- Bosh sahifa
- Referatlar
- Adabiyot
- Узлуксиз таълим тизимида ўзбек тилидаги адабий материалларни дарсдан ташқари ишлар жараёнида ўрганиш
Узлуксиз таълим тизимида ўзбек тилидаги адабий материалларни дарсдан ташқари ишлар жараёнида ўрганиш
Yuklangan vaqt:
08.09.2022
![Дарс(машғулот)дан ташқари ишлар жараёнида ўзбек адабиёти материалларини ўрганиш шакллари, воситалари ва методлари Умумий ўрта таълим мактабларида ўзбек тили бўйича дарсдан ташқари ишларни уюштириш, шу жараёнда ўқувчиларнинг нутқини ўстириш муаммолари педагогика фанлари номзоди Г.Муҳаммаджонова томонидан ўрганилган. Унинг “Дарсдан ташқари машғулотларда русийзабон ўқувчиларнинг ўзбекча нутқини ўстириш методикаси (5-9- синфлар мисолида)” мавзусидаги номзодлик диссертацияси [81] ана шу йўналишдаги масалаларга бағишланган дастлабки йирик ишдир. Унда дарсдан ташқари иш турлари, уларнинг мазмуни, нутқ ўстиришдаги хизмати бирма-бир баён қилинган. Айниқса, адабий кеча, учрашув каби тадбирларнинг адабий материалларни, миллий маънавиятни ўрганишдаги аҳамияти аниқ кўрсатиб ўтилган. Унда ўзбек тилидан дарсдан ташқари ишлар сирасида турли тадбирлар қатори ифодали ўқиш тўгараги, драма тўгараги, “Ўзбек қўшиқлари” тўгараги машғулотлари, китоб билан ишлаш, китобхонлар конференцияси каби иш турлари ҳақида ҳам бир қадар сўз юритилган. Лекин бу ишда адабий кеча, адабий эрталик каби дарсдан ташқари тадбирларда адабий материалларни ўрганишда давом этиш, русийзабон ўқувчиларнинг ўзбек тилида китоб ўқишларига раҳбарлик, бу борада янги педагогик технологияларни жорий қилиш муаммоларига кам ўрин ажратилган. Мактабда адабиёт ўқитишдан мақсад ўқувчиларнинг маънавий дунёсини тарбиялаш, гўзаллик ҳақидаги тушунчаларини бойитиш, бадиий ижод ҳақида билим беришдан иборат [74,1]. Қ.Йўлдошев таъкидлаганидек, талаба бадиий асардан лаззат туйса, ўзининг завқини келтирган тасвирий унсурларни пайқай билса, чинакам бадиият намунаси сохта асарлардан ажрата олиш малакасини эгаллаётган бўлсагина китобхонга айланади [49,162]. Шундай бўлгач, таълим рус](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-2.png)
![тилида олиб бориладиган академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида дарс(машғулот)лардан ташқари ишлар жараёнида ўзбек адабиёти материалларини эстетик завқ олиш мақсади билан ўрганишга қаратилган талбирларнинг мазмуни ва турлари умумтаълим мактабларининг 5-9- синфларида амалга ошириб келинган шу каби ишларнинг давоми, тадрижий такомили бўлиши кераклиги аниқ. Айниқса, тадбирларда қилинадиган маъруза ва чиқишларнинг мазмунида ҳам шу нарсалар кўзда тутилмоғи даркор. Педагогика фанлари номзоди С.Адилованинг “Ўзбек тили машғулотларини компьютер технологияси воситасида ташкил этиш” (олий таълим муассасаларининг русийзабон гуруҳларида)” мавзусидаги номзодлик иши [4] компьютер технологиясини иккинчи тил таълими жараёнига олиб киришнинг назарий асослари кенг ва атрофлича баён этилган қимматли тадқиқот саналади. Лекин унда адабий материалларни ўрганишда ахборот технологияларидан фойдаланиш масалалари махсус ёритилмаган. Бугунги кунда адабий таълимнинг қуйидаги асосий шакллари белгиланиб қолди: 1. Асарни уни батафсил таҳлил қилган ҳолда синфда ўрганиш. 2. Синф машғулотлари жараёнида асарларни шарҳли ўрганиш. 3. Синфдан ташқари ўқиш учун мўлжалланган асарларни синфда муҳокама қилиш. 4. Факультатив курслар. 5. Семинарлар. 6. Ўқувчиларнинг мустақил ўқишлари [120,219]. “Уроки русского языка и литературы в национальной школе” қўлланмасида таълим шаклларига консультациялар, экскурсиялар, практикумлар, уй ишлари ҳам киритилади [113,9]. “Адабиёт ўқитиш методикаси”да адабиёт ўқитишнинг қуйидаги шакллари кўрсатилади: ваъзхонлик, суҳбат, мустақил иш, адабий экскурсия, сценарийли ўқитиш, конференция дарслари, назм дарслари, мусобақа дарслари, семинар дарслари [3]. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ўтказиладиган машғулотлардан ташқари тадбирларнинг маълум бир қисми (ёзувчи ва](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-3.png)
