga bormasligi, hayotni adabiyot bilan baravarlashtirishi mumkin. Shuning uchun ham real hayot bilan poetik ijodning munosabatlari muammosini tekshirish badiiy ijod jarayonini to`g`ri va asosli tushunishga olib kelganidek, yozuvchilar ijodiy laboratoriyasining ba`zi qirralarini ham tahlil qilishga imkon beradi. Ba`zi kitobxonlar o`ylagandek, yozuvchilik hayotimizda, turmushimizda ro`y beruvchi hamma narsalar haqida hikoya qilish bilan cheklanmaydi. Agar shunday bo`lganda, bundan oson ish bo`lmasdi: bir kun yuz beradigan sanoqsiz voqyea-hodisalardan bir nechta kitob yozish mumkin bo`lardi. Yozilganda ham bu kitoblar turmushning va odamlarning kuchsiz, hyech kimni qiziqtirmaydigan, oddiy nusxasi (kopiyasi) bo`lib qolaverardi. Unda hayotning muhim va keraksiz, zaruriy va tasodifiy, birinchi va yuzinchi darajali narsalari aralash – quralash holida bo`lardiki, o`qimoqchi bo`lgan odam zerikib “o`lardi”. “Olim, - deydi I.Goncharov, - hyech narsani yaratmaydi, balki tabiatdagi tayyor va yashirin haqiqatni ochadi. San`atkor esa haqiqatga o`xshash narsani yaratadi, ya`ni u kuzatgan haqiqat fantaziyasida aksini topadi va bu aksini o`z asariga olib o`tadi... Demak, badiiy haqiqat va hayot haqiqati bir xil narsa emas. Turmush hayotdan butunisicha san`at asariga olib kirilsa, u hayotiy haqqoniyligini yo`qotadi va badiiy haqiqat ham bo`lmaydi... San`atkor to`ppa-to`g`ri tabiat va hayotdan yozmaydi, balki unga haqiqatan o`xshash qilib yaratadi. Va xuddi ana shunda ijod jarayonining mohiyati mujassamlashgan...” 1 (Ta`kidlar bizniki – H.U.). Yozuvchi hayot haqiqatiga o`xshash narsa (badiiy haqiqat)ni yaratish uchun, hayotiy fakt va hodisalarni o`zining ruhiy laboratoriyasida “qaynatishi”, ishlashi, sintezlashtirishi, ya`ni tasavvuri, xayoli, tajribasi, qalbi, dunyoqarashi, tabiati bilan boyitgan va muayyan mavzuga, g`oyaga xizmat qiluvchi eng zarur detallarni, xarakterli va kerakli fakt va hodisalarni tanlagan holda tugallik kasb etgan hayotni yaratishi lozim. Ana shundagina “san`atkor – uydirmalar ijodkori – odamlarni xudo, tabiat yoki tarix yaratganidan ko`ra a`loroq, mislsiz darajada go`zal qilib yarata oladi” (M.Gorkiy). Demak, Abdulla Qahhor aytganidek, badiiy haqiqat “hayot haqiqatini ko`ngil prizmasidan o`tkazish, uni his qilish, unga o`ylab yurgan gaplaringni singdirish, tilak va ideallaringni qo`shib ifodalash bilan yuzaga keladi. Badiiy haqiqatni tug`diradigan, mahalla komissiyasining “bunga ishoninglar” degan mazmundagi spravkasiga hojat qolmaydigan fakt va uydirma me`yorini topishning mushkulligi ham xuddi ana shundadir”. 1 Demak, realizm adabiyot rivojining yetuk bosqichi bo`lib, u bo`lishi mumkin bo`lgan hayotni, real hayotdagi odamlarning obrazlarini jonlantiradi: asl 1 I.A. Goncharov. Sobr soch. v vosmi tomax,8,“Xudojestvennaya literatura”, Tashkent, 1980, s. 140-141. 1 Qarang: "Adabiyotimiz avtobiografiyasi", Toshkent, 1973, 211-bet.

hayotga nisbatan tasodiflar, ikir-chikirlardan xoli bo`lgan; to`liqroq, ta`sirliroq, ishonchliroq qilib qayta yaratilgan olamning tasvirini beradi. HAYoTIY HAQIQAT VA BADIIY HAQIQAT. Badiiy haqiqatning asosi hayotdir. Chunki, yozuvchining ko`rgan-bilganlari va shaxsiy tajribasi, kechinma va taassurotlari badiiy asarni yuzaga kelishida eng asosiy omil sanaladi. Yozuvchi hamma vaqt hayotiy fakt va hodisalardangina turtki olib, badiiy haqiqat kashfi tomon yo`l oladi. “Ko`pchilik kabi men ham, - deb yozadi A.Qahhor, - “yozuvchilik” nimaligini, shaxsiy tajriba, taassurotlar adabiy asar uchun nihoyatda qimmatli material bo`lishini tushunib olgunimga qadar ancha ovora bo`lganman. Buni bilib olganimdan keyin bolalik chog`imda ko`rganim, odamlar, yoshligimda sodir bo`lgan voqyea-hodisalar boshqacha bo`lib ko`rindi. O`tmish chuqur yerto`lalardagi sharob singari xotirada tiniydi, oradan qancha vaqt o`tsa, sharob shuncha tiniq va kuchli bo`lganiday, yoshlikda ko`rgan-kechirganlar eng sof va kuchli xotiralar bo`lib, umrbod esdan chiqmaydi. O`tmishdagi ana shu taassurotlarim keyinchalik, ko`pgina hikoyalarim uchun asos, yirik asarlarimga epizodlar bo`lib xizmat qildi”. 1 [1] Xuddi shuningdek, “Qutlug` qon”ning yuzaga kelishida Oybekning o`z ko`zi bilan ko`rgan voqyealari, xotirasida o`chmas iz qoldirgan o`tmish va bularni aytish uchun yetarli tajriba to`plagani asos bo`lgan. Hamid G`ulom “Mening “Mash`al”, “Mangulik” asarlarimga o`zimning ko`rgan-kechirganlarim, ilk sovet maktabida o`qib yurgan kezlarim bolalik xotiramda qolgan taassurotlar asosida gavdalantirilgan” 2 [2] , - deyar ekan, yoki Mirmuhsin “Romanda (“Degrez o`g`li” - H.U.) aks etgan voqyealar ichida bo`lmaganimda, ehtimol shunday asar yaratilmas edi...” 3 [3] “Umid”dagi voqyealar boya aytganimday, kitobdan ta`sirlanish oqibati emas, hayotni kuzatish samarasi. Bu roman oz vaqtda yozilgan bo`lsa ham, unda uzoq yillik hayotiy tajribalarimni, kuzatishlarimni ifoda etmaganman”, 4 [4] – deb yozar ekan, bundan ko`rinadiki shaxsiy hayotiy tajriba va taassurotlar san`atkor uchun juda yaqindan tanish bo`lgan materialni belgilab beradi, bu material esa bamisli xazina-kon. Lekin, bu shunday xazinaki, undan inson ruhi, xuddi oltin zarrachalari rudalar qa`rida bo`lganidek, hayot fakt va hodisalari ichida aralash- quralashdir. Yozuvchi muayyan g`oyaviy-badiiy maqsad asosida hayotni qayta yaratar ekan, xuddi ana shu maqsadning bir butunligini, maftunkorligini ta`minlashga qodir bo`lmagan keraksiz va foydasiz fakt, hodisalardan voz kechadi, eng xarakterli, zaruriylarini tanlaydi, saralaydi; o`zida (xotirasida, qalbida, zehnida) borini qo`shadi. Toki asar yaxlit va tugallik kasb etmaguncha bu jarayon uzluksiz davom etaveradi. “Ma`dan zavodlarida magnit kranlar bor. Bir chetda temir-tersaklar, g`isht va yog`ochlar aralashib, betartib uyulib turgan bo`lsa, magnit krani yuqoridan tushib keladi-yu, o`ziga kerakli ma`danni tortib olib chiqib ketadi. Ma`lumki, 1 [1] Abdulla Qahhor. Hayot hodisasidan badiiy to'qimaga, "Adabiyotimiz avtobiografiyasi", Toshkent, 1973,196-bet. 2 [2] Qarang: U. Normaov. Talant tarbiyasi Toshkent, 1980 68-bet. 3 [3] Shu kitob, 53-bet. 4 [4] Shu kitob, 58-bet.

