Адабий матн юзасидан ўтказиладиган семинар машғулотлари - Adabiyot - Referatlar

Адабий матн юзасидан ўтказиладиган семинар машғулотлари

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.5 KB

Ko'chirib olish

Адабий матн юзасидан ўтказиладиган семинар машғулотлари Режа: 1. Семинар хақида тушунча 2. Семинар машғулотларини ўтказиш йўналишлари 3. Адабий материалларни ўрганишда ахборот технологияларидан фойдаланиш.

Таълим рус тилида олиб бориладиган академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ўзбек адабиёти намуналарини ўрганиш юзасидан ташкил этиладиган семинар-дарслар ўқувчиларнинг ижодий фаоллигини уйғотишда, ўзбек тилида бадиий асарлардан олинган парчаларни қўшимча равишда ўқишларини ташкил этишда улкан имкониятларга эга. Бундай дарслар орқали миллий маънавият тарбиясини амалга ошириш талаб этилган асарлар минимумини ўқиб бориш учун, замон билан улгуриб ҳамнафасликда янги адабиётларни билан танишиш учун кенг имкониятлар яратилади. “Уроки русского языка и литературы в национальной школе” номли қўлланмада семинар машғулотлари ўтилган “...материалларни назарий умумлаштириш, ўқувчиларнинг мустақил ишлашларини ташкил этиш” мақсади билан ташкил этиш мўлжалланади Шунинг учун уларни дастурнинг асосий бўлимлари ўтиб бўлингандан кейин ўтказиш тавсия этилади. Ўзбек тили машғулотларида бундай бўлимлар ажратилмайди, шу боис семинарларни ўтказишдан кўзланадиган мақсад қўшимча равишда танланган адабий материаллар устида ишлаш саналиши мумкин. Методист олим Л.Т.Ткаченко дарсликдаги ахборот (матнлар мазмуни дейилмоқчи – мақола муаллифи) эскириб борадиган бўлгани учун уни лекция тариқасида ўтиладиган материал билан алмаштириш тақозо этилади, деган фикрни илгари суради Унинг семинар-дарс, зачёт- дарс, конференция-дарс, баҳс-мунозара дарси каби дарс турлари ҳақидаги тавсиялари ҳам шу мақсад учун хизмат қилади. Семинар – қадимги лотин тилидан олинган бўлиб, ниҳол, кўчат маъносини англатади. Афтидан, қадимги файласуфлар шогирдларини ўзларига келгусида мева берадиган ўринбосар, “кўчат” (ниҳол) этиб тайёрлаш учун доира шаклида атрофларига ўтирғизганлар. Мактабда ўтказиладиган семинар-дарснинг мақсади уни юқоридаги каби тушунишдан бирмунча фарқ қилади. Лекин моҳиятан бўлғуси

ниҳолларни тарбиялаш мақсадидан ҳам йироқ эмас. Зеро, мактаб ўқувчиларни олий ўқув юртидаги, ишлаб чиқаришдаги мустақил фаолиятга тайёрлайди, бинобарин улар семинарга дуч келадилар. Семинар-дарсларнинг ўз, алоҳида шакли бор. Семинарларнинг уч хил кўринишини (фаолият тавсифига кўра) ажратиш мумкин: 1) олдиндан бериб қўйилган саволлар бўйича ўқувчиларнинг кенгайтирилган чиқишлари; 2) ўқувиларнинг рефератлари ёки маърузаларининг муҳокамаси; 3) диспут Таъкидлаш жоизки, семинар-дарсни юқори синф ўқувчилари билан ўтказиш мумкин. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ташкил этиш айни муддаодир. Мактабда ҳам, ўрта махсус ва олий ўқув юртида ҳам ўқувчилар мустақил фаолиятга ўргатилади, шу мақсадда дарснинг семинар шаклидан фойдаланилади. Ўзбек тили машғулотида, аксарият методистлар огоҳлантирганларидек, семинарнинг формал ўтиши учун имкон йўқ: ўқувчилар ўзлари тайёрлайдиган маъруза ёки рефератни дарсликда бўлмагани учун кўчира олмайдилар. Маъруза ёки реферат ўқувчининг ўзи томонидан тайёрланади, мустақил ижодий фикрлаш маҳсули сифатида тақдим этилади. “Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах” қўлланмасида таъкидланганидек, бунда китоб билан ишлаш жараёни кечади. Ўқувчи ўқилганларни таҳлил қилади, муҳим ўринларини ва маъруза учун керак бўлган материалларни ажратади, танланган нарсаларини жой-жойига қўйиб чиқади, булар ҳақидаги ўз фикрларини баён қилади, қоғозга қарамай гапиришга тайёрланади, тингловчилар билан алоқага кириша олиш, уларнинг хулқига қараб иш кўришни ўйлайди Биз ўзбек тили машғулотларида қўшимча равишда танланадиган бадиий парчаларни ўқиш билан боғлиқ семинар-дарс ўтказишни тавсия этамиз.

Ўқитувчи академик лицей ва касб-ҳунар коллежида бирор асари ўрганиладиган ёзувчининг бошқа бир асаридан 1-2 бетлик парча танлайди, шоирнинг бошқа бир шеърини ажратади. Танланган бадиий матн бир ҳафта олдин талабалар билан машғулот чоғида 5-7 дақиқа ичида ўқиб чиқилади, икки-уч муаммоли саволга жавоблар олинади. Сўнгра ушбу адабий материални уйда мустақил мутолаа қилиш, унда кўтарилган ғоя, асардаги бадиий образлар, тасвирий воситалар, тафсиллар ҳақида ўзбек тилида мўъжаз (5-10 гапдан иборат) маъруза ёки реферат тайёрлаб келиш вазифа қилиб топширилади. Эркин Воҳидовнинг “Кулгимиздан янграсин олам” шеъри семинар- дарс учун мўлжаллаб танланиши мумкин. КУЛГИМИЗДАН ЯНГРАСИН ОЛАМ Истаймизки, қувноқ кулгининг Жарангига кўмилсин олам. Нега кулмас эртаги куннинг Ишқи билан яшаган одам. Истаймизки, хуррамлик бўлсин, Шўх қаҳқаҳа боғласин қанот. Куй шалола янглиғ қуюлсин, Қўшиқ бўлиб туюлсин ҳаёт. Истаймизки, қалбларимизни Чулғамасин ғам-қайғу бир зум. Бир нафас ҳам лабларимизни Тарк этмасин ёруғ табассум… Гулшанларни тўлдириб кулинг, Кулгимиздан янграсин олам. Нега кулмас эртаги куннинг Ишқи билан яшаган одам. Дастлаб талабаларга қуйидаги луғат бериб қ ўйилади: кўмилмоқ – засыпаться, туюлмоқ – казаться