![ахборот беришни афзал кўрадилар, учинчилари – ўқилганлардан олган шахсий таассуротларини ҳикоя қилиш, тўртинчилари – ёлғиз ҳолда китоб ҳақида ёзув қолдиргилари келади, бешинчилари – у ҳақда очиқ баҳслашишни маъқул топадилар; бири ўртоқлари билан бирга ишлашни яхши кўради, бошқаси якка тартибда, учинчиси гуруҳ бўлиб ишлагиси келади [112,120]. Умуман, юқорида баён этилган иш турларида, тадбирларда, айниқса, маъруза ва чиқишларга тайёргарлик кўришда, баҳс- мунозараларда қатнашиш пайтида ўқувчиларнинг ўзбекча нутқи ривожланади. Дарсдан ташқари тадбирларнинг, ушбу тадбирларга ҳозирланадиган маъруза ва чиқишларнинг нутқ ўстиришдаги аҳамияти С.А.Леоновнинг “Развитие речи учащихся на уроках литературы” қўлланмасида [61], Г.Муҳамеджонованинг тадқиқот ишида [81] чуқур талқин қилинган, аниқ тавсиялар баён этилган. Хуллас, тадбирларда қилинадиган маъруза ва чиқишлар дарсдан ташқари ишлар жараёнида адабий материалларни ўрганишни давом эттиришда муҳим унсур саналиб, уларнинг мазмуни қандай бўлиши зарурлиги ўқитувчиларда тез-тез туғилиб турадиган саволлар сирасига киради. Маъруза ёки чиқишларнинг мазмуни . Ўқувчи рус адабиёти дарсларида олган билимларидан фойдаланиб, юқорида берилган режа асосида маъруза тайёрлашлари мумкин. Лекин бу ишни бир киши уддалай олмайди, чунки режанинг ҳар бир моддаси вақт ва куч талаб этади. Шунинг учун бу ишни гуруҳга топширган маъқул. Ҳар бир гуруҳ ўз ичидан маърузачини ўзи белгилайди ёки ўқитувчи маслаҳат беради. Консультация, инструктаж, тайёргарликнинг боришини кузатиш, йўлга солиш, тавсиялар [112,121].](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-5.png)
![Маъруза ва чиқишларга ўқувчиларни ҳам кенг жалб этиш мумкин. Тахминан бир ҳафта олдин синф топшириқ олади: 1) илгари ўрганилган ёки янги шеърлардан бирини ифодали ўқишга тайёрланиш; 2) ўз танловини асослаш: бу шеърлар нимаси билан маъқул келди? Маълумки, бирор адабий даврнинг шарҳига, бирор ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёти ва ижодига бағишланадиган маъруза муайян талабларга жавоб бермоғи шарт. Биз бу талаблар хусусида ушбу тадқиқот ишимизнинг аввалги бобида, шунингдек, номзодлик диссертациямизда бир қадар тўхталганмиз. Шуларга, бундан ташқари, Қ.Ҳусанбоеванинг айрим мақолаларига таянган ҳолда айта оламизки, маърузачи (ўзбек тили ўқитувчиси ёки бошқа бир киши) маълум бир давр ўзбек адабиётидаги, айрим олинган ёзувчи ижодидаги энг жиддий воқеа- ҳодисаларни фақат энг муҳим ва тавсифли ўринларига таянган ҳолда очиб бериши керак. Маърузада айрим ҳолатларда адибнинг йирик асарларини тилга олишдан ташқари, улар ҳақида қисқа маълумот бериб ҳам ўтилади. Ёзувчининг бирор романи шарҳланаётганда, ишни асарнинг ғоявий- эстетик мазмунини тушуниш учун муҳим бўлган саҳна, эпизод, боб, қисмлар ҳақида сўзлашдан ташқари, парчалар ўқиш билан ҳам қўшиб олиб бориш лозим. Таълим рус ва бошқа тилларда олиб борладиган мактабларнинг ўзбек тили дарслари таркибида шарҳли ваъзлар қандай мазмунда бўлиши кераклиги педагогика фанлари номзодлари Қ.Ҳусанбоева, Е.Абдувалитовларнинг тадқиқот ишларида [128; 1] маълум даражада ёритилган. Қ.Ҳусанбоеванинг таъкидлашича, “Шарҳли ваъзлар асосан юқори синфларда қўлланади. Улар ўзбек мактабларининг адабиёт дарсликларида алоҳида мавзу шаклида берилса ҳам, асосан кейинги дарсларда ўрганилиши мўлжалланган ёзувчи таржимаи ҳолини, бадиий асарни англаш учун замин яратиш мақсадини кўзлайди. Ўзбек адабиёти иккинчи адабиёт сифатида ўрганилган ҳолатларда эса шарҳли](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-6.png)