magnit faqat temirni, po`latni o`ziga tortadi. Magnitga tortilmaydigan g`ishtlar, yog`och va kesaklar joyida qolaveradi. Yozuvchining o`z oldiga qo`ygan g`oyaviy-badiiy maqsadi mana shu magnit kraniday xizmat qiladi, deb yozadi P.Qodirov, - Ijodkor o`z ixtiyorida bor obyektiv va subyektiv imkoniyatlardan to`liq va samarali foydalana olmasa, ijodiy ixtiro qilolmaydi” 1 . Ko`rinadiki, badiiy haqiqatning zaminida hamma vaqt hayotiy tajriba, real faktlar, real kechinmalar yotadi. Lekin, uning badiiy to`qima bilan uyg`unligi qay darajada bo`lishi kerak? Abdulla Qahhor yozadi: “Bemor” degan hikoyamda tasvirlangan voqyeaga o`xshash hodisa o`z boshimdan o`tgan. O`n uchinchi yillar bo`lsa kerak, besh yashar bola edim. Qo`qonga yaqin Yaypan qishlog`ida turardik. Onamning oy-kuni yaqinlashib, uni dard tutardi chog`i, qorong`i kulbamiz ichida ko`rpa-tushak qilib yotar, ichkaridan uning bo`g`iq ingrashi, jonini qo`yarga joy topolmay qichqirishi eshitilardi. Yaypan katta qishloq edi, biroq u yerda vrach yo`q, tibbiy yordam nima ekanligini xayolimizga ham keltirolmasdik. Bunday hollarda qo`ni- qo`shnilarnikiga yugurilar, keksaroq xotinlarni aytib chiqilar, uning doyalikni uddalay olish- olmasligi bilan hyech kimning ishi bo`lmas, keksa bo`lsa, bu sohada ko`zi pishgan bo`lsa bas, har qanday kampir bu ishga yarayverardi. Biz Yaypanga yaqinda ko`chib kelgan, u yerda qarindosh-urug`larimiz yo`q edi, shu sababli otam qo`shni xotinni chaqirib chiqdi. Xotin kelib, ayam yotgan uyga kirib ketdi. Kech kirdi. Meni uyqu bosa boshladi. Yonimda o`tirgan otam birdan o`rnidan turdi. Ko`zimni ochdim, tepamda haligi qo`shni xotin turardi. “Tinchlikmi?” - hovliqib so`radi otam. “Tinchlik, lekin qiynalayapti, bechora...” Kampir jim bo`lib qoldi, keyin menga ishora qildi. “Bolaga ayting, xudodan so`rasin, bolaning gunohi yo`q, uning duosi tez ijobat bo`lib, xudoyim yo`l bersa, sho`rlik omon-eson qutulsa ajab emas...” Otam menga tomon engashdi: “E xudo, ayamga najot ber” degin, dedi. Otam qo`rquv va jahl aralash meni qistardi: “Bo`l tez, nega imillaysan”. Duo qila boshladim, bu orada bir-ikki yig`lab ham oldim, keyin uxlab qolibman. Erta bilan uyg`onsam ayamning ko`zi yoribdi. Hikoyada birmuncha boshqacharoq hayot tasvirlangan. Bir xotin og`ir dard bilan uzoq vaqt yotib qoladi-yu, eri uni doktorga boqizishga qurbi yetmaydi va arzon-garovroq haq oladigan mulla, tabib, kinnachiga borishga, keyin esa, eng so`nggi chora sifatida, qo`shni kampirning “begunoh go`dakning saharda qilgan duosi ijobat bo`ladi” degan maslahati bilan ish tutishga majbur bo`ladi... U har kuni saharda turib, to`rt yoshli qizchasini o`yg`otadi va uyqu g`ashligi bilan yig`lab turgan qiziga duo o`rgatib, uni takrorlashga majbur qiladi. Bemor ayol bir kuni og`irlashib, sahar vaqtida o`ladi. Eri qizchasini o`lik yonidan olib, boshqa yoqqa yotqizayotganda qizcha uyg`onadi va ko`zini ochmasdan odatdagicha duo qiladi: “Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin...” deydi. Sirtdan qaraganda hikoya boshimdan kechgan hodisaga uncha o`xshamaydi. Haqiqatdan, bizning xonadonimizda bo`lib o`tgan bu voqyea mohiyati e`tibori 1 Qarang: Adabiyot nazariyasi, 11-tom, Toshkent, 1979 109-110 betlar.