заваливаться ишқ – любовь хуррамлик – веселье қаҳқаҳа – громкий смех, хохот шалола – водопад янглиғ - словно, подобно, как қуйилмоқ (қуюлмоқ) – литься чулғамоқ – охватывать ғам-қайғу – горе бир нафас – один миг, мгновение тарк этмоқ – покинуть гулшан – розарий, цветущий край Дарсда шеър ифодали ўқилгач, олинган таассуротлар аниқланади ва уйда унинг ғояси, тафсиллари, тасвирий воситалари ҳақида сўз юритилган бир неча гапдан иборат маъруза ёки реферат ёзиб келиш топширилади. (Эслатиш зарурки, талабалар дастлабки кезларда ўз фикрларини 2-3 гап билан бўлса ҳам, ифода этсалар, шуни ҳам ютуққа йўйиш мумкин.) Шеър матни кўпайтирилиб, гуруҳдаги ҳар бир талабага берилади. У аввалги дарсда олган луғатдан фойдаланиб мазмунини тўлиқ тушунишга ҳаракат қилади, нотаниш лексика учраганда, маърузани шакллантириш борасида қийналган ўринларида ўқитувчига мурожаат этади, унинг маслаҳати билан семинарга тайёргарлик кўради. Методик адабиётларда ҳам семинардан олдин асосли, кўпинча тадқиқотчилик тавсифидаги ҳозирлик ишлари бажарилиши кераклиги тавсия қилинади. Семинар машғулотида бутун синф фаол ишласин учун муаммоли саволлар бериб қўйиш, маърузачиларга ҳам, оппонентларга ҳам ҳозирлик кўриш жараёнида ёрдам бериш керак. Одатда, ўқувчилар асосан рус адабиёти дарсларида, шунингдек, семинарларда дарсларда, экскурсиялар чоғида, синфдан ташқари машғулотларда олинган билимлардан ҳам фойдаланадилар. Семинарга тараддуд кўриш жараёни якка ва гуруҳли ташкил этилиши мумкин. Гуруҳли шакл танланганда, ўқитувчи талабаларни 6Х6Х6 тарзида бўлиб чиқади ва улар орасида мусобақали вазият юзага келтиради.

Жамоа бўлиб тайёрланган жавоблар ёки маърузалар муҳокама қилинганда, КВН командалари беллашувини эслатадиган беллашув ҳолати туғилади, тайёрланган жавоб гуруҳ аъзолари томонидан ўз шахсий, заҳмат чекилган жавобидай қабул қилинади, улар ўз фикрларини ҳимоя қиладилар. Тадқиқотнинг кўрсатишича, юқори синф ўқувчилари баҳслар, мунозаралар, фикр алмашувлар дарсдаги энг қизиқарли ўринлар деб ҳисоблайдилар. Семинар-дарсда тайёрлаб келинган маърузалар, рефератлар ўқиб берилиши ҳам мумкин. Дастлабки машғулотларни шу тариқа ташкил қилиш кейинчалик баҳс-мунозарага ўтиш шарти билангина маъқулланади. Шуни ҳам унутмаслик лозимки, талабалар ўзбек адабиёти китобларидан шеър ҳақидаги маълумотларни қидириб топиб, кўчириб келишлари ҳам мумкин. “Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах” қўлланмасида бундай кўчиришлар маъқул эмаслиги қуйидаги сўзлар билан изоҳланади: “Баъзан эътироз билдиришади: ақлли фикрларни кўчиришда ҳам ўз фойдаси бор. Чуқур адашишдир бу! Фикрни кўчириб ёзиш мумкин эмас! Матннигина кўчириб ёзиш мумкин” Ўқувчилар ўз чиқишларида ҳаётга муҳаббат, хуррамликда яшашга интилиш кераклиги ҳақида баландпарвоз сўзлар айтишлари ҳам мумкин. Баландпарвоз гаплар семинарлардаги камчиликлардан бири саналади. Бу сўзларни чуқур самимият билан ҳам айтиш мумкин. Чунки ана шу самамият бўлмаса, маъруза тингловчиларнинг қалбига таъсир этмайди, бирор туйғу уйғотмайди. Бундай дарсда қатнашиш ўқувчидан ўз шахсий мавқеида, шахсий фикрида қаттиқ туриб, ҳимояланишни ҳам талаб этади. Шундагина ундаги мустақиллик ўзбек тили машғулотларида ҳам ўзини намоён қила бошлайди.

Хуллас, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ўзбек адабиёти намуналарини ўрганиш юзасидан ташкил этиладиган семинар- дарслар русийзабон талабаларнинг ижодий фаоллигини ошириш учун хизмат қилувчи қудратли омил ҳисобланади. Семинар ҳам ўқувчиларнинг ижодий фаоллигини уйғотишда улкан имкониятларга эга. Методик адабиётларда фаолият тавсифига кўра семинарларнинг уч хил кўриниши ажратилади: 1) олдиндан бериб қўйилган саволлар бўйича ўқувчиларнинг кенгайтирилган чиқишлари; 2) ўқувчиларнинг рефератлари ёки маърузаларининг муҳокамаси; 3) диспут (Л.Т.Пантелеева тавсия этган бошқача тасниф: семинар-суҳбат, семинар- баҳс, семинар-практикум, семинар-конференция) Кичик иншо табиатига кўра изчиллик ва тугалликни талаб этадиган, тафаккур интизомини ҳосил қиладиган ҳам ўйлаш учун рағбат берадиган иш шаклидир. Ќатто 8-9-синф ўқувчилари ҳам шундай ишларнинг зарурлигини англаб етадилар. Буни Қ.Ќусанбоева ташкил этган синов дарслари ҳам исботлайди. Синфдан ташқари ўқишга дастурда энг охирги ўринда эътибор берилган. У ... ёрдам беради, ... хизмат қилади, ... омиллик кўрсатади, деган гаплар билан. Аслида биринчи даражали. Ўзбек тилини тўлақонли ўрганиш кераклигини кўрсатадиган омиллардан бири шу тилда хат-ҳужжат, китоб ўқишга ўрганишдир. Олдиндан саволлар бериб қўйиб, сиртқи адабий викторина ўтказиш мумкин. Машғулот (машғулот уйда ўқилган китобни ўқиш босқичи) асар муаллифи ҳақидаги суҳбатдан бошланади. Сўнг парча мазмуни юзасидан савол-жавоб ўтказилади. Ўқувчиларнинг ахборотлари (чиқишлари) тингланади. Ўқитувчи ўзининг якуний сўзи билан машғулотнинг шу қисмига хулоса ясайди.

