Адабиёт дарсларида ўқувчилар мустақил ижодий ишларини ташкил этиш - Adabiyot - Referatlar

Адабиёт дарсларида ўқувчилар мустақил ижодий ишларини ташкил этиш

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Адабиёт дарсларида ўқувчилар мустақил ижодий ишларини ташкил этиш Режа: Кириш 1. Адабиётдан мустақил ишларнинг илмий -мнтодик ва дидактик асослари… 2. Дастур талаби асосида мустақил ишларни ташкил этиш 3. Дарсдан ташқари машғулотларда мустақил ишлар устида ишлаш 4. Ўқувчиларнинг ижодий тафаккурини шакллантиришга доир мустақил ишлар Хулоса 1

КИРИШ Баркамол авлод тарбиясида шахснинг кадрлар тайёрлаш тизимида бош убъект ва объект, «таълим соҳасидаги хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчи» сифатида қайд қилиниши таълим тизимига мутлақо янгича ёндашишни тақозо этади. Жумладан, таълим тизимидаги ислоҳотлар, таълим мазмунидаги ўзгаришлар бевосита адабиёт ўқитиш методикасига ҳам ўз таъсирини кўрсатмасдан иложи йўқ. Қ олаверса, адабиётшунослик фани ва унинг методологик асосларидаги янгиланишлар ҳам адабиётни ўқитиш мазмунига янгича йўналишлар беришини табиий ҳол деб, тушунмоқ керак. Бу эса узлуксиз таълим тизимининг барча бўғинларидаги адабиёт дастурлари ва дарсликларининг янги авлодини яратиш заруриятини юзага келтирди. Ана шу эҳтиёж натижасида сўнгги 10-12 йил ичида ўрта мактабларнинг адабиёт дастурлари ва дарсликлари бир неча бор янгиланди. Бу жараён давом этмоқда. Бошқача айтганда, мустақил ишлар моҳият эътибори билан нафақат ўқувчи, балки ўқитувчи учун ҳам жуда муҳим таълимий-дидактик вазифани бажаради. Мустақил ишларни тўғри ташкил қилмасдан туриб, таълим тараққиётига эришиб бўлмайди. Сўнгги ўн йилликда таълим тизимидан мустаҳкам ўрин эгаллаган тест топшириқлари мазкур муаммонинг жаҳон стандарти талаблари асосида янада теран моҳият касб этганидан далолат беради. Мустақил ишлар устида ишлаш ўқувчиларни бадиий асар таҳлили, ёзувчи маҳорати, бадиий сўзнинг образлилик хусусияти каби адабий-назарий тушунчалар билангина қуроллантириб қолмай, уларни мустақил мушоҳада юритиш, чунончи, асар таҳлилида муҳимни номуҳимдан ажратиш, асосий масалани аниқлаш, мисолларни таққослаш, умумлаштириш ва тегишли хулоса чиқариш малакаларини ҳам шакллантиради. Ўқувчи дарсликдаги мустақил ишларустида мустақил ишларни бажариш жараёнида билимларни пассив қабул қилувчидан фаол ўзлаштирувчига айланади. Ўқувчи мустақил ишларустида ишлаганда ўрганилаётган асар матни, у ҳақда дарсликда берилган назарий 2

материал юзасидан мустақил мулоҳаза юритади, имкон доирасида бошқа манбаларга мурожаат қилади, изланади. Шу тариқа меҳнат қилиб ўзлаштирилган билим ва тушунчалар, малака ва кўникмалар аста-секин ўқувчи хотирасига муҳрланиб қолади. Унинг интеллектуал салоҳияти ва маънавий- ахлоқий фазилатларини юксалтиради. АДАБИЁТ ДАРСЛАРИДА МУСТАҚИЛ ИШЛАР УСТИДА ИШЛАШНИНГ ИЛМИЙ -МЕТОДИК ВА ДИДАКТИК АСОСЛАРИ Адабиёт ўқитиш методикасида дидактик тамойилларга кенг мурожаат қилинади. Бунинг асосий сабаби адабий таълимнинг маънавий-ахлоқий, адабий-эстетик тарбия билан чамбарчас боғлиқлигидир. Зеро, энг қадимги афсона ва ривоятлар, Ўрхун-Энасой ёдгорликларидан тортиб то ҳозирги кунгача яратилган мавжуд бадиий адабиёт намуналари инсонни олам жумбоқларию кўнгил кенгликларини теран англаш орқали маънавий-ахлоқий камолот сари етаклайди. Иккинчидан, бадиий асарларни адабиёт предмети доирасида ўрганиб, берилган матнларни адабиёт назарияси асосида таҳлил этиш ўқувчиларнинг илмий дунёқарашини ўстиришга, мустақил фикрлаш қобилиятини ривожлантиришга, нутқини бойитишга ёрдам беради. Учинчидан, адабий таълим жараёнида мустақил ишларасосида уюштириладиган мустақил ишларни бажариш орқали ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакалар ўқувчиларнинг маънавий камолотида муҳим ўрин тутади. Кўринадики, адабиёт ўқитиш методикаси дидактика билан узвий алоқадорликда яшайди. Дидактик адабиётларда берилган репродуктив, тизимлилик, изланувчанлик, муаммоли таълим каби методлардан ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, дарснинг мақсади, ўрганиладиган материалнинг мазмунига кўра танланади. Мактабда ўқитиладиган барча ўқув предметлари учун умумий бўлган дидактик тамойиллар ўқитишда назарий билимлар билан амалиётнинг узвий 3

