Русийзабон ўқувчи (талаба)ларнинг ўзбек тилидаги адабий намуналарни мустақил ўқишларига раҳбарлик қилиш - Adabiyot - Referatlar

Русийзабон ўқувчи (талаба)ларнинг ўзбек тилидаги адабий намуналарни мустақил ўқишларига раҳбарлик қилиш

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Русийзабон ўқувчи (талаба)ларнинг ўзбек тилидаги адабий намуналарни мустақил ўқишларига раҳбарлик қилиш Режа: 1. Ў қувчиларда ўқишга бўлган эҳтиёжни тарбиялаш ва шакллантириш . 2. Ўзбек тилида бадиий матнни мустақил ўқиш жараёни . 3. Китоб ўқиш маданияти . 4. Р еферат ишлари ташкил этиш .

Адабиётга истеъдодли китобхонлар зарур. Китобхон истеъдод дуч келган (всякий) асарни ўқиб, у ҳақда фикр билдириш билан ўлчанмайди, балки танлаб ўқиш, ўқиганлари юзасидан ижодий фикрлаш, тўғри хулоса чиқариш, зарурат туғилганда ундан амалий фойдаланиш иқтидорига эгалик билан характерланади. Бошқача айтганда, китобхонлик тор маънода китоб ўқишни билдирса, кенг маънода танлаб ўқиш, ҳис этиш, англаш ва фикр билдириш тушунчаларини ўз ичига олади. Машғулотдан ташқари мутолаа дақиқалари ўқувчиларда ўқишга бўлган эҳтиёжни тарбиялаши ва шакллантириши ҳамда уларни ўқилганлар юзасидан ўйлаш, муаллиф бу ерда кўтарган асосий муаммоларни англаб етиш, китобдан талай ҳаётий муҳим саволларга жавоб излашга ўргатиши керак. Бундай китоб ўқиш онлари ҳақиқий мутолаа жараёнини ифода этади. Бу жараён машғулотдаги бажариладиган ишларнинг бир қисми бўлгани учун ҳам адабий тайёргарликда, узлуксиз адабий таълим жараёнида муҳим ўрин тутади. Машғулотдан ташқари китоб ўқиш учун ўқитувчи бир мавзу, кўтарилаётган бир муаммо доирасида, ҳатто бир йирикроқ асар бўйича бир нечта парча танлаши мумкин. Бунда кутубхонанинг, ўзбек тили хонасининг китоб имкониятларидан ҳам келиб чиқиш зарур. Умуман, синфдан ташқари ўқиш учун китобни тў ғ ри танлаш керак. Авваламбор, ўзбек тили машғулотларида, машғулотдан ташқари пайтларда адабий материалларни мутолаа қилиб боришнинг аҳамияти ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди: бу материаллар минимуми миллий маънавият тарбиясини амалга оширишнинг қудратли омилидир. Шунингдек, дарсларда газета ва журналларни кўздан кечириб бориш ҳам (аслида шундан бошлаш керак) ўзбек тили ўқитувчиси учун тамомила янги ҳодиса эмас. Бугунги кунда бу борадаги илғор иш тажрибаларини тўплаш ва “рационал мағзи”ни чаққан ҳолда умумлаштириш, мазмуни ва методикасини бойитиш тақозо этилади. Бундай тадбирлар илғор иш тажрибаларидаги етакчи йўналишларни аниқлаш имконини беради.