bilan o`sha davr uchun nihoyatda xarakterli hodisa edi. Uning butun fojiasi ham xuddi ana shunda – kambag`al, jaholatda umr kechirgan odam uchun odatdagi voqyea ekanligida edi. Ammo shuning o`zi kifoya qilmas, insonning hayot-mamot, holatini,, uning nihoyatda og`ir turmush sharoitidagi o`sha nochor ahvolini, o`limga mahkum qilib qo`yilganini ko`rsatish talab qilinardi. Har holda men uchun “Bemor” o`sha bolaligimdagi taassurotlarlarim bilan chambarchas bog`liq. Syujet taassurotlarni o`z ichiga olganligi uchungina emas, balki butunlay o`sha taassurotlarga asoslanganligi uchun ham shundaydir. Men faktni o`zgartirar ekanman, hayot haqiqatiga qarshi borayotibman, deb mutlaqo o`ylagan emasman. Aksincha, hikoyada hayotni xuddi shunday ko`rsatib to`g`ri ish qilganligimni endi bildim: besh yoshligimda ayamdan ajralib, yetim qolishim o`sha davr sharoitida hyech gap emas ekanligini, bu judolik natijasida yuz berishi mumkin bo`lgan butun dahshatlarni va buning barcha oqibatlarini endi tushunib yetdim. O`tmishning dahshatli manzaralarini xayol o`z-o`zidan to`ldiradi” 1 Ko`rinayaptiki, A.Qahhor boshidan kechirgan hayot haqiqati bilan hikoyadagi badiiy haqiqat o`rtasida katta farq mavjud: Hayotda Abdulla Qahhorning ayasini dard tutsa va oxiri ko`z yorishi bilan tugasa, hikoyada Sotiboldining xotini kasalga chalinadi va oxiri vafot etadi. Hayotda besh yoshli Abdulla otasining o`rgatishicha, “E xudo, ayamga najot ber”, - deb duo qilsa, hikoyada to`rt yashar qizcha qo`shni kampirning o`rgatganicha, “Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin...” deb duo qiladi. Hayotda Yaypanda vrach yo`q, tibbiy yordam nimaligini xayolga keltira olmasalar, hikoyada “Doktorxona deganda Sotiboldining ko`z oldiga izvosh va oq podshoning surati solingan 25 so`mlik pul kelar edi”. Hayotda Abdullaning otasi-temirchi bo`lsa, hikoyada Sotiboldi – Abdug`aniboyning batragi, “xonaki bir kasb” egasi, qarzdor kambag`al... “Bemor” hikoyasida yozuvchining g`oyaviy-badiiy maqsadi – o`tmish hayotning fojialarga to`la achchiq taqdirini, nochor ahvolini ko`rsatish vositasida ijtimoiy tengsizlikni fosh etishdir. Hikoyada hamma unsurlar ana shu maqsadga buysundiriladi, ortiqcha narsalar tushirib qoldiriladi, yetmagani xayolan to`ldiriladi. Shu asosda Sotiboldi xotinining og`rib qolishi, bemorning xo`p azoblar tortishi va jaholat botqog`ida yashayotgan to`rt yashar qizchasining ohi-zoriga qaramay vafot etishi – o`tmishning achchiq bir tugal lavhasi yaratiladi. Yuqorida aytganimizdek, yozuvchining vazifasi hayotning aynan (kopiyasi) nusxasini berish emas, balki bo`lishi mumkin bo`lgan hayotni tasvirlash ekan, yozuvchi o`z boshidan kechirgan va ko`rgan, eshitgan voqyealarni ong va qalb prizmasidan o`tkazadi. O`sha davr sharoitida yetim qolish hyech gap emasligini, judolik dahshatlari va oqibatlarini xayolan tasavvur qilar ekan, kambag`al, nihoyatda og`ir turmush kechirgan Sotiboldi, uning xotini va qizchasining fojiasi, achchiq taqdiri jonlanadi, ko`z oldiga keladi. 1 Abdulla Qahhor. Hayot hodisasidan badiiy to'qimaga, "Adabiyotimiz avtobiografiyasi", Toshkent, 1973, 196-199-betlar.

Yozuvchi hayot faktlarini o`zgartirsa-da, lekin bolalikning sof va beg`ubor taassurotlari, hayotiy tajriba asosida tasvirlanayotgan hayotning jonlantirilishi tasvirning hissiyligi, go`zalligini ta`minlaydi. Ana shu hayotning xolis va samimiy tasviri umumlashma darajasiga ko`tariladi va bizda o`tmishdagi ijtimoiy tengsizlikka qarshi kuchli nafratni uyg`otadi. Abdulla Qahhorning “Anor”, “Ko`r ko`zning ochilishi”, “Ming bir jon” hikoyalari ham xuddi shu usulda yaratilgandir. Demak, bu xil usulda yaratilgan asarlarda san`atkor obraz yoki syujetni yaratar ekan, u to`lig`icha hayot haqiqatiga mos bo`lmaydi. Masalan, “Bemor”da Sotiboldining xotini o`ladi, hayotda esa A.Qahhorning ayasi ko`zi yoriydi. “Ming bir jon”da Mastura tuzalib ketadi, hayotda To`raxon ayaning qizi vafot etadi va sh.k. Yozuvchi hayotning konkret haqiqatini badiiy haqiqatga aylantirish jarayonida, uni ongli ravishda “buzadi”, “adolat yuzasidan ish tutadi”. Bu bilan birinchi hikoyada ijtimoiy tengsizlik hukm surgan jamiyat kambag`al, nochor, bemor ayolni o`limga mahkum etishini ko`rsatsa, ikkinchi hikoyada insonning hayotga muhabbati beqiyos darajada qudratli kuchga egaligini chuqur aks ettiradi. Yozuvchi, umuman shu usulda yaratilgan asarlarda, xususan ikki hikoyada ham tasavvur va taassurotlarning hamma ma`lumotlari xotirasining ma`lum “chuqurlik”laridan kelib chiqayotganini sezadi va yaxlit, tugallik kasb etgan asarning lavhalari (qismchalari) qanday faktlar va kuzatuvlar asosida yuzaga kelganligini ko`rsata oladi. Boshqacha usul ham mavjud. Bu usulda yaratilgan asarlarda qachonlardir olingan kechinma, taassurotlarga nisbatan tasavvur erkin harakat qiladi; u qachondir bilingan va boshdan kechirilgan narsadan, garchi uning konkret ko`rinishi, obyektiv haqiqat bo`lmasa ham yaxlit narsa yaratadi. Bu asardagi badiiy haqiqat hayot haqiqatiga shunchalik mos tushadiki, go`yo kashfiyotdek tuyuladi. Yana A.Qahhorning ijodiy laboratoriyasiga qaytamiz. U yozadi: “Mening “O`g`ri” degan hikoyam 1936 yili, xuddi Chexov asarlarini berilib o`qib yurgan davrimda yozilgan edi. Hikoya bolaligimda qurshab olgan turmush, eski davrni ko`rsatishga bag`ishlangan. Ammo men “Anor”dagi Babar, “Bemor”dagi o`zimning onam (“Ming bir jon”dagi To`raxon ayaning qizi – H.U.) singari, bu hikoyada “model” xizmatini o`tagan odamni ko`rgan, voqyeaning shohidi bo`lgan emasman. Bu kartinani, garchi uni yozishda xotiramda qolgan va yon daftarimdan olingan ba`zi tasvir vositalari hamda detallardan foydalangan bo`lsam ham, o`zimcha tasavvur qilganman, o`ylab chiqarganman. Gap bu safar xotira daftaridan olingan ana shu detallar ustida ketayapti. Ulardan xarakterlar qad ko`tardi. Bu esa prozada detalning ahamiyati va imkoniyatlari yuzasidan menga Chexov tomonidan berilgan ta`limning nihoyatda muhim samarasi edi. Kunlarning birida xotira daftarimga xalqning hazil-mutoyibalaridan “Yo`qolmasdan ilgari bormidi?” degan iborani yozib qo`ydim. “O`g`ri” hikoyamni yozayotganimda shu ish berib qoldi. Shunchaki beg`araz hazil uchun aytiladigan bu iborani keksa dehqon ho`kizni o`g`irlanganidan shikoyat qilib borganda Aminning tilidan ayttirgan edim, o`tkir piching ma`no kasb etdi. Mening