алоқада бўлишини, мавзулар, боблар ва ҳатто ўқув предметлари орасида ўзаро боғлиқликни таъминлайди. Мазкур тамойилларнинг бир қисми ўқувчи фаолиятига тегишли бўлса, иккинчи қисми ўқитувчи фаолиятига дахлдор. Масалан, ўқувчилар дарсда фаоллик, изчиллик, онглилик тамойилларига амал қилишса, илмийлик, дарсни ташкил этишдаги кўргазмалилик, ўтиладиган мавзу мазмунига мос метод танлаш, илғор педагогик ва ахборот технологияларидан, дастурлаштирилган таълим (компьютерлар дастури)дан, шунингдек, қўшимча ўқув адабиётлари ва маҳаллий, тарихий манбалардан фойдаланиш каби масалалар бевосита ўқитувчининг касбий педагогик фаолиятида ўз аксини топади. Илмийлик тамойили. Мазкур тамойилни қўллаш орқали ўқувчиларга ҳозирги адабиётшуносликда ўз тасдиғини топган, илмий жиҳатдан исботланган маълумотлар берилади. Ўқитувчи фаннинг энг сўнгги ютуқлари асосида дарсликдаги барча мавзуларни ўзаро боғлиқликда изоҳлайди. Масалан, дарсда эртаклар ўрганилса, ўқувчилар эртакларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисидаги назарий маълумотлар билан ҳам танишадилар. Дарсликнинг шу бобидан сўнг берилган мустақил ишларасосида ўрганилган материаллар умумлаштирилиб, тўлдирилса, янги дидактик манбалар ўқувчилар ўзлаштирган билимларни бойитиш ва мустаҳкамлашга хизмат қилади. «Адабиёт» дарслик-мажмуасидаги «Эртаклар ҳақида», «Рубоий ҳақида», «Ҳикоя ҳақида», «Афсоналар ҳақида», «Бадиий асарнинг миллийлиги ҳақида», «қасида ҳақида», «Характер ҳақида» каби назарий материалларни илмийлик тамойили асосида ўрганиш улардан олдин ўрганилган бадиий асарларнинг жанрий хусусиятлари билан уйғунлаштирилган ҳолатда олиб борилади. Шу тариқа ўқувчиларга адабиётшуносликдан дастлабки назарий маълумотлар берилади. Бу эса шу ёшдаги ўқувчиларнинг илмий дунёқарашини, адабий- эстетик тафаккурини, мантиқий фикрлаш малакасини шакллантиришга ёрдам беради. Таниқли психолог Э. Ғ озиевнинг фикрича, айни шу ёшдаги «... ўқувчилар учун мустақил билим олиш, ижодий фикр юритиш, ўзини ўзи бошқариш, англаш, баҳолашга кенг имконият яратилади. Ўсмирлик ёшида 4

катталик ҳолатига етиш жараёни содир бўлади. Булар, аввало, таълим жараёнида рўй беради: янги ахборотларни, маълумотларни баён қилиш шакли, услуби ва усуллари ўсмирларни қониқтирмай қўяди. Ўсмир энди зарур ўринларни мантиқий хотира ва тафаккурга суянган ҳолда ўзлаштиришга ҳаракат қилади» Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни ҳамда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Узлуксиз таълим концепцияси», «Давлат таълим стандартлари», давлатимиз раҳбарининг миллий мактаб яратиш ҳақидаги фармойишлари миллий педагогик меросимиз, адабий таълим билан боғлиқ тадқиқотлар, «Адабиёт фани ўқув дастури» (умумий ўрта таълим мактаблари учун) талаблари адабий таълим ва тарбияни инсонпарвар, демократик тамойилларга таянган ҳолда олиб боришни шарт қилиб қўйди. Адабиёт дарсларида мустақил ишлар устида ишлашнинг таълимий дидактик асослари нималардан иборат? Шу ва шунга ўхшаш саволларга жавоб бериш мустақил ишлар устида ишлаш усулларини таълим жараёнига татбиқ этиш мазмуни ва шаклларининг аниқ белгиланишини тақозо этади. – адабиёт дарсларида ўқувчиларда ватанпарварлик ва миллий ғурур ҳиссини шакллантириш, уларни адабий таҳлилнинг турли усул ва воситалари кўмагида мустақил ва ижодий фикрлашга йўналтириш; – бадиий сўзнинг образлилик хусусиятини очиш ва адабий ҳодисаларнинг туб моҳиятини ўрганиш баробарида ўқувчиларда маънавий-ахлоқий сифатларни шакллантириш, таълим ва тарбиянинг узвийлигини таъминлаш; – ўқувчиларнинг таълим субъекти сифатида адабий билимларни онгли равишда ўзлаштиришига эришиш; – янги педагогик технологиялар, хусусан, таълимнинг интерфаол усулларини қўллаган ҳолда ҳар бир дарсни ўқувчилар учун орзиқиб кутадиган қизиқарли машғулотга айлантириш; – ўқувчилар эгаллаган адабий кўникма ва малакаларни назорат қилишнинг турли усуллари воситасида мустаҳкамлаш; 5