![ваъзларнинг аҳамияти янада ортади. Бундай ҳолатларда адабиёт курси қанчалик сиқиқ бўлишидан қатъий назар шарҳли ваъзлар киритилиши лозим, чунки улар ўрганилаётган адабиётнинг ўзига хос хусусиятларини, тарихий, ижтимоий, аҳлоқий-эстетик мазмунга бой бўлган таъсир кучини намойиш қилиб беради” [128,38]. Адабий кечадаги маъруза том маънодаги шарҳли ваъз бўлмаса-да, унинг асосий шартларини ҳисобга олиб тузилмоғи даркор. Умуман олганда, методик адабиётларда мактабда ўтказиладиган адабий кечада ўқиладиган маъруза қандай бўлиши кераклиги ҳақида маълумотлар озроқ бўлса-да, бевосита дарс жараёнида лекция, маъруза тавсифини акс эттирувчи тавсиялар кўп. Бу хусусда “Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах” қўлланмасида атрофлича кўрсатмалар берилган. Биз ушбу китобдан лекция тўғрисидаги тавсияларнинг маърузага мос келадиган жиҳатларини ажратишга ҳаракат қилдик. Бизнингча, адабий мавзудаги тадбирда ўқиладиган маъруза – бу, бир томондан, санъат асари, бошқа томондан, - жиддий дидактик шакл ҳисобланади. Маърузада адибнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятидан ўқувчилар учун маърифий, тарбиявий аҳамияти катта бўлган ўринлар акс этади. Айни пайтда унинг нима учун атоқли ёзувчи ёки шоир эканлигини кўрсата оладиган маълумотларга эга бўлади, шу билан бирга ўқувчилар олдига куннинг мавжуд муаммоларини қўяди, қандай ҳал этилганлигини маълум қилади, шундай қилиб уларни муҳокама иштирокчисига айлантиради. Маълумки, адабиётшуносликда биографик метод ёзувчи ижодини унинг ҳаётий тажрибалари ифодаси сифатида ўрганиш усулидир. Унга кўра, Н.Ш.Зиёдуллаеванинг хулосасига қараганда, ёзувчининг асарлари билан бирга унинг шахси, кечинмаси, ҳаёти, замони, муҳити яхлит биографияни ташкил этади [28,8]. Мактабда ўтказиладиган адабий](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-7.png)
![кечага тайёрланадиган биографик маълумот (маъруза) ҳам ана шу қоидадан келиб чиқмоғи мақсадга мувофиқдир. Маъруза, бир томондан, ёзувчи ёки шоирнинг таржимаи ҳоли ва ижодий фаолияти баёнини ўз ичига олса, иккинчи томондан, адиб яшаб ижод қилган давр шарҳи тусида бўлади. Адибнинг ижодий фаолиятини даврдан ажратиб тушунтириш қийин бўлганидек, бирор ижтимоий давр ҳақидаги тасаввурларимизни шу давр ҳаётини акс эттирган асарларсиз шакллантириш мумкин бўлмайди. Адабий давр шарҳлари ҳақидаги маърузани тайёрлаганда муайян дидактик талабларни назарда тутиш даркор. “Шарҳли ваъзга оид мавзулар адабий материаллар билан ғоятда тўйинтириб юборилиши, фактлар, ғоялар, воқеаларнинг кўп киритилиши ва уларни ўзлаштиришга мўлжалланган соатларнинг чекланганлиги маълумотларни танлаш, уларни қатъий тизимга солиш, шунингдек, ўқувчилардаги мавжуд билимларни сафарбар этиш усулларини қўллаш, маъруза, ахборотларни олдиндан тайёрлаш, лекцияга киритилган асарлар ва лавҳаларни ифодали ўқиш муаммоларини келтириб чиқаради” [6,34]. Бу гаплардан аён бўладики, аввламбор адабиёт дарсларида ташкил этиладиган шарҳли ваъзларни мазмунан ихчамлаш даркор. Бундай йўл тутиш зарурлиги тадбир учун режалаштирилиб, 10-15 дақиқага мўлжалланган маърузага ҳам тегишлидир. Таълим рус тилида олиб бориладиган мактаблар, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ташкил этилаётган адабий кечаларда қилинаётган маърузаларда бир қатор ютуқлар билан бир қаторда айрим камчиликлар ҳам кўзга ташланади. Маърузаларнинг шарҳли ваъзлар қисмида учрайдиган типик камчиликлар орасида одатда бадиий матнга, эмоционал таассуротларга таянмаган ҳолда фақат мавҳум тушунчаларга асосланиб гапиришга берилиб кетиш кучли эканлигини эслатиш жоиздир. Ўқитувчи ўз маърузасида бадиий матнга қанчалик кўп мурожаат қилса, сўзларининг таъсир кучи шунчалик ортади.](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-8.png)