Асар қаҳрамонларини таққослаш меъдага тегадиган бўлмаслиги, ўқувчиларга зўрлаб тиқиштирилмаслиги керак, балки у ёки бу мавзулар ёки муаммолар бўйича табиий туғилиши зарурки, бунда ўқувчилар ўхшашликнигина топмай, балки қаҳрамонлар тавсифидаги давр ва асар яратилган замон билан боғлиқ равишда тафовутларни, муаллиф муносабатларини, бадиий вазифаларни ҳамда услубий ўзига хослигини ҳам топишлари лозим. Асар китобхонда ва тингловчига қанчалик чуқур эстетик кечинмалар уйғотса, таъсири ҳам шунчалик тўлароқ бўлади. Обзор мавзуларни ўрганишда ўқувчилар фаолияти устидан раҳбарликнинг тахминий изчиллиги қуйидагича бўлиши керак: 1. Гуруҳли ва якка топшириқлар асосида (мавзу устидаги ишларнинг бошланишига қадар) асарни олдиндан ўқиб чиқишни уюштириш ва ўқувчиларнинг зарур ахборотларини тайёрлаш, ифодали ўқишлари ва б. 2. Ўқитувчининг ўқувчиларнинг мавзу устидаги иш режасини белгилаб берувчи, бадиий асар, дарслик, танқидий мақола устидаги мустақил ишларини ташкил этувчи, муаммоли саволлар ва топшириқларни мўлжалловчи кириш (установочная) лекцияси. 3. Текстуал ўрганиш учун айрим саҳналар, боблар, бўлимларни танлаш. 4. Ўқувчиларнинг маърузалари ва ахборотларини тайёрлаш, семинар, баҳс ташкил этиш (тахминий саволлар ва топшириқлар бўйича). 5. Энг муҳим муаммоли саволлар асосида якуний семинар ўтказиш. Умумлаштирувчи лекция, синфдан ташқари ўқиш учун адабиётлар тавсия этиш 3. Адабий материалларни ўрганишда ахборот технологияларидан фойдаланиш.

Давр талаби билан бугунги кунда узлуксиз таълим тизимига замонавий ахборот технологиялари дадил кириб келмоқда. Таълим рус тилида олиб бориладиган академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг ўзбек тили машғулотларида, адабий материалларни ўрганишда турли хилдаги ахборотлар, зарур маълумотларни ўзида мужассамлаштирган ахборот технологияларидан, шу жумладан, электрон дарсликлардан фойдаланиш катта аҳамият касб этмоқда. Бугина эмас, электрон вариантдаги бадиий асарлар китобхонларга хавола қилинмоқда. Ахборот манбалари ўқувчи(талаба)ларга қуйидаги маълумотларни бера олади: янги нашрдан чиққан бадиий асарлар; ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти, унинг асарлари ва уларга доир аннотациялар; адабий давр ҳақида қисқа шарҳ, шу даврда яшаб ижод қилган ёзувчи ва шоирлар ҳақидаги маълумотлар; адабий асар мазмунини русийзабон ўқувчи ёки талабалар ўқиб тушуна олиши учун луғат; асарга доир савол ва топшириқлар; асар ёки ундан олинган парча юзасидан тестлар; асарнинг тил хусусиятларини англашга доир вазифалар. Ўзбек тили ўқитувчисининг мактаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежи кутубхоначиси билан ҳамкорлиги ахборот технологияларининг амал қилишида муҳим ўрин тутади. Ўқувчи талабалар турли хил саналар, байрамларга тайёргарлик кўрар эканлар, тадбирларни ташкил этиш ва ўтказиш учун шеърий ва насрий асарлардан парчалар қидирадилар. Компьютер хотирасида хилма-хил саналар, байрамларга мос танланган асарлар бўлса, ўқувчи(талаба)лар уларни ўқиб ёки кўздан кечириб, керагини танлайдилар ва кўчириб оладилар (принтердан чиқартирадилар). Бу ерда шеърий ва насрий асар матнига доир мукаммал луғат тавсия қилиниши ҳам фойдадан холи эмас.

Шеърий ва насрий асарлар қуйидаги рукнлар остида жойлаштирилиши мумкин: Ўзбекистон Республикасининг мустақилли. Олтин куз. Ўқитувчилар ва мураббийлар куни ва ҳ.к. Ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёти ҳамда ижодий фаолияти, асарлари, уларга доир аннотациялар дастурий адабий материаллар ва дарсдан ташқари ўқиш учун мўлжалланган, шунингдек, тадбирларда фойдаланиш мумкин бўлган асарлар ҳажмида тайёрланиб, компьютер хотирасига киритилгани маъқул. Бу материалларга ўқувчи(талаба)лар истаган пайтда мурожаат этишлари мумкин. Компьютерлаштириш имконияти бўлмаган шароитда, ҳар бир ёзувчи ёки шоир ҳаёти ҳамда ижоди бўйича альбомлар тузиш мақсадга мувофиқдир. Нашриётлар чиқарилган альбомлардан фойдаланиш ва материалларни ҳам компьютерга киритиш катта наф келтиради. Бу альбомларнинг яхши томони шундаки, улар иллюстратив материаллар билан бойитилган. Бу борада диафильмлар ҳам алоҳида ўрин тутади. Адабиёт дарсларида таълимнинг техника воситаларидан фойдаланиш хусусида тадқиқот олиб борган Ќ.Эрназаровнинг ““Ойгул билан Бахтиёр” эртагини ўрганишда ўқув диафильмларидан фойдаланиш” деган мақоласида бундай дейилади: “Диафильмнинг аҳамияти шундаки, у ўқувчиларнинг бадиий асарда тасвирланган жой, воқеа ва образлар ҳақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилишларига ёрдам беради” [122,148]. Лекин бугунги кунда диафильмларни компьютер хотирасига жойлаш улардан фойдаланиш имкониятларини яна ҳам оширади. Бадиий асар юзасидан яратилган видеотасмалар овози бўлади. Лекин у ерда акс эттирилган табиат, уй-жой тасвирлари, қаҳрамонларнинг портретлари, воқеадан келтирилган лавҳа устидаги ишлар кўрсатмалиликдан фойдаланишга доир методика асосида уюштирилмоғи лозим. Бу ўринда профессор С.Нишонованинг адабиёт