– таълим ва тарбиянинг ижтимоий ҳаёт муаммолари билан узвий боғланишига эътибор қаратиш; – адабиёт дарсларида мустақил ишлар устида ишлаш орқали адабий таълим муаммоларини мантиқий кетма-кетликда, илм-фаннинг энг сўнгги ютуқлари асосида ҳал этишга диққат қаратиш; – адабиёт дарсларида ўқувчиларнинг билими, кўникма ва малакаларини мустақил ишларасосида назорат қилиш ва баҳолашнинг яхлит тизимини яратиш, асосий мезонларини ишлаб чиқиш; – адабиёт дарсларида баён этиладиган асосий тушунчалар, хулоса ва таърифларнинг аниқлигига эришиш. Адабиёт дарсларида ўқувчиларнинг мустақил таълим олишлари ҳуқуқий- меъёрий ҳужжатлар билан мустаҳкамланади. Ўқувчиларнинг Давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишларида дарсликлар, дарслик-мажмуалар, ўқув қўлланмалари ва бошқа дидактик манбаларнинг ҳар бири ўзига хос вазифани бажаришга йўналтирилган. Маълумотлар банки ахборотлаштирилган компьютер технологияларининг имкониятлари ва воситалари асосида яратилган бўлиб, статик ва динамик режимда тузилган, товуш ва рангли тасвирлар билан таъминланган, катта ҳажмдаги ахборотларни ўз ичига олган ва уларни турли кўринишда (жадваллар, диаграммалар, гистограмма, матн, расм ва ҳ.к) бера оладиган, ўқув жараёнида ўқувчиларнинг ўз устида мустақил ишлашлари ва билимларини назорат қилиш учун доимий равишда тўлдириб бориладиган, кенг доирада фойдаланишга мўлжалланган, давлат рўйхатидан ўтган маълумотлар тўпламидир. Даврий адабиётлар мазмунининг қисқача баёни ва шарҳи келтирилган маълумотлар тўплами сифатида янги педагогик технологиялар асосида интернет тармоғидан фойдаланишга кенг йўл очади. Электрон адабиётлар компьютер технологиясига асосланган ўқув услубини қўллашга, мустақил таълим олиш ҳамда фанга оид ўқув 6

материаллари, илмий маълумотларни ҳар томонлама самарали ўзлаштиришга мўлжалланган. Уларда: а) илмий материаллар фақат вербал (матн) шаклида; б) ўқув материаллари вербал (матн) ва икки ўлчамли график шаклида; в) «мультимедиа» - (кўп ахборотли) қўлланмалар, яъни маълумотлар уч ўлчамли график кўринишда, овозли, видео, анимация ва қисман вербал (матн) шаклида яратилади. Умуман олганда, ўқувчиларнинг фан асосларини эгаллашларини мустақил ишларсиз тасаввур қилиш қийин. Мустақил фаолиятнинг ҳар қандай кўриниши инсонни ўз устида ишлашга, билимларини бойитишга ундайди. Кўринадики, мустақил ишлар устида ишлаш муҳим дидактик муаммолардан саналади. Аммо методик адабиётларда унга етарли эътибор берилмаётгани афсусланарлидир. Ўқитувчи улардан ташқари ўзи тузадиган савол-топшириқларга ҳам асосланиб ўқувчиларнинг мавзу (бадиий, илмий, илмий-методик матнлар) юзасидан ўзлаштирган билимлари, кўникма ва малакалари даражасини аниқлайди, адабий-назарий тушунчаларини бойитишга туртки беради. Дидактик таҳлил таълим самарадорлиги ва уни белгиловчи қоидаларнинг ўқувчилар томонидан қай даражада бажарилишини аниқлашга ёрдам беради. Адабиёт дарсларида ўқувчилар фаолиятини бошқариш дидактик вазифа саналади. У ёки бу мавзуни ўрганиш жараёнида мустақил ишлар воситасида ўзаро таъсир кўрсатиш ўқитувчини ҳам, ўқувчиларни ҳам ўйлашга ўргатади. Бу эса ўқувчиларни адабий-назарий билим, тушунча, кўникма ва малакаларни эгаллашга ўргатади. Дидактик таҳлилда қуйидаги масалалар ҳисобга олинади: -ўқитувчи баёнининг ўқувчилар онгига тўла етиб бориши; -барча ўқувчиларнинг дарсга онгли ва фаол муносабатда бўлишлари; -таълимнинг янги педагогик технологиялари ва интерфаол усуллардан фойдаланиш; 7