Ўзбек тилида бадиий матнни мустақил ўқиш жараёни дарсларда ҳосил қилинаётган кўникмаларни янада ривожлантириш тариқасида ташкил этилаётган бўлса-да, бундаги энг катта камчилик шундаки, бундай мутолаа жараёнига ўқитувчининг том маънода раҳбарлиги кўринмаяпти. Зеро, ўқитувчи бу борада аниқ йўл-йўриқларга эга ҳам эмас. Аслида, дарс(машғулот)дан ташқари ўқишдан кўзда тутилган мақсадга ана шу раҳбарлик орқалигина эришиш мумкин. Шундагина мўлжалдаги иш турлари мукаммал рўёбга чиқарилади. Ўзбек тили дарсида ўқитувчи мустақил ўқишни бўш ўтирган ўқувчиларни нима биландир машғул қилиш ниятида ташкил этади. Лекин бундай ўқиш натижалари, назорат усуллари ҳақида уларга ҳеч нарса демайди, кўп вақт бу ишни амалга оширмайди ҳам. Шу боис ўқувчиларнинг асарни ўқиб чиққанликлари билан кифояланади, холос. Таълим рус тилида олиб бориладиган мактаблар, академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари ўқувчи(талаба)ларида ўзбек тилида китобхонлик кўникмаларини ҳосил қилиш адабий тайёргарликнинг узвий бир қисми саналиб, амалий зарурияти шундаки, бўлажак касб эгаларининг меҳнат фаолияти жараёнида турли хилдаги хат-ҳужжатларни, даврий матбуот материалларини (хабар, илмий мақола, танқидий мақола, фельетон ва ҳоказолар), қолаверса, бадиий асарларни ўқиб мазмунини тушунишга тўғри келиши, дарс(машғулотлар)да ўрганиб улгурилмаган адабий материаллар устида ишлаш кераклиги билан изоҳланади. Шунга кўра ҳам машғулотдан ташқари ўқишни самарали ташкил этиш ва унга тўғри раҳбарлик қилиб боришнинг амалий аҳамияти бениҳоя катта. Синфдан ва мактабдан ташқари олиб бориладиган ишларнинг кичик бир қисми – китоб ўқиш (аниқроғи, асардан парча мутолаа қилиш) муаммолари бир қатор методист олимлар, чунончи, Т.Д.Полозова, Декушева, В.К.Веселова, Л.А.Шейман, И.И.Чернова, Н.Г.Ермилова, Н.К.Силкин, Н.А.Бодрова, В.П.Полухина, Н.И.Светловская, Г.М.Воловникова, И.С.Забарский, Л.Т.Пантелеевалар томонидан тадқиқ этилган. Бу масала

юзасидан Н.А.Бодрова, Г.М.Воловникова, И.С.Забарский, В.П.Полухина, Л.Т.Пантелеева ва бошқалар ҳам сўз юритишган. Р.В.Глинтершчик ўз мулоҳазаларини баён этган. Китоб ўқиш маданияти шахснинг адабий-эстетик етуклигинигина эмас, балки ижтимоий, фуқаролик етуклигининг ҳам намоён бўлиши ва мезони сифатида қаралади, китоб ўқиш (мутолаа) маданиятини, кейинчалик эса ахборот олиш маданиятини шакллантириш жараёни эса – унинг ижтимоий, ахлоқий ва эстетик ривожланишидаги шак-шубҳасиз шарт-шароити, ижодий ўқиш кўникмалари ва малакаларини эгаллашга бевосита боғлиқ ҳолат сифатида кўрилади. Т.Д.Полозованинг тадқиқотлари бизни китоб ўқиш маданиятини шундай деб талқин қилишга олиб келади. Бунда “ижодий ўқиш маданияти” тушунчаси билан “сўз санъати” тушунчаси яқинлашади – асарнинг ғоявий-бадиий аҳамиятини эстетик саводли ва манфаатдор ўзлаштириш, эмоционал-баҳо берувчи ҳамдардлик, ўқилганларни бир бутун эстетик идрок этиш: ўқий ва фикрлай олиш, ўқиш ва ҳис эта олиш, эстетик завқланиб ўқий олиш. Китоб ўқиш маданиятининг бундай талқини шунингдек китобдан олинган билимларни ҳаётга кўчира олиш, уларни ўқув ва бошқа ҳар қандай амалий фаолиятда, жамоат ишида, шахслараро муносабатда қўллай олишни ҳам ўз ичига олади. Ўқиш санъати – ўқувчининг ижодий, шахсий аҳамиятга молик маънавий фаолияти. Бу фаолият ўқишнинг тарбиявий қийматини олдиндан белгилаб беради, ўқувчининг умумий маънавий, ғоявий ва ахлоқий ривожланишига, ўқувчи шахсининг ижодий потенциалига таъсир кўрсатади. Китоб ўқиш маданияти тушунчаси ўз ичига нимани ўқиш, қандай ўқиш, ўқилганлардан қандай қилиб фойдаланиш ва қанча ўқиш керак деган ўзаро боғлиқ саволларни олади. Бугун методик терминлар сирасига “китоб ўқиш ядроси” тушунчасини киритиш лозим. Бу ядро албатта ўқилиши зарур бўлган муаллифлар ва асарлар рўйхатини ўз ичига олади. Ўқиш ва ўз-ўзини тарбиялашда китобдан саводли фойдаланиш қуйидагиларни ўз ичига олади: турли хил матнлар – конспект олиш,