![Баъзан адабий тадбирда нотиқ фактларни санашга ортиқ даражада урғу беради. Лекин фактларнинг ўзи кўп вақт сира ҳам етарли бўлмайди. “Шарҳларда баъзан концепция, етакчи ғоя мавжуд бўлмайди; обзор ва монографик мавзуларни тарихий-адабий жараённинг бир бутун манзарасига бирлаштиришга қодир бўлган бошидан охиригача ўтадиган чизиқлар, ғоялар, муаммолар ажралиб турмайди” [6,34]. Тўғри, маърузанинг ҳажми талай ғоялар, муаммоларни ўртага ташлаш ва дафъатан ҳал этиш имконини бермайди. Лекин унда бирор ғоя ёки муаммо кўтарилмаган ҳолатлар ҳам унчалик мақбул эмас. Маърузанинг жонли ёки зерикарли чиқиши мазмуннинг қандай танланганига боғлиқ. Қизиқарлилик қуруқ фактларни санашдан воз кечиб, фикр уйғотиш, тингловчини туйғулар оғушига тортиш, шу билан маҳлиё этиш, ҳаракатга ундашга қодирлик оркали таъминланади. Шунга кўра ҳам мазмунан яхши уюштирилган маъруза ахборотни етказишгагина қодир бўлмай, у билимлар тизимини қаторлаштириб, тингловчиларни уларга ишонтириб, муайян дунёқараш шакллантира олади. Нотиқнинг сўзи эмоционал-эстетик муносабат пайдо этади, “яхшилик туйғулари”ни уйғотади, шахсиятнинг қарор топишига ёрдам беради. Ниҳоят, маъруза ёрдамида дарсда ва дарсдан ташқари ишларда ўқувчиларнинг фаолиятини ташкил қилишга қаратилган тадбирларга йўналиш берилади, маълум даражада ана шу ишларга раҳбарлик амалга оширилади, ўқувчиларда адабий таълим олиш билан боғлиқ хилма-хил малакалар ҳосил қилинади. Шундай бўлгач, маърузанинг мазмуни тингловчиларнинг ўзбек тилидаги нутқий имкониятларини, шунингдек, тушунча бериш лозим бўлган материални ҳисобга оладиган ўқитувчи томонидан белгиланади. Ўқитувчи маъруза матннини тайёрлар экан, у адабий давр, ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотларни ижодий равишда аудиторияга мослаб қайта баён этади, яъни ижод қилади. Лекин бу йўсиндаги “ижод” янгилик кашф этиш](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-9.png)
![мазмунида бўлмаслиги, адабиётшунослик, унинг бир қисми бўлган адабий танқидчиликда тан олинган маълумотларга суянмоғи шарт. Адабий тадбирда ўқиладиган маъруза ёзувчи ёки шоирнинг тилга олинган асарини ўқиб тушунишга йўналиш берадиган қилиб ҳозирланмоғи лозим. кўпчилиги асарни ўқимаган ўқувчилар томонидан уни идрок этишни олдиндан белгилаб беради деб қўрқиш керак эмас: Тажрибанинг кўрсатишича, асарни ўқиб идрок этишдан олдин уни қисқа таҳлил қилиш ўқувчи(талаба) мавҳум-мантиқий фикрлашда бирмунча орқада қолаётган ҳолатларда, айниқса, ўз афзалликларига эга. Асарни ўқишгача бўладиган таҳлилда очиб беришга ҳаракат қилинган ғоялар мутолаа пайтида унинг ана шу ўринларини яна ҳам чуқурроқ идрок этишга ёрдам беради. Бугина эмас, мўъжаз давр шарҳи кўринишидаги маъруза ўқувчиларга бугунги билимларимиз сарҳадларидан туриб адабиётимиз босиб ўтган йўлни англаб етишга ёрдам бериши, адабий жараёнда жиддий ўзгаришларни белгилаб берган бирор бурилиш нуқтасини ажратиб кўрсатиши даркор. Маърузуда баъзан чет эл адабиётига ҳам қиёс бериб ўтилади. Бундай пайтларда ўзбек тили ўқитувчиси адабий тадбирни рус адабиёти, чет эл адабиёти, тарих билан ўқув фанлариаро боғлаш орқали ўқувчиларни тегишли даврлар ва миллий маданият хусусиятлари билан таништиришга эришади. Чиқишларда адабий ўлкашунослик материалларидан ҳам фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу масалада ўзбек тили ўқитувчисига К.У.Хамролиевнинг “Адабиёт ўқитиш жараёнида адабий ўлкашунослик материалларидан фойдаланиш” номли тадқиқот иши [114] асқотади. Ихчам, лекин таъсирчан этиб тузилган маъруза ўқитувчи ва ўқувчилардан катта куч-ғайрат талаб қилди, эмоционал ва ақлий соҳаларни ишга солади, ўқувчиларнинг ҳаёт тажрибасини бойитади.](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-10.png)