-ўқувчиларнинг берилган савол-топшириқларни мустақил бажаришларига эришиш. Муаммо юзасидан олиб борилган изланишлар натижасида ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражаси тубандаги масалаларга боғлиқ деган хулосага келдик: - баён этиладиган материалларнинг ўқувчилар томонидан тушунилиши; - янги ўтиладиган мавзунинг олдинги мавзу билан узвий боғлиқлиги; - ҳар бир тушунчанинг ўқитувчи томонидан қисқа ва тушунарли ифода этилиши; - ўқувчилар иштирокида хилма-хил мустақил ишларнинг бажарилиши; - дарснинг маълум бир тизимда олиб борилиши; - мустақил ишларорқали ўқувчиларни янги билимларни ўзлаштиришга йўллаш. Тушунилиши мураккаб бўлган матнлар юзасидан бериладиган мустақил ишларустида ишлаш жараёнида изоҳли ўқиш, луғат устида ишлаш, синонимлардан фойдаланиш каби ижодий ишларга мурожаат қилинса ўқувчиларнинг фаоллиги ошади. Шу жараёнда ўзи ўзлаштирган билимларни амалиётда қўллаши натижасида ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш қобилияти шакллана боради, ижодий тафаккури юксалади. Ҳар қандай фанга доир билим ва тушунчалар фақат ўқувчиларнинг ақлигагина эмас, балки қалби ва ҳис-туйғусига ҳам таъсир кўрсатгандагина таълим-тарбия уйғунлигига эришиш мумкинлиги методика илмида аллақачон ўз исботини топган ҳақиқатдир. Бу борада адабиёт дарсларида дидактик таҳлилдан фойдаланиш, шубҳасиз, ўзининг ижобий натижаларини беради. Адабиёт дарсларида дидактик таҳлилни қўллаш орқали, биринчидан,ўқувчилар қўйилган масалани ўрганишга тайёрланади, иккинчидан, дарслик ва дарслик-мажмуалардаги бадиий, илмий ва илмий- методик матнлар устида ишлаш, қўшимча адабиётлардан фойдаланиш малакаларини эгаллай борадилар, учинчидан, адабий-назарий тушунчаларни амалда қўллаш ҳамда ўзлари бажарган мустақил ишлардан тўғри хулосалар чиқаришга ўрганадилар. 8

Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. 1. Дастур бўйича ўзлаштирилиши кўзда тутилган билимлар, кўникма ва малакалар мустақил ишларёрдамидагина тўла амалга оширилиши мумкин. Шунга кўра, мустақил ишларустида ишлаш ғоят муҳим дидактик муаммо саналади. 2. Дарслик ва дарслик-мажмуаларидаги мустақил ишларўқитувчи учун ҳам, ўқувчи учун ҳам йўлланма вазифасини ўтайди. Аммо тайёр савол- топшириқларнинг ўзи билангина чекланмасдан, ўқувчиларнинг савияси ва қизиқишига қараб мустақил ишлартузиш таълим самарадорлигига йўл очади. ДАСТУР ТАЛАБИ И АСОСИДА МУСТАҚИЛ ИШЛАРНИ ТАШКИЛ ЭТИШ Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилиши, юксак ижтимоий тараққиётга йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш, жаҳон ҳамжамиятига қўшилишни таъминлайдиган ҳуқуқий демократик ва очиқ фуқаролик давлати қурилар экан, инсон ва унинг ҳар томонлама уйғун камол топиши, фаровонлиги ва шахс манфаатларини руёбга чиқаришнинг шарт-шароитлари ҳамда таъсирчан механизмларини яратиш, эскирган тафаккур ва ижтимоий хулқ-атворнинг андозаларини ўзгартириш республикада амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади ва ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб қолаверади. Халқнинг бой интеллектуал мероси ва умумбашарий қадриятлар асосида замонавий маданият, иқтисодиёт, фан, техника ва технологияларнинг ютуқлари асосида кадрлар тайёрлашнинг мукаммал тизимини шакллантириш жамият тараққиётининг муҳим шартидир. Мазкур давлат ҳужжатининг туб моҳиятини ташкил қилувчи методологик асоснинг тарихий илдизи Абу Наср Фаробий ва Абу Райҳон Беруний, Юсуф Хос Ҳожиб ва Алишер Навоий каби буюк аждодларимиз асарларида илгари сурилган ғоялардан сув ичган бўлиб, юксак касб-ҳунар маданиятига, мустақил ижодий ва ижтимоий фаолликка, ижтимоий-сиёсий ҳаётда мўлжални тўғри ола 9

билиш маҳорати ва юксак интеллектуал салоҳиятга эга бўлган, истиқбол вазифаларни бекаму кўст ҳал қилишга қодир кадрларнинг янги авлодини шакллантиришга йўналтирилгандир. Миллий дастурнинг асосий мақсади таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш асосида уни ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла халос этиш, ривожланган давлатлар даражасидаги каби юксак маънавий- ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини яратишга қаратилган. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг асосий йўналишларидан бири кадрлар тайёрлаш миллий моделидир. Унинг таркибий қисмини узлуксиз таълим тизими ташкил этади. Унга кўра умумий ўрта таълимнинг янгича тизими ва мазмунини шакллантириш ўз ичига қуйидаги масалаларни қамраб олади: - таълимда ўқувчиларнинг қобилиятлари ва имкониятларига мувофиқ равишда табақалаштирилган ёндашувни жорий этиш; -таълим беришнинг илғор педагогик технологиялари ва замонавий ўқув- услубий мажмуаларни яратиш, ўқув-тарбия жараёнини дидактик жиҳатдан таъминлаш; -ўқувчилар касб-ҳунар танлайдиган ва педагогик-психологик жиҳатдан маслаҳатлар оладиган марказ тармоқларини ташкил этиш. Айни шу масалалар Давлат таълим стандартида ҳам ўзининг чуқур ифодасини топган. Матнни тўғри, тез ва ифодали ўқиш, 4-5 та бадиий матнни ёддан айтиб бериш, берилган ҳар қандай мавзуда оғзаки ва ёзма равишда фикр юрита олиш, ўқиган асарларидан олган таассуротларини ёрқин ифодалаб бера олиш, ўзга инсоннинг туйғулари ва ҳиссий кечинмалари хусусида фикр юрита олиш, турли мавзуларда иншо ёза билиш, ўрганилган асарларда тасвирланган бадиий тимсолларга хос бўлган хислатларни англаб, уларга муносабат билдира олиш, адабиёт назариясига оид билимларни китобхонлик амалиётида мустақил қўллай олиш каби талаблар шулар жумласидандир. 10

Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ҳамкорликдаги фаолиятига доир мазкур талаблар адабиёт дарсликлари ва дарслик-мажмуалардаги савол- топшириқлардан илмий-дидактик манба сифатида фойдаланиш орқалигина амалга оширилиши мумкин. Давлат таълим стандартлари мавжуд таълим мазмуни эмас, балки тарбияланувчиларга сингдирилиши лозим бўлган, умумжаҳон мезонларига мувофиқ келадиган шахсий хислатлар мисолида амалга оширилади. Давлат таълим стандартида қўйилган талаблар ўқув дастурларида ҳам акс этади. Бинобарин, Қ .Йўлдошев, У.Норматов, Н.Каримов, Б. Қ осимов, А.Каттабеков, Қ .Ҳусанбоева, Н. Ғ уломовалар томонидан адабиёт ўқув предмети юзасидан тузилган ўқув дастури умумий ўрта таълим тизимида «Адабиёт ўқитиш концепцияси» ва «Давлат таълим стандартлари» сингари расмий ҳужжатларга таяниб яратилган. Дастур Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги томонидан тасдиқланган таянч ўқув режасига асосланган бўлиб, адабий таълим учун ҳар бир синфга ажратилган соатлар миқдори жиҳатидан ҳам муқаддам яратилган ўқув дастуридан кескин фарқ қилади. Чунончи, мазкур дастурда таянч ўқув режасига кўра 6-синфда адабиёт дарсларига аввалгидек ҳафтасига уч соат эмас, балки икки соатдан вақт ажратиш кўзда тутилган. Табиийки, эндиликда 9-синфда «Адабиёт» системали курс сифатида ўқитилмайди. Негаки, умумий ўрта таълимнинг якунлаш босқичи бўлган 9- синфда адабиёт ўқитиш ҳам муайян тугаллик касб этиши зарурдир. Бунинг учун кўп асрлик миллий адабиётимизнинг энг сара ва бугунги кун ўқувчилари туйғусига тез ҳамда самарали таъсир кўрсата оладиган намуналарини дарсликларга имкон қадар кўпроқ киритиш ва уларни мақсадга мувофиқ тарзда жойлаштиришга эътибор қаратилган. Ўрганилиши режалаштирилган асарларнинг синфлар бўйича тақсимланишида ўқувчиларнинг ёши ва психологик хусусиятлари билан боғлиқ билим даражаси, шунингдек, адабиётнинг инсон маънавий дунёсини шакллантириш, ахлоқий қиёфасини 11

белгилашда энг самарали таъсир кўрсатувчи санъат тури эканлиги алоҳида инобатга олинган. Мактаб ўқув предмети сифатида адабиётнинг ўзига хослиги шундаки, унинг ўрганиш объекти сўз санъати намунаси бўлмиш бадиий асарлардир. Мактабда адабиёт ўқитишнинг бош мақсади соғлом эътиқодли, бошқаларнинг туйғуларини англайдиган, ўткир ҳиссиётли, юксак дидли, ахлоқан баркамол, ақлан етук, ўз хатти-ҳаракатларига масъул бўла оладиган комил шахснинг маънавий дунёсини шакллантиришга йўналтирилиши дастурда тўғри белгиланган. Дарҳақиқат, ўқувчиларда бадиий адабиётга меҳр уйғотиш, уларни бадиий асарларни ўқийдиган, тушуниб таҳлил эта оладиган, ўз фикрларини оғзаки ва ёзма тарзда тўғри ҳамда эркин ифодалай оладиган қилиб тарбиялаш адабий таълимнинг долзарб вазифаларидандир. Мактаб адабий таълимининг мақсад ва вазифалари адабиёт предметининг мазмунини белгилайди. Адабиёт дарсларида бадиий асарлар ўқитувчи ёки ўқувчилар томонидан кўпинча тўлиқ, баъзан парча ҳолида ўқилиши ва фақат матнга таянган ҳолда таҳлил қилиниши, асар қаҳрамонларининг ўзаро кураш ва интилишлари мисолида илгари сурилган илғор ғоялар, эзгу ниятлар, ҳаётга жўшқин муҳаббат туйғулари мустақил ишларни бажариш жараёнида бевосита ўқувчиларнинг ўзлари томонидан чуқур идрок этилишига катта эътибор берилиши керак. Ўқитувчи муайян асар таҳлили юзасидан синфдаги барча ўқувчиларнинг бир хил хулоса чиқаришига интилмаслиги уларда мустақил фикрлаш малакасини шакллантиришнинг муҳим шартидир. Айни бир бадиий ҳодисадан ўқувчиларнинг турлича эстетик-ахлоқий маъно топишларига имкон бериш, бунинг учун бадиий асар таҳлилида муайян синфдаги ўқувчилар тушунчасининг ривожланиш даражалари, руҳий ҳолатлари, шунингдек, асар сюжети воқеаларидаги динамизм, адабий қаҳрамонлар феъл-атворидаги ўзига хосликни ҳисобга олган ҳолда иш кўриш тақозо қилинади. Адабий таҳлилда асосий эътибор асарнинг эстетик қиммати ҳақида тасаввур ҳосил қилиш, асар бадиийлигини таъминлаган омилларни илғаб олиш ва тегишли хулосалар 12