дарсларида тасвирий санъат асарлари таҳлили [184] мазмунидаги методик тавсиялари алоҳида ўрин тутади. Давр шарҳлари, маълум даврда яшаб ижод қилган ёзувчи ва шоирларнинг таржимаи ҳолига оид маълумотлар ёшлар адабий савиясининг ўсишида муҳим аҳамият касб этади. Методист олима Т.Р.Ниязметованинг “Адабий таълимда компьютер ва ахборот технологияларидан фойдаланиш” деган мақоласида 7-синфда Зулфия ҳаёти ва ижодига доир видеотасмалар, “Умр дафтари” деб номланган кўрсатувдан ёзиб олинган лавҳаларни ўқувчилар эътиборига ҳавола этиш хусусида қимматли маслаҳатлар беради [185]. Адабий асарни ўқиб, унинг мазмунини русийзабон ўқувчи ёки талаба тушуна олиши учун компьютерда матнни ўнг тарафига луғ ат бериш мумкин. Масалан: YULDUZLI TUNLAR Pirimqul Qodirov Yigirma uch yoshli Humoyunning yigit yuragi kasallikni axiri yengdi. Oradan bir hafta o‘tgach, u kasal ko‘rishga kelganlarni o‘rnidan turib qabul qildi. Yana ikki kundan so‘ng otasini borib ko‘rish uchun o‘zi uydan chiqdi. Bobur kutubxonaning xonai xosida qadimiy bir qo‘l yozmani o‘qib o‘tirgan edi. Humoyun uning qarshisida tiz cho‘kib: — Men sizning iltijongiz bilan shifo topmishmen! — dedi. — O‘zimga kelganimdan beri xudodan tilaymenki, siz men uchun qilgan tasaddiqni dargohida qabul etmasin! Bu ulug‘ davlatni barpo etdingiz, hammamizning suyangan tog‘imiz o‘zingizsiz! Parvardigor bizga rahm qilsin! — Mana, shukur, yuribmen-ku, o‘g‘lim. Hozirgi isitma- yu uyqusizlik menda bulturdan beri bor. — Ruhoniylar: „Hazratim o‘g‘liga kelgan naqd ajalni o‘zlariga oldilar", — deb ko‘nglimga g‘ulg‘ula solmoqdalar! — Sen nechun ularga ishonursen? Boshimizga og‘ir kun Matnga doir lug‘at xonai xos; xobgoh — спальня tiz cho ` kmoq – встать на колени iltijo — просьба, мольба tasadduq – жертва (жертво- приношение) dargoh — дом, дворец Ko‘hinur olmosi — алмаз Кухинура parvardigor – творец shukur – слава богу karomat — чудо, предсказение ruhoniy — духовное лицо naqd - точно ajal - смерть g ` ulg ` ula solmoq – сеять смуту shayxulislom - шейх-уль-ислам (глава духовенства) inqiroz — упадок o‘git — добрўй совет, нравоучение girdob — пучина mezon — мизан (название седьмого месяца солнечного

tushganda shayxulislom menga o‘z hukmini o‘tkazmoqchi bo‘ldi. Mana, xayriyat, tuzalib ketding. Agar o‘shanda uning gapiga kirib, ko‘hinur olmosini tasadduq qilsam, ruhoniylar g‘olib chiqmasdimi? „Humoyunni biz qutqarib qoldik, podshohdan ham biz zo‘rmiz!" deb tantana qilmasmidi? Seni bir umrga qarzdor qilib qo‘ymasmidi? — Ilohim, siz haqingizdagi karomatlari ham yolg‘on chiqsin! — Har qalay, sen bir narsani unutma. Ruhoniylar podshohning tepasiga chiqib olsa, tamom! Samarqanddagi Abdullatifning inqirozi-yu, otaga qarshi qilich ko‘tarishi shundan boshlangan. — Toki tirikmen, bu o‘gitingizni yodimdan chiqarmasmen!... Endi... hazratim, Saibhal chegarasida yana tajovuzlar bo‘lmoqda emish. Men ertaga jo‘nab ketay, ijozat bering. Bobur hozir aytmoqchi bo‘lgan so‘ziga alohida e’tibor talab qilib, bir lahza jim turdi. года, соответсвуюқего периоду 22 сентября – 21 октября) qavs — кавс (название девятого месяца солнечного года) asorat — осложнение hazrat — величество Методист олим Р.Йўлдошевнинг фикрича, маъноси унутилган ва нотаниш сўзлар ва сўз шаклларининг англанишини турли йўллар билан (шунингдек, иллюстратив материаллар ёрдамида) таъминлаш маълум даражада ўқишнинг синтетик (таржимасиз) кечишини таъминлайди ёки таржимали ўқишга бўлган эҳтиёжни камайтиради [46]. “Современный урок русского языка и литературы” қўлланмасида таъкидланганидек, ўқувчиларнинг лисоний ҳозирлиги етарли бўлмаса, қўшимча таянчларни ўз вақтида яратиб бериш зарур [98,130]. Юқоридаги каби луғатлар ана шундай таянч вазифасини ўтайди. Бугунги кунда асар ёки ундан олинган парча юзасидан, шунингдек, ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёти ҳамда ижоди, у яшаб ижод қилган адабий муҳит ва давр бўйича хилма-хил тестлар яратилган. Уларни дарслар рус тилида олиб бориладиган синф(гуруҳ)лардаги адабий таълим имкониятларига мослаб қайтадан кўриб чиқиш зарурати пайдо бўлмоқда. Бу тестларни компьютерлар хотирасига киритиш янги