![Бунда тингловчилар тадбир давомида адиб ҳақида қандай таассуротга эга бўлишларини, нималарни кўнгилга яқин олишларини, нималарни бир умрга эслаб қолишларини ҳам олдиндан кўзда тутиш жоиз. Баъзан ёзувчининг ҳаёти ва ижодидаги бурилишлар ҳақида мукаммалроқ гапириш учун ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари имкон бермайди. “Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах” қўлланмасида таъкидланишича, Пушкиннинг сўнгги даврдаги мураккаб маънавий изланишларини англашга 8-синф ўқувчиларининг қурби етмайди, бинобарин, шоирнинг биографияси ҳақидаги ҳикоядан шундай жиҳатлар қидириш керакки, улар ўқувчиларга тушунарли бўлсин [6,44]. Қўлланмада яна шундай дейилади: “Ёзувчининг шахси, унинг ижодий илҳомбахш меҳнати, унинг инсон, бутун халқ бахти ҳақидаги чуқур ўй-хаёллари, табиий бойликларни кўпайтириш ҳақидаги ўйлари, ўз мамлакатининг ва инсониятнинг келажаги ҳақидаги ғамхўрликлари, ўқитувчига баркамол намуналарда ҳозирги замон кишисида фуқарони, ватанпарварни, меҳнаткашни, юксак ахлоқий фазилат кишисини тарбиялаш имконини беради” [6,4]. Шунга кўра ҳам маърузада ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти алоҳида маҳорат билан ёритилиши жуда муҳимдир. Ёзувчи биографиясини, ижод манбаларини, бирор асарининг ёзилиш мотивларини билиш – бу унга томон очилган сўқмоқнинг бошланиши. Буюкларнинг ҳаёт йўли ўз ҳолича аҳамиятли бўлиб, ҳаммамиз – ўқитувчилар ва ўқувчилар учун изланишлар, уйғонишлар, жасоратлар сабоғи саналади [6,53]. Таржимаи ҳол адибнинг ҳаёт ва ижод йўлининг ўзигина эмас, балки аввало унинг маънавий ўсишидир. Бу маълумотлар ёшларга улғайиш, маънавий камолотга етиш намунаси бўла олади. Маърузачи ўзининг жонли сўзи билан ёзувчи ёки шоирнинг ҳаёт йўли, ижоди тўғрисида жўшиб гапирар экан, адибга хайрихоҳ эканлигини намоён этади, шу билан ўзи ҳам ибрат манбаига айланади. “Анализ художественного произведения: Художественное произведение](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-11.png)
![в контексте творчества писателя” китобида илгари сурилган бир фикр ўқитувчининг маъруза қилишдаги позициясига тааллуқлидир: “Ўқитувчилар орасида шундайлари ҳам бўладики, Некрасовни севмаган ҳолда ҳаддан ташқари субъектив равишда уни талқин қилишга қўл урадилар ва биографиясидан, афсуски, энг яхши саналмаган саҳифаларини танлайдилар” [5,54]. Айтиш жоизки, адибга нисбатан бефарқ бўлган ўқитувчи у ҳақда жўшиб сўзлай олмайди, оқибатда тингловчиларда у ҳақда яхши таассурот қолдира билмайди. Умуман, маъруза эҳтиросли баёни билан яхлитлик, композицион баркамоллик, далилланганлик, энг муҳими, материалдаги тингловчилар учун янгилик жиҳатлари билан ажралиб турмоғи, бугунги кун билан боғланмоғи ва ёзувчининг бутун маънавий қиёфаси концепциясидаги аниқликни кўрсатиб бермоғи даркор. Ўқитувчи ҳатто асарга нисбатан ҳам ўзининг муносабатини ҳайратланиш орқали очиқ ифодалаши керак. Адабий кечада, ёзувчи ёки шоир билан ўтказиладиган учрашувда, бизнингча, танқидий фикр- мулоҳазаларга ўрин бўлмаслиги лозим. Маърузасининг асарга муносабати ўқувчиларга ҳам ўтади. Китобхонлик конференцияси бўлса, бошқа гап. Бу ерда самимийлик - энг яхши инсоний фазилат. Ўқитувчи ҳам, ўқувчилар ҳам муҳокама қилинаётган асарга шахсий муносабатини баён этишга ҳақли. Лекин ўқитувчи ҳам, ўқувчилар ҳам ўқилган китоб ҳақидаги ўз фикр-мулоҳазаларини етарлича исботлашга ҳаракат қилиб билдиришга одатланмоғи лозим. Шунинг учун ўқитувчи ҳар гал “сўз машаққати”ни ҳам, илмий изланиш зўриқишини ҳам, шоир илҳомини ҳам ҳис этган ҳолда бетакрор йўлдан боради. Лекин ўқитувчи асарнинг бутун бетакрорлигида ундан ҳамма вақт бирор такрорланадиган, қонуний, типик нарсалар топадики, бу ўрганилган бўлса-да, кўплар учун фойдали бўлиб қолади [6,69]. Адабий кечалар юқори синфлар ўқувчиларининг мойилликларини аниқлаш, уларнинг ижодий фаоллигини ошириш, адабий тўгараклар](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-12.png)