чиқаришга қаратилиши лозим. Ранг-баранг ва айни пайтда ўзаро узвий боғлиқ мустақил ишларасосида уюштириладиган адабий эстетик таҳлилгина ўрганилаётган асарнинг ўқувчилар ҳиссиётига таъсирини таъминлайди, ижодий тафаккурини юксалтиради, бадиий адабиётнинг сеҳрли оламига етаклайди. Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. «Таълим тўғрисида»ги қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ҳамда улар асосида яратилган Давлат таълим стандарти, адабиёт ўқитиш Концепцияси каби муҳим давлат ҳужжатлари ёш авлодни маънавий баркамол кишилар қилиб тарбиялашда методологик асос вазифасини ўтайди. Маънавий-ахлоқий, адабий эстетик тарбия билан боғлиқ адабий таълим самарадорлиги кўп жиҳатдан адабиёт дарсларида мустақил ишларни тўғри уюштиришга боғлиқ. ДАРСДАН ТАШ Қ АРИ МАШ Ғ УЛОТЛАРДА МУСТАҚИЛ ИШЛАР УСТИДА ИШЛАШ Адабиёт дарсларида бериладиган мустақил ишлар ўтилган мавзуларни шунчаки такрорлашга, айрим ноаниқ масалаларни аниқлашга, мавзу юзасидан ўзлаштирилган билим ва тушунчаларни баҳолашгагина қаратилмаслиги, аксинча қўйилган муаммолар бўйича ўқувчиларни мустақил фикр-мулоҳаза юритишга ундаши ҳам зарур. Педагогика фанлари номзоди Т.Ниязметованинг фикрича, адабиёт дарсларида ўқувчилар қуйидаги йўналишларда мустақил топшириқлар устида иш олиб бориши мумкин: «1. Ўқувчилар кириш машғулотларида ўқитувчи ташкил этган суҳбатда фаол қатнашадилар, ўрганилган асар мавзусига оид илгари ўқиган китоблари, кўрган фильмлари, эшитган воқеа-ҳодисалар ва эпизодларни хотирлаб, ўқитувчининг саволларига оғзаки ёки ёзма жавоб тайёрлайдилар. 2. Бадиий асарни уйда овоз чиқариб ўқишда, кўпроқ эса ичида ўқиш жараёнида матн мазмунини изчил тартибда эсда сақлаб қолишга интиладилар, 13

тушунмаган сўзлари ва ибораларини белгилаб қўядилар. Агар илгари малака ҳосил қилган бўлса, ўқитувчининг ифодали ўқишидан ўрнак олиб, матнни ўқишдаги асосий оҳангни, интонацияни, пауза қилишга доир ўринларни аниқлаб, ифодали ва ёддан ўқишга тайёрланадилар. 3. Ўқиган матнларини қисмларга ажратадилар, режа тузадилар. қисм учун ихчам сарлавҳалар топадилар. 4. Матн мазмунини қайта ҳикоялашга тайёрланадилар. қисқартириб, танлаб бадиий ҳикоялаш бўйича машқ қиладилар. 5. Асарни таҳлил қилиш учун ўқитувчининг олдиндан берилган саволларига матндан мисоллар танлаб, асар персонажларига оғзаки ёки ёзма тавсифнома тайёрлайдилар, кичик ҳажмли маъруза матнлари тузадилар. 6. Матннинг бадиий таҳлили учун материаллар тайёрлайдилар. Бадиий тил воситаларини кузатадилар, уларни ўқитувчи кўрсатган намунада дафтарларига ёзадилар. 7. Такрорлаш машғулотларидаги якунловчи суҳбатга тайёрланадилар. Ёзма назорат ишларига тайёргарлик кўрадилар. Бу вазифаларнинг ҳаммаси ўқитувчининг топшириғига асосан бажарилади» Кўринадики, Т.Ниязметованинг тавсиялари асосан ўқитувчиларнинг савол-топшириқлари асосида мустақил ишларни ташкил этишга йўналтирилган. Лекин мазкур савол- топшириқларнинг ҳаммасидан ҳам таълим жараёнида бир хил тарзда фойдаланиш мумкин эмас ва бунинг имконияти ҳам йўқ. Синфдан ташқари ўқишни уюштиришда ўқитувчи ташаббускор бўлмоғи, янги яратилган ўзига хос ва бадиий юксак асарларни ўқувчиларга тавсия этишдан чўчимаслиги даркор. Синфдан ташқари ўқилган асарлар ўқувчиларни эркин мулоҳазага чорлайди, ижодкорликка ундайди, кундалик воқеликда туғилган ҳаётий саволларга жавоб топишга ўргатади. Ў Қ УВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ДОИР ИШЛАРИ 14