ixtiyorimdan tashqari ijtimoiy umumlashgan kuchga ega bo`ldi, ayni choqda, individual shaxs xarakterini ochib yubordi. Bu hikoyani men boshdan-oyoq detallar, xarakterli savol-javoblar asosiga qurganman. Keyin hayotda o`rni-tagida yo`q keksa dehqon, uning ustidan mazax qiluvchi, farazlarim samarasi bo`lgan amaldorlar ham men real hayotdan ko`chirib yozgan ilgarigi qahramonlarga qaraganda birmuncha jonliroq ekanligini ko`rib hayratda qoldim va sevinib ketdim” 1 Muallifning ushbu guvohligidan ham ko`rinayaptiki, A.Qahhor hayotda Qobil boboni va ho`kizning yo`qolishi natijasida ellikboshi, amin, tilmoch, pristavlar bilan bo`lgan achchiq sarguzashtini – kartina “model”ining shohidi bo`lgan emas, o`zicha tasavvur qilgan, o`ylab chiqargan. Hayotda aynan shu voqyea (“model”) bo`lgan bo`lmasada, lekin o`tmishda Qobil bobo singari qadr-qimmati yerga urilgan, boshiga “tashvish” tushgan kambag`allarning el-yurt ustunlari tomonidan so`nggi bor-shudigacha talon-taroj qilinishi, “otning o`limi-itning bayrami”ga aylanishi hodisasi minglab oddiy kishilar taqdiriga hamohang ekanligi obyektiv haqiqat edi. Shuning uchun ham A.Qahhorning hikoyada yaratgan badiiy haqiqati real hayot haqiqatiga shunchalik xos va mos keladiki, bundan yozuvchi sevinadi, hayratga tushadi. Ikkala usulda ham yaratilgan asarlardagi badiiy haqiqatga xotira materiali, shaxsiy va ijodiy tajriba asosdir. Bizga kashfiyotdek tuyulgan (Turobjon, uning xotini; Sotiboldi va uning xotini hamda qizchasi, Mastura, Qobil bobo, ellikboshi, amin, pristav) obrazlar shaxsiy kuzatishlarga, kechinmalarga va aniq tasavvurlarga asoslangandir. Agar birinchi usulda hamma narsa ongli ravishda yuzaga kelsa va badiiy haqiqat tajriba bilan isbotlansa, ikkinchi usulda go`yo u badiiy haqiqatni “o`ylab chiqaradi”, shaxsiy tajribaning ba`zi qirralaridan (xotira daftaridan olingan yo`qolmasdan oldin bormidi? detali) foydalansa ham, obraz va voqyealarni kuzatmasdan, tasavvur orqali jonlantiradi. “Biz hayotiy haqiqatning badiiy haqiqatga aylanishi haqida yozganimizda ko`pincha shunday taassurot tug`iladiki, ijodiy jarayonning yo`nalishi doim xayotiy haqiqatdan badiiy haqiqatga tomon boradi. Obyektiv voqyelik birlamchi ekanligi shubhasiz, lekin bundan “ijod jarayoni faqat suvga o`xshab, yuqoridan pastga qarab oqadi. Ya`ni bittagina yo`nalishdan boradi degan xulosa chiqmasligi kerak. Ijod jarayonida suvdan ko`ra elektr zaryadlariga o`xshaydigan xususiyatlar ko`proq. Bu zaryadlarning bosh manbai hayot bo`lsa ham, lekin yo`nalish xuddi yashin va chaqmoqning yo`nalishidek nihoyatda xilma-xil bo`ladi. Ba`zi hollarda yozuvchi hayot haqiqatiga boshqa ijodkorlar tomonidan yaratilgan badiiy haqiqat orqali yo`l topadi. “Anna Karenina” romanining ilk rejasi L.N. Tolstoyning hayoliga Pushkinning prozasini o`qib o`tirgan paytida keladi. F.M. Dostoyevskiy yaratgan Raskolnikov obrazining asosiy konsepsiyasi Balzak asarlari ta`sirida tug`iladi...” 1 1 Abdulla Qahhor. Hayot hodisasidan badiiy to'qimaga, "Adabiyotimiz avtobiografiyasi", Toshkent, 1973, 214-215- betlar. 1 Адабиёт назарияси, Тошкент, 1979 11 том,113-бет.

Xuddi shunday holatlarni o`zbek yozuvchilari ijodida ham ko`rish mumkin. Oybek “Yevgeniy Onegin” (A.S.Pushkin) tarjimasi bilan shug`ullanar ekan, “Qutlug` qon”ni yozish fikriga keladi. A.Qahhor A.P.Chexov asarlarini o`qirkan, u “narsa va hodisalarga qarab, ularni qanday ko`rishni o`rgatganini” va “Millatchilar”, “Bemor”, “O`tmishdan ertaklar” kabi asarlarning Chexov ta`sirida yuzaga kelganligini ta`kidlaydi. A.Qahhorning “Adabiyot muallimi” hikoyasi Qurbon Beregin degan tanishi aytib bergan voqyealar ta`sirida yuzaga kelgan bo`lsa, P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanining yuzaga kelishida Bobur haqidagi tarixiy manbalar, hujjatlar bilan bir qatorda “Boburnoma” asarining ham salmoqli ta`siri borligini ko`ramiz. Demak, bu usulda bilvosita tajribaning dalillari ishga tushadi; bu dalillar biror bir kishidan eshitilgan, yo kitoblar mutolaasi natijasida tug`ilgan, yo tarixiy va boshqa manbalardan olingan bo`lib, yozuvchi ularni tiriltirishi va yaxlit narsaga aylantirishi lozim bo`ladi. Bunday paytda tasavvur o`zining konkret va jonliligi, kengligi va salmoqdorligi bilan ajralib turadi. Yozuvchi tasavvuri o`tmishning jonli taassurot va kechinmalariga boy bo`lsa va uning shaxsida haqiqat hissiyoti kuchli rivojlangan bo`lsa-yaratilgan badiiy haqiqat (badiiy asar) hayot haqiqatiga (hayotga) mos kelaveradi. A.Qahhor “Hayot hodisasidan badiiy to`qimaga” nomli o`z ijod jarayoni tahliliga bag`ishlangan maqolasida yozadi: “Adabiyot muallimi” hikoyasi yozilgunga qadar va undan keyin ham men juda ko`p savodsiz adabiyot o`qituvchilarini ko`rganman. U paytda bunday “o`qituvchilar” keng tarqalgan edi, chunki ilgari jahon va rus klassiklari asarlari juda kam tarjima qilingan, rus tilini ko`pchilik, ayniqsa, qishloqda yashovchilar uncha yaxshi bilishmasdi, aksariyat o`qituvchilarning bilimi xrestomatiyalarda beriladigan parchalardan nariga o`tmasdi. Buni ham ular imtihon topshirib, diplom olish uchun zarur bo`lganligi uchungina o`qishgan. Bunday odamlarning o`z fanlarini bilmasliklarigagina emas, hatto tushunmasliklariga ham ajablanmasa bo`ladi. Esimda, bir kuni qarindoshlarimizdan biri otpuskaga keldi. U adabiyot muallimasi edi. Kechqurun u teatrga bordi. Sahnada tarjima pyesa ko`rsatilayotgan ekan, spektaklni ko`rib, uyga juda hunob bo`lib keldi: axir bu qanaqasi, sahnada o`rislarni ko`rsatishdi, lekin ular nuqul o`zbek tilida so`zlashadi! Biroq hikoyani yozishga Qurbon Beregin degan tanishim aytib bergan bir necha voqyea turtki bo`lgan. Beregin Markaziy Komitet apparatida ishlardi. 1936 yili u maktablarda adabiyot o`qitishni tekshirish uchun tuzilgan katta brigada sostavida Samarqand oblastiga borgan edi. U so`zlab bergan faktlar haqiqatdan ham kulgili edi. Darsda M.Gorkiyning “Ona” romanini o`tgan bir o`qituvchi hyech esimdan chiqmaydi. Komissiya uning darsiga kiradi, o`qituvchi komissiyani pisand qilmay toza “olib qochadi”. Lekin o`sha darsda “Ona” romanini kim yozganligini bilmasligi ochilib qoladi. Beregin o`sha darsni kula-kula menga so`zlab bergan. Tekshirish natijalarini keng muhokama qilish mo`ljallangan edi. Biroq, aftidan, muhokama bo`lmagan, har holda, men u haqda hyech narsa eshitganim yo`q va to`plangan faktlarning bittasi ham matbuot qo`liga tushmaydi.Shundan keyin ana shu temada juda ham hikoya yozgim kelaverdi. Beregin tasvirlab bergan