![фаолиятини яхшилаш, адабиётга жонли қизиқиш уйғотишга ёрдам беради. Ф.Бадриевнинг таъкидлашича, “Яхши ташкил этилган ва ўтказилган адабий кеча хотирада ўчмас таассуротлар қолдиради. Шунинг учун адабий кечаларнинг сифати ҳақида, унга синчиклаб кўриладиган тайёргарлик тўғрисида ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш даркор” [9,23]. Адабий кечалар, айниқса, юбилей кечалари ўқувчиларнинг адиб ҳаёти ва ижодий фаолияти, асарлари ҳақидаги билимларини чуқурлаштириш, уларни эстетик тарбиялашнинг ажойиб воситаси бўлиш билан бирга, мактабда адабий материалларни ўрганиш билан боғлиқ равишда олиб борилган ишлар натижаларини намойиш этувчи ҳисоботдир. Маърузани тинглаш – бу мураккаб психологик жараён. Ҳаттоки агар тингловчилар олдида битта вазифа – маърузачининг сўзини тўғри тушуниб олиши, асосий томонини ажратиши, унинг аҳамиятига баҳо бериши лозим. Агар вазифа мураккаблаштирилса, ўқувчилардан маъруза мазмуни доирасида дарсда ташкил этиладиган суҳбатга тайёргарлик сўралса, у ҳолда унинг фаолияти яна ҳам қийинроқ кечади. Табиийки, ўқитувчи лекция давомида юқори синф ўқувчиларини мутлақо “етук” ва мустақил хулосага олиб келади. “Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах” қўлланмасида бундай дейилади: “Ўтмиш билан ҳисоб-китоб қилиш зарур, одам ва жамият учун қанчалик азобли бўлмасин, у шифобахш. Бусиз ўтмиш замонларда ҳаётимизни заҳарлаган касалликлардан иммунитет пайдо қилиш ҳақида ўйлашга ҳожат йўқ” [6,38]. Маъруза тайёрлаш ишига ўқувчи(талаба)ларни жалб этиш . Адабий тадбирда маъруза қилиш, сўз билан чиқиш учун ўқувчи(талаба)ларни ҳам тайёрлаш муҳим роль ўйнайди. Бу ишни яхши](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-13.png)
![ўзлаштирадиган уч-тўрт ўқувчига топшириш мумкин. Шунингдек, тўгарак машғулотида ўқитувчи ёзган маърузанинг асосий тезисларини мавжуд рисолалар, манбалар асосида қуйидаги муҳим фактлар қўшиш таклиф этилади. “Анализ художественного произведения: Художественное произведение в контексте творчества писателя” китобида тавсия қилинганидек, болаларга ўқитувчи томонидан айтилганларни яна бирор муҳим нарса билан тўлдириш керакми ёки йўқми, шу ҳақда ўйлаб кўриш топшириғи берилади. Чунончи: 1. Ёзувчи ёки шоир тақдири ҳақидаги фикрлар. 2. Жамоалилик, миллий яхлитлик ғояси... 3. Оила – миллий ҳаётга кириб келаётган кичик бир олам. 4. Инсон концепцияси... 5. Инсон ҳаётида меҳнат - ҳамма нарсаларнинг боши... 6. Бойлик, пул, буюмлар – агар улар ҳаётнинг асосий мақсадига айланса – ёмонлик. 7. Бахт ўз устида ишлаш орқали қозонилади, лекин ўзгалар бахти учун... 8. Муҳаббат – ҳиссий хирсга ўхшамаган ажойиб туйғу... 9. Рус ёзувчиси – пайғамбар, фуқаро, миллат устози ва виждони... [6,41-42]. Ушбу топшириқлар ўзбек ёзувчиларига мослаб тузилиши кераклиги аён нарса. Талабаларга уй вазифаси сифатида қуйидаги саволлар устида ўйлаб кўришни маслаҳат бериш мумкин: 1. Шеърни (ҳикоя ва б.)ни кимга ўқиб бермоқчисан? 2. Асар сени қандай ғоялар, тимсоллар, туйғулар билан бойитди? 3. Сенингча, ўзбек мумтоз адабиётининг қайси ютуқлари умуминсоний маданиятга кирган? Уй вазифаси ўқувчиларда мустақил ўқиш меҳнати кўникмаларини эгаллаш ва уларни мустахкамлашга ёрдам беради, топширилган ишга масъулият туйғусини шакллантиради, узлуксиз ўз устида ишлаш](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-14.png)
![одатини ҳосил қилади. Уй вазифаси асосида бутун синф иштирокида катта бўлмаган “юмалоқ” стол уюштириш мумкин. Бунда қўйилган саволлар муҳокама қилинади. Тадбир чоғида тингловчиларнинг маърузани диққат билан эшитишлари муҳим роль ўйнайди. Эътиборни қаратиш учун хизмат қиладиган усулларга мурожаат этиш лозим. Булар – кўрсатмалилик, қизиқарли фактлар ва нотиқнинг нутқи. Таниқли рус тарихчиси, ҳеч ким ўзиб кета олмаган лектор В.О.