цитаталар олиш, кўчирмалар, луғатлар ва маълумотномалардан фойдаланиш. Ўқилганларни англаб етиш ва ўз муносабатини оғзаки ва ёзма шаклларда таърифлай билиш – шахсий кундаликка қиландиган ёзувлар, тақризлар, деворий газетага мақолалар, ижодий иншо-миниатюралар, муҳокама- иншолар, қисқа шарҳлар, китоб ҳақида суҳбатлар, аннотациялар ва шу кабилар. Ана шу жараёнда ўқувчиларни ўқилган парчани мустақил таҳлил қилишга одатлантириш муҳим роль ўйнайди. Уларга парча юзасидан тадқиқот ўтказиш учун бир нечта мавзу бериб қўйиш ҳам фойдалидир. Р.А.Декушева ўсмир китобхонларни адабий-эстетик ривожланиш савияларига кўра бир неча гуруҳга бўлади. Биринчи гуруҳ - китоб ўқиш маданияти рецептив савияли китобхонлар: ўқилаётган ёки тингланаётган русча бадиий матн нутқий ва маънавий фаолликнинг йўқлигида идрок этилади ва тушунилади. Бу ўқувчиларнинг кўпчилиги матнни қисман идрок этади ва тушунади, кўпинча маъни-мазмунни бузиб. Ушбу гуруҳ ўқувчиларининг катта қисми ўқилганлар ёки эшитилганлар ҳақида ҳеч нарса деёлмайди. Иккинчи гуруҳ - китоб ўқиш маданияти репродуктив, конструкцияловчи савияли китобхонлар: ўқилганларни ёки ёл олинганларни қисман қайта ифодалай (такрорлай) оладилар. Бу гуруҳ ўқувчиларининг айримлари ўқилган ёки тингланган матнни қайта ифода этишда маҳсулдор китобхонлик фаолияти унсурларини олиб киришга уриниш намоён этадилар. Учинчи гуруҳ - китоб ўқиш ва идрок этиш маданияти маҳсулдор савияда бўлган китобхонлар: китобхон қайта ҳикоянинг ўз вариантини яратади, ўқилганлар ҳақидаги ўз фикр-мулоҳазаларини бажонидил билдирадилар. Миллий мактаблар шароитида китоб ўқиш маданиятининг ушбу ижодий савияси камдан-кам учрайди: бир синфда бир-икки ўқувчи, шунда ҳам барча синфларда ҳам эмас. Адабиётни ўрганишнинг асосий мотивлари сирасига ўқув-билув қизиқишлари, интеллектуал фаолликка ва тилни эгаллашга бўлган интилиш ва эҳтиёж киради. Эҳтиёж соҳалари: ҳаётий тажриба, ёшларга хос муаммолар, ўқилган китобга бошқаларнинг муносабати, маданият, ўз