o`sha o`qituvchi xayolimni band qilib, hyech nazarimdan nari ketmadi. Men uning darsidagina emas, uyidagi qiliqlarini ham, butun intilishlari, adabiyotga qanchalik aloqador ekanligini ham tasavvur qildim. Hikoya kompozisiyasi o`z-o`zidan tiklana bordi. Faqat Gorkiyning “Ona”si o`rniga unda Chexov asarlaridan foydalandim. Buning sababi Chexov yaratgan obrazlar butun aql-hushimni chulg`ab olganligi edi” 1 Garchi Qurbon Beregin aytib bergan bir necha voqyea hikoyaga asos bo`lgan va yozuvchi hayot haqiqatiga ana shu orqali yo`l topgan bo`lsa ham, baribir asos-hayot bo`lib qolaveradi. Chunki, badiiy haqiqat hayotning turli-tuman hodisalari ichida bekinib va sochilib yotadi. Gap ana shu haqiqatni qaysi yo`llar bilan bo`lmasin (hayot haqiqatidan-badiiy haqiqatga yoki badiiy haqiqatdan – hayot haqiqatiga tomon bormasin) bir butunligi, haqqoniyligi, yuqumliligini ta`minlashdadir. Xullas, yuqoridagi fikrlarimizdan ravshan bo`layaptiki, yozuvchi ongida ma`lum bir hayot hodisasining alomatlari to`planadi. U ana shu hayot hodisasiga hamohang bo`lgan ko`rgan-bilganlarini, boshidan kechirgan kechinmalarini, xotira va shaxsiy tajribasidagi hodisalarni u bilan sintezlashtiradi. Har tomonda tarqalib yotgan hodisalarni muayyan g`oya atrofiga uyushtiradi va bir butun narsa hosil qiladi. Tasavvur hamma faktlarni “jilovlaydi”, yozuvchi maqsad sari intilgan sayin, o`zining shaxsiy hayoti va tajribasi davomida to`plagan, “tesha” tegmagan, cho`kib yotgan o`xshash xotiralar, kechinmalar, holatlar uyg`onadi, yuzaga chiqadi, uni hayajonga soladi. Real hayot bilan yozuvchining o`z olami dialektik aloqaga kirishadi, bir-biriga singadi. Biri-birini to`ldiradi, biri-birini yuzaga chiqaradi. Shuning uchun ham asarda tasvirlangan voqyea-hodisalar, qahramonlar turmushdagi faktlarga va odamlarga o`xshaydi. Ana shu o`xshashlikka asoslanib, ba`zi kitobxonlar u yoki bu asardagi voqyea va qahramonlarni yozuvchi o`ylab topganiga ishonmaydilar. Ularning tushunchasicha, yozuvchi yaratgan voqyealar, hodisalar-hayotda aynan bo`lgan voqyealar va qahramonlar esa-bor kishilardir. Ayni paytda asarning bosh qahramoni – yozuvchining o`zidir... Lekin bu tushuncha noto`g`ri ekanligini yozuvchi P. Qodirov ham asosli ta`kidlaydi: “... men o`zim “Qutlug` qon”ni o`qigan o`smirlik paytlarimda hammasini voqyeiy deb o`ylaganman. U paytda men adabiyotni yaxshi bilmas edim, agar o`shanda birov “Yo`lchi hayotda bo`lgan emas, uni yozuvchi o`zi o`ylab topgan” desa, men ishonmas edim. Ishonsam, kitobdan ixlosim qaytishi mumkin edi. Keyinchalik bir jurnal redaksiyasi Oybek bilan qilgan suhbatlarini yozib olib, e`lon qildi. Bu suhbatda Oybek Yo`lchining prototipi bo`lmaganini, “Qutlug` qon”dagi ko`pchilik voqyealar va qahramonlarni yozuvchi o`zi o`ylab topganini aytadi. Ilgari men romanning qahramonlariga qanchalik qoyil qolgan bo`lsam, endi bu qahramonlarni shunchalik ishonarli va ta`sirli qilib yaratgan yozuvchiga o`shanchalik qoyil bo`ldim. Chunki tayyor holdagi hodisalarni, odamlarni voqyey 1 Abdulla Qahhor. Hayot hodisasidan badiiy to'qimaga, "Adabiyotimiz avtobiografiyasi", Toshkent, 1973, , 206-207-betlar.