Кейинги пайтларда таълим жараёнида илғор педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш муҳим босқичга кирди. Ахборот технологияларидан таълим жараёнида фойдаланиш ўқувчиларнинг мустақил фикрлашлари ва ижодий тафаккурини кенгайтиради. Таълим жараёнида компьютер технологиясидан фойдаланиш хусусида тадқиқотчилар ҳар хил фикр–мулоҳазалар билдиришган. Жумладан, тадқиқотчи П.И.Сердюков ўзининг «Чет тили таълимида ЭҲМ лар» мақоласида ўқувчилар коммуникатив фаолияти (ўқувчининг фикр билдириш ва ахборот олиш имконияти ва фаолияти) ҳақида сўз юритиб, қуйидагиларни тавсия этади: компьютер техникаси ўқувчиларнинг коммуникатив фаолиятини моделлаштиради, ижодий фаолиятини кенгайтиради, фаол-лаштиради; таълимнинг индивидуаллашган ва дифференциаллашган хусусиятларини намоён қилади, хусусан, ўқувчиларнинг таълимдаги алоқа-аралашув фаолиятини таъминлайди, топшириқ ва жавоб «канали» бўйича қобилиятларини шакллантиради. Тадқиқотчининг фикрича, ўқувчи компьютер техникаси воситасида мустақил ишларустида ишлаганда билимларни синаб кўришдан ташқари мустақил фикрлашга доир кўникма ва малакаларини ҳам шакллантиради. Натижада ўқувчилар билан объектив назорат турларини тўла амалга оширишга муваффақ бўлинади. Шу билан бирга, ўқувчиларнинг бошқа ўқув юртлари билан алоқаларини йўлга қўйиш имконияти туғилади. Тадқиқотчининг тавсияларини адабиёт дарсларида тўла қўллаш имкони бўлмаслиги мумкин. Лекин бу тавсияларда жуда ҳам муҳим оптимал вариантлар бор. Улардан фойдаланишда, албатта, ўқитувчининг тавсияси ва кўрсатмалари бўлиши зарур. Чунки айнан ана шу тавсия ва кўрсатмаларда ўқитувчининг ижодкорлиги, ўқувчилар олдидаги масъулияти, фидойилиги намоён бўлади. Тадқиқотчи Э.Л.Носенконинг фикрича, компьютер техникаси қуйидагича муҳим таълимий вазифаларни бажариши зарур: 15

а) таълим мазмунини танлаш зарурияти. Таълим мазмуни эскича бўлиб, дастур талаби янгича, назорат тури эса рейтинг тизимида бўлса, албатта, ўқувчининг мустақил фикрлаш фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Тадқиқотчининг муаммога объектив ёндашиши шундан иборатки, ўқувчи таълим жараёнидаги дидактик масалаларни эскича қолипда эмас, янгича метод ва услубларда бажаради; б) ўқитувчининг савол-топшириқларига ўқувчи оғзаки ёки ёзма жавоб бермайди, дидактик манба (дарслик)даги материални кўр-кўрона ёдламайди, балки компьютер техникаси учун тузилган махсус дастурлар асосида ўзлаштиради. Дастурлар билан ишлаш юзасидан ўқувчининг ўз тушунчаси бўлиши керак; в) белгиланган мақсадга эришишда компьютер техникасида фойдаланиладиган дастур ва дастурлаш жараёни етакчилик қилади. Компьютер таълими бўйича тадқиқотчилардан Е.А.Маслико компьютер техникасидан фойдаланганда моделлаштириш, мотивация бўйича ўқувчининг фикр ва билим доирасини фаолият даражасига етказишни тавсия этади. Компьютер техникаси учун берилган топшириқни бажаришда ўқувчининг етарли билими бўлмаса, шубҳасиз, ўрганилиши зарур бўлган материал моделлаштирилмайди. Ўқувчи компьютер техникасига мустақил ишларбўйича аниқ ва тўғри буйруқ ҳам беролмайди, етарли маълумот ҳам ололмайди. Демак, ўқувчида моделлаштириш бўйича аниқ маълумот ёки тасаввур бўлмаса, компьютер техникасига мурожаат қилишнинг ҳожати бўлмайди. Таълимда мотивация масаласи фақат психологиянинг вазифаси деб келинар эди. Таълим жараёнидаги ислоҳотлар, таълимнинг янги босқичга кўтарилиши ҳар бир фанда ўзининг йўналиши бўйича мотивация жараёни мавжудлигини тақозо этади. Дастурлардан фойдаланиш юзасидан йўриқномаларнинг аниқлиги ва мақсадга мувофиқлигини таъминлаш. Юқорида кўриб ўтилган ва манбалардаги 16