қарашлари доирасини кенгайтириш, асарларни аслиятидан ўқиш ва ҳоказо. Бу ҳолат дарсдан ташқари ўқишнинг зарур эканлигини кўрсатади. Китоб ўқиш мутолаа маданятини эгаллаш билан чамбарчас боғланади. Китобхон асар танлаганда даставвал унинг сарлавҳасига қарайди. У сарлавҳада қўйилган масала устида ўйлаб кўради. Унда қандай муаммо кўтарилган бўлиши мумкинлигини тахмин қилади. Сўнгра “Сўз боши”га қарайди, китобнинг ўзини варақлайди. Бадиий асарларда тарихий-адабий маълумотларни акс эттирувчи муқаддима деярли бўлмайди. Бу ҳолат методиканинг алифбо қоидаларини бузиш саналмайди. К и т о б х о н мавқеида туриб айтадиган бўлсак, мутолаа изчиллиги ўз табиий изида бўлади. У аввал китобни ўқиб чиқади, кейин эса, агар китоб ёққан бўлса, энди уни муаллифи ва ўқилганлар билан боғлиқ бошқа ҳамма нарсалар қизиқтиради. Ҳар қандай билим онгда савол туғилган, кейин эса жавоб қидириш бошланган чоғдагина (ўзининг ниманидир билмаётганлигини англаш) фаол қабул қилинади. Китоб ўқишни педагогик йўлга солиш. Қайси асарлар. Мажбурийни камайтириб, эркин танловни кўпайтириш. Журналда қайд этилиши. 1) дастурни тўлдирадиган; 2) ўқилаётганга ҳамоҳанг; 3) индивидуал танлов. Она тилида кундалик юритиш. Талабалар келгусидаги ишлари соҳасидаги бирор бир муҳим манбани қўлга олган заҳоти бир ўқишдаёқ англаб тушуниш малакасига эга бўлишлари даркор. Дарс(машғулот)дан ташқари китоб ўқиш шунга ёрдам беради, даврий матбуотни кузатиб боришга омиллик кўрсатади, пухта замин яратади. Агар мактабда китоб билан, хат-ҳужжатлар билан, даврий матбуот материаллари билан ишлаш одати шакллантирилмас экан, кейинги босқичларда мутахассис учун ўзбек тилида манбаларни мустақил ўқиш жараёни оғир кечади, у қийинчиликлар, зўриқишлар гирдобида қолади.

Бугунги кунда ўзбек тили ўқитувчиларининг машғулотдан ташқари ўқиш борасидаги илғор иш тажрибаларини тўплаш ва “рационал мағзи”ни чаққан ҳолда умумлаштириш, мазмуни ва методикасини бойитиш тақозо этилади. Бундай тадбирлар илғор иш тажрибаларидаги етакчи йўналишларни аниқлаш имконини ҳам беради. Кузатишлар шундан далолат берадики, ўзбек тили ўқитувчиларининг ҳаммаси ҳам дарс(машғулот)дан ташқари китоб ўқишга етарлича аҳамият беравермайдилар. Айримлари дарс пайтида яхши ўзлаштирадиган, ўзбек тилини амалий биладиган, иқтидорли ўқувчи(талаба)ларга қўшимча топшириқ сифатида мўъжаз адабий асарлар тарқатадилар. Бунда тўпламдан ажратилган кичик бир ҳикоя, асардан олиб алоҳида қоғозга туширилган парча, газета ёки журналда эълон қилинган материалдан фойдаланадилар. Баъзан ўқувчиларга уларни уйда ўқиб келишни ҳам вазифа қилиб топширадилар. Биз бу ўринда таклиф этган бўлардикки, ҳар хил манбалардан олинган парчалар қатори бир йирикроқ бадиий асардан мумкин қадар кўпроқ парчалар танлаш мақсадга мувофиқдир. Биринчидан, ўқувчиларда шу асар ҳақида яхлитроқ таассурот пайдо бўлади, иккинчидан, суҳбат чоғида қаҳрамонларнинг хатти- ҳаракатлари, ижобий ва салбий томонлари, бир бутун асарнинг бадиий жиҳатлари очила боради. Лекин, кузатишларнинг далолат беришича, бундай ўқишга ўқитувчи томонидан том маънода раҳбарлик амалга оширилаётгани йўқ. Дарс(машғулот)дан ташқари ўқишда кўзда тутилган иш турлари деярли рўёбга чиқарилмайди. Таълим рус тилида олиб бориладиган мактаблар, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ўқувчи(талаба)лари учун дарс(машғулот)-дан ташқари ўқишга мўлжалланган асарлар тўпламлари нашр қилинмаган, уларнинг тахминий рўйхатлари ҳам тузилмаган. Бу борада махсус изланишлар олиб бориш тақозо қилинади. Биринчи навбатда ўқитувчининг қўлида ана шундай материаллар мавжуд бўлиши керак.