ахборот технологияларини қўллаш учун қулай шарт-шароитлар вужудга келтиради. Табақалаштирилган таълимни жорий этишда ҳам бундай тестларнинг ўз ўрни бор. Русийзабон ўқувчи(талаба)ларни назарда тутган ҳолда асарнинг тил хусусиятларини англатишга доир вазифалар тизими хали яратилганича йўқ. Бу иш таълим рус тилида олиб бориладиган синф(гуруҳ)ларнинг рус адабиёти дарсларида ўзлаштирилган назарий маълумотларни ҳисобга олган, ўзбек адабиётига хос янги тушунчаларни баён этган ҳолда амалга оширилади. Ўзбек тили машғулотлари учун маълумотлар омборини яратиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири эканлиги юқоридаги мушоҳадаларимиздан ҳам яққол кўриниб турибди. Бу борадаги ҳаракатлар энди бошланганини, хали мўлжалда қилиниши лозим бўлган ишларнинг кўлами кенг эканини қайд этиш жоиз. Маълумотлар (билимлар) омборидан фойдаланиш тартиби ҳам бир хил эмас: махсус компьютер дарси ажратиш, компьютердаги билимлар омборидан дарснинг маълум бир қисмида алоҳида босқич сифатида фойдаланиш, ўқувчи(талаба)ларнинг гуруҳли ва ялпи мустақил ишларини ташкил этиш, дарсдан ташқари ўқишни уюштириш. Хуллас, ўзбек тили машғулотлари таркибида адабий материалларни ўрганиш жараёнига ва машғулотлардан ташқари тадбирларга ахборот технологияларининг кириб келиши, ёшларнинг билим олиш доирасини сезиларли даражада кенгайтиради, уларнинг мустақил ўқиб- ўрганишлари, изланишлари учун йўл очади. А.А.Мурашов огоҳлантирганидек, ахборот технологияларидан билиб фойдаланиш зарур. Унинг фикрича, “Энг илғор техник воситалардан фойдаланиш мумкин. Лекин агар педагогнинг қалби болаларда эзгулик уйғота олмас экан, ҳеч қандай техника ёрдам беришга қодир эмас”

Давлат тили таълими жараёнида ўқувчиларнинг ҳар томонлама билимини мустаҳкамлаш ва нутқ фаолиятини ўстириш, уларни мустақил фикрлашга ўргатиш борасида педагогик технологияларнинг амалий аҳамияти катта. Хуллас, бирор ёзувчи ёки шоирнинг таваллуд кунига, ижодига бағишланган адабий кеча ёки адиб билан учрашув кечасига кўриладиган тайёргарлик ишлари маъруза матнини тузишда том маънодаги шарҳли ваъзга яқин бўлгани учун унинг асосий шартларини ҳисобга олиб тузилади. Таълим рус тилида олиб бориладиган мактаблар, академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари ўқувчи(талаба)ларида ўзбек тилида китобхонлик кўникмаларини ҳосил қилиш адабий тайёргарликнинг узвий бир қисми саналади Дарсдан ташқари ўқиш шарҳли ўқиш шаклида ёки дарс-суҳбат, фикр алмашув шаклида ўтказади. Дарс кўриниши жиҳатидан маслаҳат- дарс, суҳбат, изоҳли ўқиш дарси, адабий композиция, дарс-лекция ва бошқалар, баъзан қайта ҳикоя-таҳлиллар шаклида бўлиши мумкин. Дарслар қуйидаги парчалар асосида амалга оширилади: 1. Дарсда ўрганиш учун: А.Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романидан “Жасур қиз” парчаси. 2. Синфдан ташқари ўқиш учун: А.Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романидан “Нега ерга қарайсан, Раъно?”, “Анварнинг андишаси”, Анварнинг Худоёрхон билан диалоги акс этган парчалари. А.Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романидан “Жасур қиз” парчасини ўрганишга доир ишланмаларимизда тавсияларимизни тўлиқ акс эттиришга ҳаракат қилдик. Абдулла Қодирийнинг “ “Меҳробдан чаён” романидан “Жасур қиз” парчаси ” “Жасур қиз” парчаси юзасидан қуйидаги мазмун ва изчилликда иш олиб бориш тавсия этилди: 1. Парчага доир нотаниш сўзлар луғати устидаги иш.

2. Ўқитувчининг кириш сўзи. 3. Парчани изоҳли ўқиш. 4. Расм чизиш. 5. Парчани савол ва топшириқлар асосида таҳлил қилиш. 6. Якунловчи суҳбат. I. “Жасур қиз” парчасини ўқишга қадар (3-4 дарс олдиндан бошлаб) луғат иши бажарилади. Дастлаб “Матнга доир луғат”да берилган сўзлардан ташқари, қайси сўзларнинг маънолари унутилиши мумкинлиги лаборатория методини қўллаш асосида (3-4 ўқувчига ўқитиш орқали) аниқланади. Булар қуйидаглар бўлиши мумкин: Tashqarida (во дворе, на улице), y uragi siqil moq , yonboshla moq (прислониться на бок), muzla moq , mahsi, turli vaziyatga solib ko‘r moq (пробовать ставить в разное положение), azob (мучение), chid amoq , k afsh, harakatlantir moq , kezin moq (расхаживаться), chetdagi, daricha (окошко), tirqish (отверствие), oydin, k o‘kda, z erikm oq (соскучиться), cho‘chit moq , munosabatsiz (бесцеремонно), qaltira moq , isyon (мятеж), istiqbol, majbur, chamala moq , m antiqsiz, rizoli k , omonat, haroratli (пламенный), o‘spirin, his et moq , andoza, ma’qul, bemahalda, shubha, parvosiz, hamroh (попутчик), muyulish, ko‘lanka, zaif, s och o‘rimlari, do‘ndiq, onda-sonda, ishora qil moq (подать знак), qo‘zg‘al moq , chamasi (примерно), кўзга чалинмоқ (бросаться в глаза, мелкать). Юқоридаги сўзларнинг аксарият қисми 2-7-синфлар луғат минимумида бор ва улар ўрганилган. Фақат маълум сабабларга кўра унутилган бўлиши мумкин. Луғат ишини ташкил этишда Р.Йўлдошев, Д.Тошхўжаеваларнинг тавсияларидан [108] фойдаланиш қўл келади. Д.Тошхўжаева ўқувчиларни “Широқ” афсонасини ўқиш ва мазмунини ўз сўзи билан қайта ҳикоя қилишга тайёрлаш синов-тажриба дарсларини ишлаб чиқар экан, бир неча дарс олдин бошланадиган луғат иши методикасини ҳам кенгроқ ёритган ва бу ишлар ўз самарасини берган.