Ключевский, касбдошларига доимо шундай деб маслаҳат берар экан: “Омма орасида гапириб, тингловчиларнинг эшитишига ҳам, ақлига ҳам мурожаат этманг, балки шундай гапирингки, улар сизни тинглаб, сўзларингизни эшитишмасин, балки сизнинг предметингизни кўришсин... Тингловчиларнинг хаёлоти ва қалби ақлингиз билан сизсиз ҳам ва сиздан кўра ҳам яхшироқ тил топишади” [6,49]. Маърузанинг бошланиш қисми катта роль ўйнайди: у тингловчиларни дарҳол қизиқтириб қўйиши керак. Бу эсдаликларнинг ёрқин саҳифаларига мурожаат этиш, портрет билан танишув ва унга қараб шахс ҳақида тасаввур уйғотишга интилиш, бирор аҳамиятли эпизод ҳақида ҳикоя бўлиши мумкин. Маъруза пайтида режа моддаларини ажратиб, маълум қилиб бориш фойдалидир. Уйда ўқувчилар ўз ёзувчиларини тўлдирадилар, шеърлар, эсдаликлар ҳамда хатлардан зарур цитаталар киритган ҳолда ёзувчи ҳақида оғзаки ҳикоя тузадилар. Адабий тўгарак фаолияти ҳам тадбирларга тайёргарлик жараёнида муҳим ўрин тутади. Бундай тўгарак ўзбек тилидан дарсдан ташқари ишларнинг мунтазам ташкил этиладиган, адабий материални дарсда ўрганиш натижаларини дарсдан ташқари тадбирлар билан боғлайдиган, адабий материалларни ўрганишнинг амалий аҳамиятини оширадиган турларидан биридир.](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-15.png)
![Русийзабон ўқувчи(талаба)лар билан ифодали ўқиш ва драма тўгаракларини ташкил этиш мақсадга мувофиқдир [81; 82]. Тўгараклар дарслар билан дарсдан ташқари ишлар бирлигини таъминлашга ёрдам беради. Г.Муҳаммаджонова драма тўгараги ҳақида бундай ёзади: “Драма тўгараги машғулотлари русийзабон ўқувчининг ўзбек тилидаги драматик асарларга, саҳна нутқига бўлган қизиқишларини тарбиялайдиган воситадир. Драматик асарлар мазмунини тушуниш кераклиги, сўз ва грамматик воситаларнинг тасвирий ифода яратишдаги хизматини, кўчма маънода айтилган сўзларни англаш зарурлиги ўқувчиларни ўзбек тилини яна ҳам чуқурроқ ўрганишга ундайди” [81,13] Шундай қилиб, дарсдан ташқари ўтказиладиган тадбирлар дарсларда ўрганиладиган адабий материаллар билан узвийлик касб этмоғи, улар бир-бирини тўлдирмоғи шарт. Буни Алишер Навоий ҳаёти ва ижодини ўрганиш мазмуни мисолида яққолроқ англаш мумкин. АЛИШЕР НАВОИЙ ҲАЁТИ ВА ИЖОДИНИ ЎРГАНИШ Ҳам ижтимоий, ҳам маънавий–маърифий ҳаётда адабиётнинг мавқеи бениҳоя баландлиги шундаки, у кишининг ҳис-туйғуларигагина эмас, балки тафаккури ва шуурига, фикрлаш тарзи ва ўзаро инсоний муносабатларига унинг иродасига боғлиқ бўлмаган ҳолда таъсир ўтказади. Энг яхши бадиий асарлар бутун инсониятнинг, айниқса, ёшларнинг содиқ дўсти, зеро, улар қалбини юксак ва олижаноб туйғулар билан тўлдиришда, яна ҳам муҳими, уларни эзгу ишларга илҳомлантириш, ўқувиларда Ватан, халқ олдидаги бурч ҳиссини юксалтиришда етакчи омилдир. Буюк мутафаккиримиз Алишер Навоийнинг асарлари бу борада беқиёс катта аҳамият касб этади. Шоирнинг бой меросидан баҳраманд бўлиш ёшларимизнинг комил инсон бўлиб вояга етишида муҳим роль ўйнайди. Навоийнинг ўзи](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-16.png)
![Таълим бошқа тилда олиб бориладиган мактабларнинг “Ўзбек тили” дастурида [111] 6-синфда “Алишер Навоийнинг ҳикматли сўзлари”, 8-синфда Навоий рубоийларидан намуналарни ўрганиш кўзда тутилган. 6-синфда “Навоийнинг ҳикматли сўзлари” мавзусини [105,39] ўрганиш жараёнида русийзабон ўқувчиларга ватанга муҳаббат, дўстга садоқат, ота-онага ҳурмат, устозни қадрлаш каби инсоний фазилатлар билан боғлиқ туйғулари сингдирилади. Навоийнинг ҳаёти ва ижоди юзасидан билдирилган фикрлар, берилган баҳолар асарлардан парчалар орқали ўқувчилар буюк мутафаккиримизнинг ёшлиги, ўша даврда эришган ютуқлари, билим ва иқтидори юзасидан ҳикояларни эшитиб, ундан ибрат олиш туйғулари шаклланади. Шу мақсадда 7-синфда К.Ҳикматнинг “Алишер ва китоб” шеъри, 8-синфда Ойбекнинг “Алишернинг болалаги” қиссасидан парча ўтилади. Республика Таълим маркази “Ўзбек тили ва адабиёти” бўлимининг ўзбек тили бўйича Илмий-методик кенгаши йиғилишининг 1998 йил 25 июнь қарори билан тасдиқланган ва нашрга тавсия этилган “Давлат тили” дастурида [66] Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди илк бор кенг тақдим этилган. Ушбу дастурда қуйидаги материаллар ўз аксини топган: 4-синф. Алишер Навоийнинг ҳикматли сўзлари. 5-синф. Алишер Навоийнинг “Сўзнинг турлари кўп” деб бошланувчи ҳикматли сўзи. 6-синф. М.Осимнинг “Алишер мактабда” ҳикояси. 7-синф. Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” асаридан парча ( XXV ). 8-синф. Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” асари ҳақида. 9-синф. Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти. Хамсачилик анъанаси. Навоий “Хамса” асарининг яратилиши. “Фарҳод ва Ширин” достонидан парча (Хисрав ва Фарҳоднинг мунозараси). Фарҳоднинг ўз севгилисига садоқати. Ишқли кўнгилнинг улуғворлиги. “Лайли ва мажнун” достонидан парча. Ойбекнинг “Навоий” романидан](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-18.png)