Машғулотдан ташқари китоб ўқишни кичик-кичик асарлардан, парчалардан бошлаш маъқул. Қисқа ҳикоялар ишлаш учун қулай: бирини овоз чиқариб ўқиш, бошқасининг энг қизиқ жойларини ўқиб берган ҳолда ўқишга қизиқтириш ва уйда охиригача ўқиб чиқишни таклиф этиш мумкин. Учинчисига ўйлаб ўқишга ундайдиган саволларни олдиндан бериб қўйиш керак бўлади. Умумий мавзуси ва муаммолари билан бирлашган бир нечта ҳикояни танлаб ўқишни ҳавола қилиш мумкин: майли болалар турли ҳикояларни ўқишсин, бундан мавзунинг муҳокамаси янада қизиқарлироқ бўлади. Қизиқарлилик қизиқишни келтириб чиқаради. Руҳшунослар қизиқишни икки асосий турга бўладилар: билишга қизиқиш ва иштирок этишга қизиқиш. Билишга бўлган қизиқиш ахборот олиш ва унга ишлов беришда ўз ифодасини топади. Иштирок этишга бўлган қизиқиш туфайли одам бошқаларнинг турмуш кечинмаларига шўнғиб кетади. Бадиий асарни ўқишда иккала қизиқиш тури чатишиб кетади. Лекин, муаллифнинг таъкидлашича, қизиқиш бўлмаса, китоб ўқиш ҳам бўлмайди. Шунинг учун ўқилажак китоб (асардан парча) ҳақида мўъжаз кириш суҳбати зарур. Бу ўринда кèтоб ўқишга қизиқишнинг фаолликка таъсирини тўғри ба  олаш керак бўлади. Дарсдан ташқари китоб ўқишга асардан олинган парчанинг катта- кичиклигига кўра 2-3 ҳафта ажратилади. Шу орада ўқитувчи ўқувчиларга тегишли маслаҳатлар бериб боради. Бу пайтда китоб ўқиш мобайнида ўқувчиларнинг қизиқишларини сақлаб туришга жиддий эътибор бериш талаб қилинади. Парчадаги айрим нотаниш сўзлар ўзбек тили машғулотларида тушунтириб турилгани, мактаб коридоридаги доскага ёзиб борилгани маъқул. В.К.Веселова синфдан ташқари ишлар ҳақида гапириб, бир нечта принципни ажратади: 1) рус ва ватан адабиёти бўйича синфдан ва синфдан ташқари олиб бориладиган машғулотларнинг ўзаро алоқадорлиги; 2) дарслар мазмунини, шунга мос равишда ўқувчиларнинг дарсдан олдин бажарадиган мустақил ишлари мазмунини аста-секин мураккаблаштира бориш; 3)

ўқувчилар ва ўқитувчи фаолиятининг турли шаклларини ифода этувчи иш усуллари, методлари ва турларининг изчиллиги ҳамда ўзаро алоқадорлиги; 4) ўқувчиларнинг адабий асар матни устидаги мақсад сари йўналган индивидуал ва жамоавий ишларининг бирлашуви. Методик адабиётларда тавия этилишига кўра, V-VII синфларда қуйидаги иш турлари ўтказилади: ўқилган асарнинг бош қаҳрамонларига қисқа тавсиф ёзиш; ўқилган асарнинг қисқа мазмунини сўзлаш; матндан кўчирмалар олиш. VIII-IХ синфларда, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тавсия этиладиган ишлар: асарга баҳо бериш; аннотация ёзиш; ижодий ёзма ишлар. Китобхонлик тажрибаси ўқилган асарлар сони билангина эмас, балки уларни ўзлаштириш сифати билан ҳам белгиланади. Ўқувчиларнинг китобхонлик тажрибаси ва кузатишларини жалб этишнинг содда шаклларидан ҳам фойдаланиш зарур: ифодали ўқиш, ёзувчи ҳақида маълумот бериш, сюжет мазмунини қисқа қайта ҳикоя қилиш, лавҳа таҳлили, севимли қаҳрамон ҳақида ҳикоя қилиш, иллюстрацияларни шарҳлаш. Бундан ташқари, синф ўқувчилари билим ва қизиқишларига қараб якка ва гуруҳли топшириқлар оладилар: 1) хабар (ахборот) тайёрлаш; 2) китоб кўргазмаси ҳозирлаш; 3) карточкалар; 4) маълумотнома-ахборот иши; 5) луғат иши. Кучли (иқтидорли ўқувчиларга тадқиқот олиб бориш тавсифидаги ишлар топширилади: 1) таққослаш; 2) тавсифлаш. Китобхонлик кенг оммалашган вилоят, туман таълим муассасаларида синфдан ташқари ўқишни ташкил этишда китобхонлик конференция-лари, баҳс-мунозаралар, танловлар, викториналар ўтказиш имкониятлари катта бўлса, бунга маҳаллий шароитлардаги ривожланган икки тиллилик ҳам бениҳоя катта шароит туғдирса, шаҳар таълим муассасаларида бу имкониятлар бирмунча чеклангандир. Ўқувчиларга дарс(машғулот)дан ташқари ўқиш учун тавсия этиладиган асарларнинг ҳажми ҳақида рус адабиётини ўқитиш методикасида турлича фикрлар бор. Л.А.Шейманнинг тавсиясига кўра, II-IV синфларда 5-20 бет (II