qilib tasvirlashdan ko`ra, aslida voqyeiyday tuyuladigan, lekin ta`sir kuchi, umumlashtirish qudrati, voqyeiydan ham baland turadigan qahramonlar yaratish mushkulroq va sharafliroq ekanini men endi bildim... Yozuvchi butun asarni hayotdan olib yozgan, faqat hayotdan jo`n nusxa ko`chirib yozgan emas, balki faktlarni o`z hayotiy tajribasi va fantaziyasi bilan omuxta qilib, uni keragicha o`zgartirib yozgan”. 1 Hayot bilan poetik ijodning, fakt bilan to`qimaning o`zaro aloqasi, ular o`rtasidagi me`yor masalasini to`g`ri tushunish uchun G`afur G`ulom ijodiga, uning “Shum bola”sining yaratilish tarixiga murojaat qilaylik. U ilhom bilan yozilgan asar-zaruriyat orqali yuzaga kelishini ta`kidlab, yozadi: “Har qanday proza asarini yozish menga qiyin bo`lsa ham, lekin “Shum bola”m ustida ishlayotganimda kayfichog`liq mendan ajralmagan edi. To`g`risini aytganimda, hozir asarning dastlabki rejasini tiklash qiyin – men o`z yoshligim haqida avtobiografik povest yozmoqchi edimmi yoki quvnoq sarguzashtlarga liq to`la bolalar kitobini yaratishmidi? To`g`rirog`i, har qanday adabiyotchi kamolot zinasiga qadam qo`yganda yuz beradigan hodisadek, men to`satdan har yerdan, begonalar tarixidan ushoqlar terganimni aniqladim, mening shaxsiy, qadrdon va qimmatli materialim deyarli tegilmasdan yotibdi... Men xayolan o`z bolalik xotiralarimni tiklaguncha (ular juda ko`p edi, har qanday kitobga ham sig`mas edi); chang-to`zonli, paxsali mahallaning yalangoyoqi haqida – birinchi boblarni yozganimda; uning zimmasiga tushgan baxtsizliklar va quvonchlar to`g`risida yozganimda – men chin ko`ngildan o`z haqimda yozayotibman deb o`yladim. Shunday edi ham. Lekin, bir vaqt, nogahon men o`z Shum bolamga chetdan nazar tashlasam, to`satdan shu narsani aniqladim; u men emas. Darvoqye, sira ham men emas. Buni men payqamasdan, yuz yillar mobaynida xalqimning bolalari bilan sodir bo`lgan hodisalarni o`z qahramonimga nisbat beribman. Buni tushungach, hayron qoldim. Axir, men o`z yoshligimni bo`rttirib ko`rsatish niyatida emasdim. Aksincha! Endi, unga chuqurroq kirib, men faqat bor haqiqatni – xotiraning sirli, kulguning mug`ombir oynachalari orqali qaraganda ham, u mohiyati bilan dahshatli ekanini aytmoqchi edim. Lekin mening Shum bolam endi G`afur ismli bola va keyinchalik undan yozuvchi yetishib chiqqan shaxs emasdi. Yo`q, u o`sha vaqtda, undan oldingi asrda minglab uchraydigan odatdagi o`zbek bolasi edi; ular bilan sodir bo`lgan voqyealar Shum bola bilan ham bo`lishi. uning sarguzashtlari esa umumga tegishli bo`lishi mumkin edi... Bu shunchaki chiroyli so`zlar emas. Asarning birinchi bo`limida bir epizod bor. Shum bola uydan palov uchun halfanaga tuxum va yog` oladi. Ammo erigan yog` uning ishtonidan oqib ketadi, jahli chiqqan ona uning boshiga o`qlov bilan uradi. Qalpoq tagidagi tuxum pachoqlanib, sarig`i oqiga aralashib, yuziga oqadi. Buni ko`rgan ona “Bola bechoraning boshini yorib, qatig`ini chiqarib yubordimmi” deb esidan ketadi... Bu tarix men bilan sodir bo`lgandi – hozir siz bilan gaplashayotgan G`afur G`ulom bilan. O`shanda men to`qqiz yoshda edim: lekin mening boshimga urgan onam emas, buvim edi. Bu voqyeani oilamizda mendan 1 P. Qodirov. O'ylar, G'ofur G'ulom nomidagi adabiyot va san'ati nashriyoti, Toshkent, 1971, 115-117-betlar.

boshqalar ham eslashadi... Men bu tarixni – aynan shu voqyeani yaqinda turkman xalq ertaklari to`plamida uchratib qanchalik hayajonlanganimni faraz qiling... Ha, u – men va men emasdim. Ancha-muncha yozib qo`yganimdan keyin, hyech qayerda o`z qahramonimga nom bermaganimni sezib qoldim, qissada hikoya birinchi shaxs nomidan olib boriladi. Uning ismi yo`q edi – oddiy shum bola. Bir vaqt buni anglab, men to`qiyotgan voqyealarga avtorlikdan tashvishlanmay qo`ydim. Bizda aytishadi: “Hamma narsa, egasi bo`lmasa Afandiga tegishlidir”. Bu yerda ham xuddi shunday edi. Men yozgan hikoyalarning biri hayotda, biri ertaklarda uchrardi va bunga Shum bolaning haqi bor edi, chunki u... haqiqatan ham xalq qahramoni edi... O`ylab ko`ring: bu kichik kambag`al sag`irning taqdiri o`ta fojiali, ammo u bitmas – tuganmas hayotiy kuchga to`la; hamma muvaffaqiyatsizliklarga kuchli optimizni va makkorona ziyraklikni, har xil umidsizliklarga bitmas – tuganmas kulgini, har qanday kuchli dushmanlarga ularning zaif va g`alati tomonlarini topish qobiliyatini qarshi qo`yadi. Hyech qachon ishi yurishmaydigan bu boshpanasiz bola pirovardida baxtsiz sharoitni ham, zabardast boylarni ham, ayyor savdogarlarni ham yengib chiqadi... U bilan xayrlasharkanman, ko`z yoshi to`kmasligimni, balki zavqlanishim va ko`nglim to`q bo`lishini oldindan bilardim: endi u meni ham umidsizlanmaslikka va kurashishga o`rgatardi. Aslida, o`spirin Nasriddin edi, lekin Nasriddindan o`zining bolalarcha soddaligi bilan ajralib turardi. Ayrim joylarda Nasriddin o`zini go`l, tentak qilib mug`ombirlik qilsa, Shum bolada bu mug`ombirlik o`z-o`zidan – uning dilining soddaligidan kelib chiqar edi, kerakli vaziyatda u bundan to`g`ri foydalanardi... Aslida shumligiga qaramasdan u juda toza, bolalarcha oq ko`ngil, qayerda yaxshiligu, qayerda yovuzlik, qayerda to`g`riligu, qayerda yolg`on borligini kattalardan yaxshiroq ko`rardi. Balkim, Sizga mening shaxsiy personajimga bo`lgan bunday munosabatim kulgili tuyular, lekin men unga ijodiy qahramonimga qaraganday qarayman, yozgan narsamni emas, balki uning ortida turgan (shaxsiy) o`z bolaligimni, meni yaratgan xalqimning xususiyatlarini sevaman. Ha, to`g`risini deganda, men bu asarni shaxsan o`zimga eshitilayotgan qandaydir diktovka asosida yozganman...” 1 Demak, ijod jarayonida, P.Qodirov aytganidek va G`afur G`ulom tushunganidek, hyech vaqt hayotning aynan epizodlari takrorlanmaydi. Har qanday asar syujeti yozuvchi kuzatgan, bilgan narsalari bilan shaxsiy tajriba va kechinmalari uyg`unlashuvidan yaratiladi. Garchi “Shum bola”da G`.G`ulomning o`zidan nimalar qo`shganini (hammasini) to`liq aytish qiyin bo`lsayam, lekin asardagi hamma epizodlarni his qilganiga, go`yo qaytadan boshidan kechirganiga shak-shubha yo`q. G`.G`ulom o`z shaxsiy kechinmalarini Shum bolaga yuklar ekan, ayni paytda, u Shum bolani o`sha davr bolalarining ko`pchiligiga xos bo`lgan xarakterli xususiyatlar egasi ham qilib ko`rsatadi. Demak, qahramon – umumlashma obraz, aniq bir shaxsdan ko`ra, o`z davrining tipik vakilidir. Darvoqye, yozuvchi ijod jarayonida o`z tasavvuri orqali o`ziga tanish va yaqin odamlar, voqyealar ichida yashaydi; ma`lum g`oya asosida to`plangan alohida 1 Biografiya zamisla(Besedi s masteram uzbekskoy literaturi, zapisannie A. Naumov) izd. "Yosh gvardiya", Toshkent, 1974 s. 20-21.