![парча. Асарда Навоий тимсолининг яратилиши. Навоийнинг туркий тилни юксакка кўтариши. Навоий ижоди кечки (сменали) рус мактабларининг 10-12-синфлари “Ўзбек тили ва адабиёти” дарслигида [40] анча кенг тақдим этилган. Унинг 10-синф қисмида “Алишер Навоийнинг ёшлиги” мавзуси берилган. Бу мавзудан русийзабон ўқувчилар шоирнинг ёшлигидан ташқари, унинг замондошлари, сабоқ олган устозлари, дўстлари, яратган асарлари, халқ учун қилган хизмати ва адабиёт ривожига қўшган муносиб ҳиссаси ҳақида батафсил маълумот оладилар. Ўқиш учун берилган “Ҳайрат ул-аброр” ҳақида мавзусида эса “Хамса” асари, унинг достонлари ва “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги ўқувчиларни тарбиялашда зарур бўлган инсоний фазилатлар достондаги мақолатлар орқали баён этилади (41-48-бетлар). Матн учун берилган савол – топшириқ ва матнга доир луғат русийзабон ўқувчиларнинг матнни яхши ўзлаштириб олишини назарда тутган ҳолда тузилган. Дарсликнинг “Иловалар” қисмида “Фарҳод ва Ширин” достонининг мазмуни насрий тарзда ихчам акс эттирилган (188-197-бетлар). Фарҳоднинг илм олишга интилишлари. Кўзгу. Ҳунар ўрганишга интилиш. Одамларнинг меҳнатини енгиллатишга интилиш. Бунда ўз ақли ва илмини, ҳунарини ишга солиш. Навоий ижодини ўрганиш академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида қандай режалаштирилган, деган савол туғилади. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартларидаги бош талабга кўра таълимнинг барча босқичлари орасида мазмун жиҳатдан узвийлик ва мавзувий узлуксизлик таъминланган бўлиши лозим. Шунга кўра ҳам академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари дастурида [124] ўзбек адабиётидан ўрганиладиган мавзулар сирасида Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижодийга доир материаллар ўз аксини топиши кераклиги шак-шубҳасиздир. “Буюк халқ фарзандлари” каби мавзуларга](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-19.png)
![Тадбир сўнгида, кўргазма, иллюстратив материал асосида иншолар ташкил этиш ҳам фойдадан холи эмас. Шуни эслатиш жоизки, русийзабон ўқувчи ўз ватан адабиётини Ғарб санъати ва адабиётида қоидалаштирилган инсоннинг руҳоний жиҳатларидан кўра жисмоний жиҳатларига эътибор қаратиладиган мимесис назариясига монанд ўрганади. Алишер Навоийни ҳам, унинг асарларини ҳам бундай қараш асосида тушуниб бўлмайди. Проф. Қ.Йўлдошев “...мусулмон Шарқи учун бутун олам ҳодисаларини изоҳлаганда ҳам, бадиий ижод намуналарини тушунтиришда ҳам асрлар мобайнида қўл келган тажалли, жилва назарияси мавжуд”лигини таъкидлаб, буни шундай изоҳлайди: “Тажалли олам ҳодисаларини англатишда тасаввуф таълимоти намояндалари асосланадиган назарий қарашдир. Бу назарияга таянадиган адабий таълим ўқувчиларда маънавий сифатлар шаклланишига, болаларда яратувчининг қудратидан ҳайратланиш, қаҳридан қўрқиш, гўзаллигидан завқланиш сингари ҳислатларни барпо этишга аҳамият беради” [48,35]. А.Навоийни тушуниб етиш учун унинг ғазалларига кенгроқ ўрин ажратиш, тасаввуфий шарҳлардан фойдаланиш тақозо этилади. Хуллас, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида буюк мутафаккир Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятини ўрганиш имкониятлари дарслар ва дарсдан, мактабдан ташқари тадбирлар орқали умумий ўрта таълимнинг узвий давоми сифатида мавжуд. Маъруза ва чиқишлар дарсларда ўрганилганларни умумлаштиради.](/data/documents/26064b95-4b1a-427a-b760-14e9466fed94/page-21.png)