“Жасур қиз” парчасини ўқишга бир дарс қолганда “Матнга доир луғат” ўқитилади, сўзларнинг талаффузи машқ қилдирилади. Қисман мустаҳкамлаш ишлари бажарилади. A langlat moq (заставлять оглядываться), turli vaziyatga solib ko‘r moq (пробовать ставить в разное положение), azob (мучение), m a’shuqa (возлюбленная), mahbasi, k afsh, kezin moq , sahn (площадь), daricha (окошко), tirqish (отверствие), oydin, dovul, "gum-gum", durkum-durkum, iska moq (вдыхать), y uragi orziq moq , titroq, mirzoboshiliq, munosabatsiz (бесцеремонно), mirzolik, hayajonini tindir moq (успокоить свое волнение), b asharti, og‘ir oshm moq , entik moq , mushkulot, chamala moq , m antiqsiz, so‘lish ol moq (сделать вздох), timirskila moq , omonat, o‘spirin, bemahalda, o‘ng‘aysiz, parvosiz, ko‘lanka, zaif, s och o‘rimlari, to‘pi q , do‘ndiq, ishora qil moq (подать знак), bedona mahsi (ичиги), kala kafsh, g‘oyai omol, pisand qilm oq , ikkilangansimon, taraddudlan moq , ta’ziman, qo‘zg‘al moq , d ahboshi, besoqol (безбородый), taqsir, go‘rso‘xta, hiringla moq (хихикать). II. “Жасур қиз” парчасини ўқиш дарси. Дарс луғат-карточкалар асосида асарга доир сўзларни такрорлашдан бошланади. Сўнгра ўқитувчи қисқа кириш сўзи сўзлайди. Бунда А.Қодирийнинг ҳаёти, ижоди, романлари, “Меҳробдан чаён” романи, бу асарларнинг бадиий қиймати, жаҳон романчилигига қўшган улкан ҳиссаси ҳақида мўъжаз маълумот беради. Матнни ўқитишдан олдин ўқувчиларга қуйидаги муаммоли савол ва топшириқлар ҳавола этилади: Ниҳоят, “Жасур қиз” парчаси ў қилади. JASUR QIZ (Abdulla Qodiriyning "Mehrobdan chayon" romanidan parcha) Abdulla Qodiriy

Vaqt juda qiyinlik bilan o‘tar, tashqarida “tiq" etgan tovush uni bir alanglatar edi. Bir xo‘roz qichqirig‘i o‘tganiga talay vaqt bo‘lsa ham, hamon Ra’no daraksiz. Yuragi siqilgan Anvar goh o‘tirib, goh yonboshlar, sovuqda muzlab ketgan mahsilik oyog‘ini turli vaziyatga solib ko‘rar edi. Shu azob ichida yana talay vaqt kechdi. Ma’shuqa mahbasiga tushgan Anvar o‘ltirib chidolmadi. Kafshini kiyib, o‘rnidan turdi, muzlagan oyog‘ini isitish va og‘riqqa kirgan a’zosini harakatlantirish uchun uy bo‘yicha kezina boshladi. Necha vaqt sahn aylanib yana o‘ltirdi. Oy ham bota boshlagan, chunki chetdagi daricha tirqishi orqali tushib turgan kuchsiz oydin izi ham yo‘qolib, uyni qorong‘ilik bosgan, tevarakda chalingan dovullarning "gum-gum" ohangi ichida xo‘rozlar ikkinchi marta qichqirib yuborgan edilar. Ko‘kda durkum-durkum yulduzlar sayr etar edilar. Tom boshidan, botishga yaqinlashgan oy nuri arang-arang ko‘zga chalinar edi. Anvar toza havo iskab, uzun nafas oldi. — Zerikmadingizmi? Qulog‘i ostidagi aytilgan bu so‘z Anvarni cho‘chitdi va o‘z yonida qo‘lida bir narsa ko‘tarib turgan Ra’noni ko‘rdi. — Ularni uxlatmay chiqolmadim... Uyga kiraylik, Anvar aka. Yuragi orziqqan Anvar Ra’noning orqasidan mashqxonaga kirdi. Ikkisi ko‘rpacha ustiga yonma- yon o‘ltirishdilar. — Kitob ichidagi xatni payqamaysizmi, deb qo‘rqqan edim, — dedi yarim tovush bilan Ra’no. — Payqamasangiz... — O‘zing hamma gapga tushuna turib, yana bunchalik achchiq yozganing nimadir, Ra’no? — Chunki shunchalik achchiq yozmasam, — dedi Ra’no tovushida titroq ohang bilan,— siz kelmas A langlat moq (заставлять оглядываться), turli vaziyatga solib ko‘r moq (пробовать ставить в разное положение) azob (мучение) m a’shuqa (возлюбленная), mahba k afsh kezin moq sahn (площадь) daricha (окошко) tirqish (отверствие) oydin dovul "gum-gum" durkum-durkum iska moq (вдыхать) y uragi orziq moq titroq