faktlarni o`zining shaxsiy tajribasi bilan boyitib, qalb prizmasidan o`tkazib, ko`pchilikka xos qilib umumlashtiradi. Shunday qilib, “Shum bola”ning yaratilish tarixini G`.G`ulom tomonidan tushuntirilishi bizga realistik tasvirning mohiyati haqida asosli va yetarli tushuncha beradi. Unda “Shum bola” asari qaysi unsurlar birlashuvidan yuzaga kelganligi, hayot va ijodning bir-biriga tutash nuqtalari qandayligi aniq ko`rsatilganki, undan shunday xulosa chiqarish mumkin: Yozuvchi tasavvuri muayyan g`oyaga asoslanib, hayotdagi alohida narsalarni buzadi, saralaydi, to`qiydi va yangidan ta`sirli va jonli, tabiiy va go`zal, tipik va yaxlit narsa yaratadi. Bu jarayon xarakter va epizodlarni yaratishda ham, qahramon va voqyelikning ayrim xususiyatlarini ko`rsatishda ham, yaxlit syujetni yuzaga keltirishda ham sodir bo`ladi. Adabiyotda hatto birgina obrazning portreti ham bir nechta yoki o`nlab real kishilarning tashqi ko`rinishlarini jamlashdan yoki hayotda ko`rgan, bilgan kishilarning o`z xotirasida qoldirgan ko`rinishlarini ko`z oldiga keltirishdan, ularning qiyofalaridan keragini tanlashdan va konkret qahramonda mujassamlashtirishdan yaratiladi. Biroq Abdulla Qodiriy aytganidek, buning bir sharti bor: portret sun`iy, yasama nusxa bo`lmasligi, xalq orasida birov bo`lmasa birovda ko`rilgan, tabiiy, mantiqqa to`g`ri keladigan, kitobxonni ishontiradigan bo`lishi kerak. Adabiyot, Onore de Balzak yozganidek, rassomlikda ishlatiladigan usuldan foydalanadi, go`zal obrazning yaratilishi uchun qo`lni bir ayoldan, oyoqni ikkinchi ayoldan, ko`krakni boshqasidan, yelkani – unisidan oladi. Buni tushunmaganlarga Abdulla Qodiriy kulib, “O`tgan kunlar” romanidagi O`zbek oyimni o`z onasi Josiyat bibidan, Oftob oyimni qaynonasi Xonim bibidan, Kumushni esa yaqin qarindoshi Oykumushdan olganini aytar ekan. 1 Bu narsa “Qodiriy ayollar obrazini, xususan, o`z oilasidan, yaqinlaridan olgan, o`rgangan” deb mulohaza yuritish” 2 ning noilmiyligini ko`rsatadi, lekin o`z yaqin kishilaridan ba`zi shtrixlarni, muayyan obraz uchun zaruriy xususiyat va holatlarni olganligini rad etmaydi. Ikkinchidan, yozuvchi qaysi qahramonning realistik portretini yaratmasin, uning tashqi qiyofasidagi eng xarakterli belgilarni chizishga va shu orqali ularning ruhiy dunyosini aks ettirishga intiladi. Xonim bibi ham, Oykumush ham, Josiyat bibi ham hyech vaqt O`zbek oyimning, Oftob oyimning, Kumushning ruhiy olamini boshdan kechirmaganlar. Bu fikr ham H.Qodiriyning yuqoridagi da`vosini rad etadi. Habibullo Qodiriy xotira kitobida yozadi: “Eshonguzar mahallamizda mulla Alijon ismli dadamning domlasi bo`lardi. O`zi dadamdan o`n besh yoshlar katta, 1910-1916 yillarda rus-tuzem maktabida o`qituvchilik qilgan, dadamga dars bergan, keyinchalik esa juda do`stlashib qolgan kishi edi. Dadam bu kishini “ham ustoz, ham yetuk inson” deb nihoyatda hurmat qilardi. Agar Qodiriy umrida birgina kishini hurmat qilgan deb, faraz qilsak 1 H.Qodiriy. Otam haqida, Toshkent, 1974, 115-bet. 2 Shu kitob. 117-bet.

(albatta, ota-ona bundan mustasno), o`sha shaxs shu Alijon domladir, deyish mubolag`a bo`lmas... - Ilgarilari mullalar aksar o`ttiz yillab o`qib madrasini bazo`r xatim qilardilar. Lekin Alijon domla Buxoro madrasalaridan birini besh yilda tamomlab qaytgan. Bilag`onligi uchun uni madrasadagilar “Alicha” deb atashgan. Domlaning yaxshi xislati shundaki, u pok ko`ngil, kibrsiz, tamagir emas, sabr-qanoatli, kamtar, mutolaasi zo`r olim, - der edi bu kishi to`g`risida dadam. Alijon domla 1964 yili sakson besh yoshlarida vafot etdi. Domla menga ham fors tilidan dars berganligi vajidan men ham u kishini yaxshi bilaman. U oqishdan kelgan, ozg`in gavdali, cho`ziqroq, kelishgan yuz, soqol-muylovli, kichik boshiga oq simobi salla, telpak yoki kamzuli ustida jo`n, oyog`ida mahsi-kavush kiyib yuruvchi, tik qomat, nuroniy chehra kishi edi. Domlaning ichki dunyosi ham nurga to`lgan kabi edi. Gapni o`ylab, bosiq, sodda, yoqimli so`zlardi. So`zida mantiqsiz, ortiqcha iboralar mutlaqo bo`lmas, tinglovchi go`yo huzurlanar, yana-yana tinglasam, der edi. Buningdek otalar xalqimizda garchi ko`plab uchrasada, negadir, ayniqsa bu kishini men Yusufbek hoji obraziga juda-juda o`xshataman. Muallif, albatta, Yusufbekni siyosiy arbob, ma`lum tabaqaning vakili qilib tasvirlaydi. Alijon domlada garchi bu tomonlar ko`rinmasa-da, har holda boshqa jihatlari, meningcha, ruhan va jisman Yusufbek Hojiga timsoldekdir” 1 . Alijon domlani “ruhan va jisman Yusufbek hojiga timsol qilib ko`rsatish, “mezonga olish”, uni Yusufbek hojining prototipi deb tushunish ijod jarayonining murakkabligini va uning mohiyatini ma`lum darajada soxtalashtiradi. Chunki asardagi Yusufbek hojining qiyofasi uning xislatlarini birgina Alijon domladan emas, yuzlab boshqa kishilarda ham uchratish mumkin. Agar yozuvchining vazifasi - Yusufbek hojini o`z davrining yirik savdogarlar tabaqasining vakili, siyosiy arbobi; tik qomat va nuroniy ota, tinglovchi huzurlanuvchi darajada yoqimli so`zlovchi, bosiq qaynota qilib tasvirlamoq ekan, tasvirlaganda ham tipik, umumlashma obraz qilib yaratarkan, albatta, o`sha tabaqaga, o`sha arboblarga, o`sha otalarga, o`sha qaynotalarga xos bo`lgan asosiy fazilat va kamchiliklarni – xususiyatlarni tanlab Yusufbek Hoji xarakterida berishi tabiiy edi. Shunday bo`lgach, Yusufbek Hoji obrazini yaratishdagi ijodiy tanlashning, umumlashtirishning, hayotdagi kishilarga o`xshash qilib yaratishning rolini, hayot haqiqatining badiiy haqiqatga aylanish jarayonini pasaytirmaslik, balki bunga asosiy urg`uni berish lozim. Chunki, N.V. Gogol aytganidek, yozuvchi hyech vaqt oddiy nusxadan portret chizmaydi. U portret yaratadi. Tarixiy shaxslarning portreti yaratilganda ham san`atkor real faktlar (yuz tuzilishi, qomati, kiyinishi va sh.k.)ga, tashqi ko`rinishlariga asoslansa-da, lekin o`zining poetik tasavvuri va asarning rejasiga muvofiq qilib, uni “ichdan” o`zgartiradi. “O`tgan kunlar”da tasvirlangan tarixiy shaxslardan biri Musulmonqul. Avtor uning portretini quyidagicha chizadi: “Xonning so`l tomonidagi oltin hallik kursi, ustida O`ratepa chakmani ustidan qayish kamar bog`lab, soddagina qilich taqingan, boshiga oq barra popoq 1 . H.Qodiriy. Otam haqida, Toshkent, 1974, 115-bet.