синфда 5-10, III да 10-15, IV да 15-20); V-VII синфларда 20-70 бет (V да 20- 30, VI да 30-45, VII да 45-70); VIII-Х синфларда 70-150 (VIII да 70-90, IХ да 90-120, Х да 120-150). Муаллифнинг эътироф этишича, булар меъёрий кўрсаткичлар эмас, балки чамалар, холос. Умуман, уйда камида бир соат китоб ўқиш керак (21-бет). Узлуксизлик ҳар куни ўқиш орқали таъминланади. Шунингдек, масаланинг бошқа қирраси ҳам бор: ҳажми каттароқ парчаларнинг дастлабкисида сўз ўрганишга эътибор кўпроқ қаратилса, кейингиларида такрор ишлатилиш хусусиятига кўра аввалги лексика жадал ўзлашади, нотаниш сўзлар эса камайиб боради. Натижада аста-секин матнлар ҳам ҳажман катталашади. Албатта, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари талабалари мутолаа қиладиган ўқув фанлари кўп. Бизнингча, ҳафтада 2-3 кун бир соатдан ўқиш билан шуғулланилса, шунинг ўзи кифоя қилади. Бунда дастлаб асарни ўқиб, луғатдан фойдаланиб мазмунини тушунишга эришиш билан боғлиқ ишлар бажарилади. (Л.А.Шейманнинг фикрича, асарга доир муфассал луғат тавсия қилиниши керак.) Сўнгра савол ва топшириқлар устида иш олиб борилади. Синфдан ташқари ўтказиладиган дарс(машғулот)га қадар ўқитувчи талабалар билан суҳбатлар ўтказиб туради. Бунда уларнинг парчани қандай тушунганликларига эътибор бериб, дарсда бажариладиган ишларни режалаштиради ва ўзи тузган режага тузатишлар киритади. Шунингдек, талабалар билмаган айрим сўзларга изоҳ беради. Баъзи гаплар мазмунини англашга ёрдам беради. Асардан олинган парчада олдинги қисмларда акс этган бир хил воқеалар баёни аниқлик киритишни тақозо этганда, ўқитувчи шу воқеалар ҳақида гапириб бериши ҳам мақсадга мувофиқдир. Дарсдан ташқари ўқишга ўқитувчи жиддий тайёргарлик кўради: кириш сўзини тайёрлайди, дарс режасини тузади, уни бошқаради. Бундай дарс ўқилганлар юзасидан бажарилган ишларни умумлаштиш мақсадини кўзда тутади. Шунингдек, талабаларнинг мустақиллигини ошириш ниятида дарсни шарҳли ўқиш шаклида ёки дарс-суҳбат, фикр алмашув шаклида ўтказади. Китобхоннинг мустақиллиги унинг ўз фикр-мулоҳазаларини ифодалай