айрим нуқсонлар ҳам мана шу иккинчи йўналишдаги талабнинг нотўғри қўйилиши билан боғлиқдир. Ҳар қандай шароитда ўқув-билув кўникма ва малакаларни эгаллаш билан боғлиқ талабларни дастурга киритиш. Жавоб реакцияларининг аниқлик даражаси. Агар ўқувчи дастур талаби бўйича киритилган материал юзасидан бажариладиган иш фаолиятида машинага аниқ кўрсатма бера олмаса, мақсадга эришиб бўлмайди. Назорат ва йўлловчи воситалар имкониятларининг мақсадга йўналтирилганлиги ҳам компьютердан фойдаланишнинг асосий йўналишларини белгилайди. Агар ўқувчи назорат ва йўлловчи воситалар имкониятларидан тўлиқ фойдалана олмаса, ахборот технологияси асосидаги таълим самарасиз чиқади. Дастур қисмларининг фойдаланиш имкониятлари чекланганлиги. Агар ўқувчига дастурнинг ҳамма тармоғи бир пайтнинг ўзида берилса, у барча савол-топшириқларни бажариш юзасидан тўлиқ маълумотга эга бўлмайди. Ўқувчи ўз ишларининг бориши тўғрисида ахборот бериб туриши зарур. ХУЛОСА Таълим тизимидаги ислоҳотлар сўнгги йилларда таълимнинг барча бўғинларини тўла қамраб олди. Дастур, дарслик ва методик адабиётлар мазмунидаги янгиланишлар таълим – тарбияга дахлдор барча ўқув юртларининг моддий – техника базасини яхшилаш билан боғлиқ янгиланишларга уйғун олиб борилмоқда. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да алоҳида қайд қилинганидек, узлуксиз таълимни ташкил этиш ва ривожлантиришнинг қатор тамойиллари, шу жумладан, «таълим олувчиларда эстетик бой дунёқарашни ҳосил қилиш, уларда юксак маънавият ва ижодий фикрлашни шакиллантириш» тамойили бошқа фанлар қатори адабиёт ўқитиш зиммасига илғор методик усулларни аниқлаш, янгиларини кашф этиш, жаҳон 17

андозаларига жавоб бера оладиган янги ахборот технологияларига мурожаат қилиш билан боғлиқ катта масъулият юклайди. Умумий ўрта таълим тизимида ўқувчиларнинг эстетик дунёқараши, маънавий дунёси ва ижодий фикрлашини шакллантириш адабиёт ўқитувчиси олдига ўз вазифасига мутлақо янгича ёндашиш масаласини қўяди. Чунки бир қолипда эскича ишлаш замон талабига бутунлай жавоб бермайди. «Ижодий фикрлаш» кўпроқ ўқувчининг мустақил фаолиятига тегишли жараён. Тадқиқот муаммоси юзасидан олиб борган изланишларимиз ўқитувчи учун ҳам, ўқувчилар учун ҳам савол - топшириқлар устида ишлаш бу борада қулай имкониятларга эга эканлигини кўрсатди. Адабиёт дарсларида мустақил ишлар устида ишлашнинг ҳар бири якка тартибда мустақил билим олиш, ўзлаштирилган назарий билим ва малакаларни тажрибада қўллашга қаратилади, шунингдек, муайян таълимий-тарбиявий натижага эришиш назарда тутилади. Адабиёт дарсларида мустақил ишларустида ишлаш орқали ўқувчиларнинг ижодий эстетик тафаккурини ўстириш, кўникма ва малакаларини шакллантириш қуйидаги масалаларни ижобий ҳал қилиш билан чамбарчас боғлиқ: а) ўқувчиларни асар матни билан атрофлича таништириш; б) матн мазмуни юзасидан режа тузиш, муҳимни номуҳимдан ажратиш; в) ўз фикрини асослаш учун матндан мисоллар келтира олиш; г) топшириқни бажаришда мавзуга алоқадор қўшимча манбалардан фойдаланиш; д) таҳлилда ўрганилаётган асарнинг жанрий хусусиятларини ҳисобга олиш; е) ўқув топшириғидан кўзланган мақсадни тўғри англаб етиш, мустақил хулоса чиқариш; ж) ўз фикрларини ёзма ва оғзаки тарзда равон баён қилиш; Адабиёт дарсларида ва дарсдан ташқари ўрганиладиган ҳар қандай мустақил ишлар муайян таълимий-дидактик вазифани бажаришга 18

йўналтирилади. Жумладан, ўрганилаётган мавзунинг ўқувчилар томонидан тўла ўзлаштирилишига замин яратади. Мустақил ишлар ўрганилаётган мавзунинг мазмун-моҳиятига кўра у ёки бу масалани аниқлаш, изоҳлаш, таҳлил қилиш ва умумлашма хулосалар чиқаришга хизмат қилади. Шунингдек, ўқувчиларни дарсга онгли ва фаол муносабатда бўлишга йўллайди. 19

Аdаbiyotlаr: 1. Ка rim о v I. А . B а r ка m о l а vl о d о rzusi. T о sh ке nt: «Sh а rq n а shriyoti ко nts е rni», 1999 . 2. А hm а dj о n B., Isl о m о d о bi v а m а d а niyati. T о sh ке nt: «Cho’lp о n», 1995 . 3. Zunnun о v А ., H о t а m о v N. Es о n о v J. M ак t а bd а а d а biyot o’qitish m е t о di ка si. T о sh ке nt: «O’qituvchi», 1993 . 4. Yo’ld о sh е v К . А d а biyot o’qitishning ilmiy-n а z а riy а s о sl а ri. T о sh ке nt: «O’qituvchi», 1996 5. www.ziyonet.uz 20

O'xshashlar

Адабиёт дарсларида кўргазмалилик

Адабиёт дарсларида кўргазмалилик

Адабий таьлим методлари, Адабиёт укитувчиси ва адабиёт дарслари

Адабиёт ўқитиш методлари

Адабиётдан синфдан ташкари ишлар