edingiz... Siz ...Siz mirzoboshiliqni yaxshi ko‘rasiz- a? Anvar bu munosabatsiz savoldan bir oz hayron bo‘lib turdi. — Tushunmadim ... Nima demakchisan? — Siz mirzoboshiliqni yaxshi ko‘rasizmi, deyapman? — Yaqinda mirzolikni tashlamoqchiman, Ra’no. — Mirzolikni tashlagandan so‘ng nima ish qilasiz? — Qo‘qondan ketaman, sayohat qilaman. — Meni... meni ham o‘zingiz bilan olib ketmaysizmi? Anvar yana tushunmadi. Ra’noning yuziga ancha qarab turdi: — Seni... senga mumkinmi, Ra’no?! — Mumkin! — deb qaltiradi Ra’no, — Mirzoboshiliqni hozirdan e’tiboran tashlasangiz mumkin... Bu so‘z Anvarni ham qaltiratib yubordi. — Nima deyapsan, Ra’no! Ra’no bir necha vaqt javob berolmay turdi. O‘zini to‘xtatib olish, hayajonini tindirish og‘ir edi. — Haligi, haligi so‘zingiz chin bo‘lsa, men ham siz bilan ketishni xohlayman... Basharti sizga og‘ir oshmasam... Anvar jim bo‘lib qoldi, tushiga ham kirmagan bu taklifga nima deyishini bilmay entikdi... — Basharti sizga og‘ir oshmasam! — dedi takror Ra’no. „Jasur qiz!" deb o‘yladi Anvar. Chindan ham bu jasurona isyon xotin-qizlar tomonidan Xudoyorning hayvoniy istagiga qarshi birinchi ko‘tarilish edi. Anvar istiqbolda qanchalik mushkulot va xatar ko‘rmasin, bu jasoratni xush qabul qilishga mirzoboshiliq munosabatsiz (бесцеремонно) mirzolik, hayajonini tindir moq (успокоить свое волнение) basharti og‘ir oshmmoq entikmoq

majbur, chunki muhabbatdan ham ilgari yigitlik taqozosi shu edi. U o‘z yaqinida turgan qora tugunni ushlab qaradi. — Bu nima, Ra’no! — Bu... bu sizning eski kiyimlaringiz. — Nima uchun bu? — Basharti siz xohlasangiz. Anvar paranjimi, deb chamalagan edi. Mantiqsiz bu javob uni shoshirdi. — Xo‘p, sening rizoliging yo‘lida... — dedi Anvar yarim tovushda. — mening eski kiyimlarim senga nima darkor? Ra’no javob berish o‘rniga uzun so‘lish olib yonidagi tugunini yecha boshladi. — Paranji olmadingmi, axir? — Hozir... — dedi Ra’no va qorong‘ida bir narsalar qila berdi. Paranji ham bordir, deb o‘ylagan Anvar uni o‘z holiga qo‘yib turdi. Biror daqiqadan keyin Ra’no yerdan bir narsani tutib uzatdi, paranji kabi uzaygan narsa ichidan "taq" etgan bir narsa yerga tushdi. — Topib oling shuni. —Anvar yerni timirskiladi. — Nima edi? — Ayamga bergan omonatingiz. Anvar tushgan narsa oltinlar ekanini payqadi, uzoqni o‘ylagan Ra’noga qarshi yuragida yana haroratliroq muhabbat sezdi. — Topdingizmi? — Topdim. — Turing endi! Anvar Ra’no bilan boshlashib hujradan chiqdi va o‘z yonida paranji yopingan qizni emas, telpak va to‘n kiygan yosh o‘spirin bir yigitni ko‘rdi... mushkulot chamalamoq mantiqsiz so‘lish olmoq ( сделать вздох ), timirskilamoq omonat o‘spirin

— Bu nimasi, Ra’no? Ra’no javob berish o‘rniga yo‘lakka qarab yura berdi. Darvozani ochib ko‘chaga chiqqandan so‘ng, Anvar Ra’noning oldiga tushib yo‘l boshladi va o‘zida yengillik his etdi. Chunki Ra’noning yigit suratiga kirishi andozasi ma’qul; bemahalda paranjilik xotinni boshlab yurish mirshab va qorovullarda har turli shubha tug‘dirgani Anvarning o‘zi uchun ham o‘ng‘aysiz bo‘lar edi. Go‘yo bir o‘rtog‘i bilan ketib borgandek parvosiz ko‘ringan Anvar burilishga yetganda o‘zidan o‘n qadam orqadagi hamrohini kutib turdi. Oy Anvar to‘xtagan muyulishga ko‘lanka kabi zaif nur sochar edi. Ra’no Anvar yoniga yetib, „qayoqqa yuramiz", degan kabi bir yo‘lga va bir hamrohiga qaradi. Soch o‘rimlarini telpak ostiga bosib, to‘ni to‘pig‘i ustiga tushayozgan „yosh yigit" Anvarning ko‘ziga yana ham do‘ndiqroq ko‘rindi. Anvar Ra’noning to‘nini bir oz ko‘tartiribroq ushlatdi, onda-sonda telpagidan chiqib qolgan soch tolalarini yashirdi va „o‘ngga" degan ishora qildi. Ra’no oldinda, undan ikki-uch qadam orqada Anvar yo‘lga tushdilar. Yengil bedona mahsisi bilan kala kafshi kichkina oyog‘iga juda ham kelishgan Ra’no, go‘yo uchgandek tez yurib borar, orqada kelgan Anvar g‘oyai omolg‘a oshiqqandek undan qolishmaslikka tirishar edi. Uzoq yurdilar. Ellik qadam chamasi narida gulxan va gulxan tevaragida uch-to‘rt nafar kishilar ko‘rinib, Ra’no to‘xtaldi. — To‘xtama, Ra’no, — dedi orqadan Anvar. — Sen pisand qilmagandek, parvosiz gulxan yonidan o‘ta ber, men ular bilan so‘zlashib qolsam, nariroqda kutib tur. — Mirshablar bemahalda qo‘ymas emish-ku. — Men bilan seni qo‘yar... qo‘rqmay boraver! Ra’no ikkilangansimon yo‘lga tushdi, bemahalda o‘ng‘aysiz parvosiz ko‘lanka zaif soch o‘rimlari to‘piq do‘ndiq ishora qilmoq ( подать знак ) bedona mahsi ( ичиги ) kala kafsh g‘oyai omol pisand qilmoq