kiyib, basharasidagi burni yuzi bilan bir qatorda deyarli tekis yaratilgan, o`rtacha soqol, qisiq ko`z, bug`doy rang, o`rta yoshli bir kimsa – Musulmonqul o`tirar va hozirgina hudaychi tarafidan o`ziga topshirilgan ariza va maktublardan ochib o`qir edi”. 1 Musulmonqulning jasur kishi bo`lganligini kitobdagi izohda ham ta`kidlaydi: “Musulmonqulning o`zi ham favqulodda yuraklik edi. 1853 y. tarixida Musulmonqul qo`qonliklarga asir tushib, uni to`pdan otib o`ldirish uchun dordek bir narsaning ustiga o`tqizirlar. Ikkinchi tomondan to`pga o`t berish kutiladi. Shu vaqtda kishilar Musulmonquldan so`raydilar: “Endi qalaysan, cho`loq?” Musulmonqul kulibgina javob beradi: “Alhamdulilloh, hali ham sizlardan yuqori bir yerda o`tiribman!...” 2 . Garchi keltirilgan bu faktlar – hayot haqiqatiga mos bo`lsa-da, lekin yozuvchi o`tgan asrdagi xonlar va oliy amaldorlarning beburdligini, adolatsizligini, xalq qonini suruvchi zulukligini, yurtini talashdan boshqa manfaati bo`lmagan, qirg`in va urushlar ijodkorlarining tipik obrazini yaratishda Musulmonqul portretini “ichdan” yangilaydi. Uni “kipriksiz ko`zlarda o`tlar yonadigan”, “nihoyatda tutaqqan”, “alamiga chiday olmaydigan”, “xonlikdagi yuqori bir kuchga molik siyosat kursisiga o`tirgan”, hiyla va nayrangboz, “makkor tulki”, “qahru-g`azab egasi”, “istehzoli iljayuvchi”, “cho`ltoq supurgi”, “uyatsiz” qilib yaratadi. Demak, yozuvchi haqiqiy san`atkor bo`lsa, u hamma vaqt (asarning eng nozik shtrixlarigacha) yaratadi. Chunki uning vazifasi – tabiatni, shaxsning nusxasini yaratish emas, balki o`xshash qilib yaratilgan narsaga jon va harakat ato qilishda, uning qalbi, mazmuni, xarakterli ko`rinishi haqida taassurot uyg`otishdadir. Xullas, yozuvchi muayyan bir shaxs portretini yaratganda, shu shaxs mansub bo`lgan tabaqa vakillarining u yoki bu darajada keng tarqalgan ijobiy yoki salbiy xislatlarini (ko`rinishlari)ni payqaydi va ularni konkret bir shaxs (obraz)da uyg`unlashtiradi. Albatta, bu portret o`ziga xos yuzlab jonli kishilarga mumkin qadar nozikroq, chuqurroq darajada o`xshagan bo`lishi va avtor aks ettirmoqchi bo`lgan narsani yorqinroq ko`rsatishi shart. Shuning uchun ham “Yozuvchi ko`plab shaxslarda ko`ringan fazilatlardan, o`z g`oyasiga, ijodiy maqsadiga muvofiq keladiganini xillab olib, qahramonida mujassamlantirmoqchi bo`lganda xuddi seleksionerga o`xshab ish tutadi. Ya`ni, odamlarning xususiyatlarini tirik holida oladi va boshqa tirik xarakterga chatishib, yashab ketadigan qilib o`tkazadi. Bug`doyda hayotning eng barq urgan payti va boshqa bug`doyning ham xususiyatini olib, o`ziga umumlashtirishga qodir bo`lgan payti-gullagan payti bo`ladi. Yozuvchi yaratayotgan qahramonlarning hayoti ham barq urib turishi va boshqa yaxshi kishilarning fazilatini o`ziga olib singdirishga layoqatli bo`lishi kerak. Abdulla Qodiriy o`z qarindoshlari Oykumush kabi o`zbek ayollarining husnlari, odoblari, boshqa insoniy fazilatlarini Kumush obrazida tirik bir xarakter shaklida 1 А . Qodiriy. "O'tgan kunlar",Toshkent, 1980, 108-bet. 2 Shu kitob, 117-bet.

mujassamlashtirgan. Romandagi yorqin voqyealarsiz, keskin to`qnashuvlarsiz, Otabek kabi sevimli yigitsiz ikkovining taqdirini belgilagan hayotiy asoslarsiz bu mumkinmidi? Yo`q. Kumushning shunday bir davrda yashashi, shunday ota- onaning qizi, Otabekday yigitning yori, O`zbek oyimday ayolning kelini-yu, Zaynabday juvonning kundoshi bo`lishi – hammasi birlashib yozuvchiga bu obrazdagi g`oyaviy – badiiy kuchlarni barq urdirish imkonini beradi. Kumush o`ziga o`xshash o`zbek ayollarining juda ko`p fazilatlarini mana shu sharoitdagina tirik holicha olib, bir xarakterda mujassamlashtirishi mumkin edi” 1 . 1 P. Qodirov. O'ylar, 1971, 118-119-betlar.

Adabiyot: 1 . Qur`oni karim, “Cho`lpon”, Toshkent,1992 . 2. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy. Hadis, 4 jild, Qomuslar bosh tahririyati, Toshkent,1991-1995. 3. Falsafa, “Sharq”, Toshkent, 1999. 4. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar, “O`zbekiston”, 5. Toshkent,2000. 6. I.A. Karimov. Istiqlol va ma`naviyat, “O`zbekiston”, Toshkent,1994. 7. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi, “O`zbekiston”, Toshkent,1999. 8. I.A.Karimov. Olloh qalbimizda, yuragimizda, “O`zbekiston”, Toshkent,1999 .

O'xshashlar

Badiiylik Obrazlilik Obraz Umumlashmalik Individuallik Badiiy to`qima Ta`sirdorlik Mubolag`adorlik Xarakter Psixologizm

Badiiy ijod usullari

Badiiy asar-betakror olam Mazmun va shaklning uzviy birligi Xarakter – ham mazmun ham shakl hodisasi

«O`g`ri»ning himoyasiga ikki og`iz so`z

Yozuvchining niyati va badiiy obraz (Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi” romani asosida )