gulxangacha o‘n qadam qolganda mirshablardan biri hayqirdi: — To‘xta!!! Ra’no Anvarga qarab, taraddudlandi, Anvar yura berishga ishorat qilib, tezlik bilan gulxan yoniga yetdi. Anvarni tanigan mirshab va qorovullar ta’ziman o‘rinlaridan qo‘zg‘aldilar. — Qo‘zg‘almanglar! — dedi Anvar gulxanda isinib. — Dahboshi ham shu yerda ekanlar... Anvar „dahboshi" deb atagan yum-yumaloq kishi Qorunboy ismlik bo‘lib, mirshablarning qiziqrog‘i, shuning uchun undan “dahboshi" deb istehzo qilar edilar. — Yoningizda besoqol bilan bemahalda nima qilib yuribsiz, taqsir? Odamzodga ishonib bo‘lmas ekan-da... Anvar, “dahboshi"ning ko‘zi Ra’noga tushib qolganini angladi. Gulxandan o‘ttiz qadamcha nariga borib to‘xtagan “besoqol" ga ko‘z qirini tashladi. — Ziyofatda edik, dahboshi. —Ha-a-a-a, men aytdim... Uy bu yoqda qolib, endi qayoqqa ketyapsiz, taqsir? Anvar qo‘lini yaqindan isitmoqchi bo‘lib gulxan tarafga bir qadam bosdi. — Eshitmadingizmi, hali?... men Rais ko‘chadan ... yangi hovli oldim. — Muborak, muborak! Anvar qullug‘ aytib, ular bilan xayrlashdi. Mirshablar uning hurmati uchun qo‘zg‘alib qoldilar. Gulxanchilardan ellik qadamlar uzoqlashgach, Ra’no Anvarning yetib kelishi uchun yo‘l ustida to‘xtadi. — Nima deyapti u go‘rso‘xta? Anvar hiringlab kuldi va Ra’noning orqasiga qoqdi: — Yur, yur yigitcha! Go‘rso‘xta to‘g‘ri aytyapti! ikkilangansimon taraddudlanmoq ta’ziman qo‘zg‘almoq dahboshi besoqol ( безбородый ) taqsir go‘rso‘xta hiringla moq (хихикать) .

— Yetayozdikmi, qayerga boramiz? — YAqin qoldi, kechagi xotinning uyiga... Ra’no oldinga tushib ketdi, uzoqqina so‘zsiz borgandan keyin orqasiga qayrilib so‘radi: — O‘zlari yaxshi odamlarmi? — Yaxshi, yaxshi! — dedi Anvar va o‘n qadam chamasi bordi. — Sen uy egasidan qochib o‘tirma, o‘zi meni og‘am...Tuzukmi, Ra’no? — Xo‘p. Yana biroz yurib, torroq bir ko‘chaga burildilar. Sultonalining darvozasiga yetguncha ikkisi ham og‘iz ochib gapirishmadilar. Дастлаб матнни ў қитувчи айрим ў ринларини изоҳлаган ҳолда ифодали ў кий бошлайди . Маълум бир қ исмига келгач , ў збек тилини яхши ў злаштирадиган ў қувчи ў қишни давом эттиради . Парча ў қиб б ў лингач , ў қувчилардан ким асарнинг қ айси ў ринларини тушунмаганлиги с ў раб ани қ ланади . С ў нгра ў қишдан олдин берилган савол ва топшири қ лар устида ишланади . Охирида с ў зли расм чизиш ташкил этилади . “ Анвар билан Раъно ҳужрада ”, “ Анвар билан Раъно ҳужрадан чи қ қанда ”, “ Анвар билан Раъно миршаблар ёнидан ў таётганда ” лавҳаларини тасвирлаш талаб этилади . Уйга расмлар чизиб келиш топширилади . III. Навбатдаги дарсда “ Жасур қ из ” парчаси талабаларга ифодали ў қитилади . С ў нгра улар чизиб келган расмлар асардаги тасвирлар билан та қ қосланади . Ана шу ишлардан с ў нг талабаларда ҳосил б ў лган субъектив образ - тасаввур асосида , лекин асардан узо қ лашмаган ҳолда таҳлил ў тказилади . Бунда дарсликда келтирилган “ Савол ва топшири қ лар ” дан таш қ ари қ уйидаги савол ва топшири қ лардан ҳам фойдаланилади : 1.Нима учун парча “Жасур қиз” деб номланган? Бундай фикр кимда туғилган ва нима учун? Шу жойларни топиб ифодали ўқиб беринг.

2.Анварнинг мирзабошилиқни ташлаши Раънога нима учун керак эди? 3.Раъно бемаҳалда паранжида кўчага чиқиши мумкин эдими? 4.А.Қодирий Раънога бўлган муносабатини кимнинг сўзлари орқали ифодалайди? 5.Ёзувчи Анвар билан Раънонинг руҳий ҳолатини кўпроқ қайси сўзлар орқали ифодалайди? Юраги сиқилган, чидолмади, кезина бошлади, зерикмадингизми, юраги орзиққан, ҳайрон бўлиб турди каби сўзлардан нимани билиш мумкин? IV.Навбатдаги дарс бошида “Жасур қиз” парчаси якуний тарзда ифодали ўқитилади ва парчанинг бадиий образларига, бадиий қийматига яхлит баҳо бериш, яъни ўз таассуротларини айтиш сўралади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Абдувалитов Е.Б. Таълим қозоқ тилида олиб бориладиган мактабларнинг V - I Х синфларида ўзбек адабиётини тил таркибида ўқитиш асослари. Пед. фан. номз. ... дисс. - Т., 2002. – 138 б. 2. Абдуллина А.А. Формирование умения воссоздавать художественные образы в процессе чтения литературных произведений (1-3 классы): Автореф.канд.дисс... пед.наук. - М., 1977. - 19 с. 3. Адабиёт ўқитиш методикаси (Педагогика институтлари ва университетларнинг филология факультетлари учун дастурий қўлланма). - Тузувчилар: Қ.Йўлдошев, О.Мадаев, А.Абураззоқов. - Т.: РЎММ, 1994. - 94 б. 4. Адилова С.А. Ўзбек тили машғулотларини компьютер технологиялари воситасида ташкил этиш (олий таълим муассасаларининг русийзабон гуруҳларида): Пед. ôан. ном. ... дисс. – Т., 2004. – 160 б. 5. Азларов Э., Раҳимов А., Асалов Х., Холиқбердиев К. Ўзбек тили: Рус мактабларининг 9- ва 10-синфлари учун дарслик. - Т.: Ўқитувчи, 1993. – 223 б. 6. Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах. Составитель Р.И.Альбеткова. - М.: Просвещение, 1991. - 174 с.

O'xshashlar

Узлуксиз таълим тизимида ўзбек тилидаги адабий материалларни дарсдан ташқари ишлар жараёнида ўрганиш

Адабиёт буйича факультатив машгулотлар, адабиёт тугараги

Адабий жараён

Адабиётдан синфдан ташкари ишлар

Бадиий асар матнини ўрганиш