олишидан ташқари “ўзи билан баҳслашаётганларнинг фикр-мулоҳазаларини қабул қила билишида” намоён бўлади. Машғулот (машғулотнинг уйда ўқилган китобни ўқиш босқичи) асар муаллифи ҳақидаги суҳбатдан бошланади. Сўнг парча мазмуни юзасидан савол-жавоб ўтказилади. Ўқувчиларнинг ахборотлари (чиқишлари) тингланади. Ўқитувчи ўзининг якуний сўзи билан машғулотнинг шу қисмига хулоса ясайди. Ўқилганлар юзасидан суҳбатлар сюжетини гапириб беришдан иборат бўлиб қолмаслиги керак. Сабаб-нитажа боғланишларини тушунган ҳолда асарнинг ғоявий мазмунини ўзлаштиришга эришиш муҳимдир. Шунинг учун муаммоли таълимни йўлга қўйиш даркор. Ўқитувчи талабаларни ўқилганларни муҳокама қилишга ундовчи саволлар ёрдамида ўйлашга, мушоҳада юритишга, исботлашга ўргатиши керак. Бунинг учун эса ўқитувчи кўпроқ “Сиз нима деб ўйлайсиз? Нима учун...?” каби саволлар бериши лозим. Машғулотдан ташқари китоб ўқиш дақиқаси катта бўлмаса ҳам, бир асар муҳокамасига қаратилгани маъқул. Адабий асарнинг ғоявий-мавзувий таҳлили одатдаги адабий материални ўрганиш пайтидаги каби чуқур, лекин умумий планда, ҳар бир қисмини муфассал матний ўрганишсиз олиб борилади. Ўқитувчи ўқувчиларни бўлар- бўлмасга ҳар қадамда тўхтатавермаслиги, ҳар бир ноаниқ айтилган гапини тузатавермаслиги лозим. Энг аввало, дарсда эркинлик сезилиб туриши зарур. Навбатдаги дарсдан ташқари ўқишни ташкил этиш мақсадида китоб кўргазмаси асосида уюштириладиган тавсия-дарслари муҳим аҳамият касб этади. Бунда айрим машғулотларни кутубхонада ўтиш фойдадан холи эмас: талаба мавжуд китоблар билан кўпроқ танишади. Бир асар иккинчи асарни ўқишга рағбат уйғотади. Хуллас, машғулотдан ташқари китоб ўқиш дақиқалари ўқувчиларда ўқишга бўлган эҳтиёжни, ҳавасни, қизиқишни тарбиялаши ва шакллантириши ҳамда ўқилганлар юзасидан ўйлаш, муаллиф бу ерда

кўтарган асосий муаммоларни англаб етиш, китобдан талай ҳаётий муҳим саволларга жавоб излаш малакаларини ҳосил қилиши керак. Н.Г.Ермилова ўзининг “Планирование уроков внеклассного чтения в IV - V классах” деган мақоласида режалаштириш тўғрисида мушоҳада юритар экан, у ўз ичига китоблар тарғиботини ҳам, ҳар бир ўқувчининг ва бутун синфнинг уйда китоб ўқишини ташкил этишни ҳам, анжуманлар ва ҳатто китоб байрамлари ўтказишни ҳам олади. Ильин китобни ахлоқий муаммолар маълумотномасига, кескин ҳаётий вазиятлар каталогига, ўзига хос “қалб дорихонаси”га ўхшатади. Машғулот типини белгилашда ўқув материали м а з м у н и дан, уни ўрганишнинг тарбиявий-дидактик мақсадларидан ва шу мақсадлар билан шартланган ўқитувчи ҳамда ўқувчиларнинг фаолият усулларидан келиб чиқиш даркор; шунингдек, аниқ бир машғулотнинг бошқа машғулотларнинг умумий тизимида тутган ўрнига бефарқ бўлмаслик лозим. Машғулотлардан ташқари китоб ўқиш соатлари ўқитувчининг олдиндан олиб борадиган катта тайёргарлик ишлари ҳамда ўқувчиларнинг кўнгилли равишда, ўзларининг танлашларига, қизиқишларига қараб мустақил ишлашлари натижаси сифатида муваффақият қозона олади. Дастлаб ўқитувчи машғулотнинг ғоявий-алоқий муаммосини белгилаб олади. Бу эса (вақтнинг чегараланганлигида) барча босқичларда асар таҳлилидан воз кеча билиш ва мазмунига танлаб ёндашишни талаб этади. Материалнинг ҳажми ва уни ўрганиш мақсадлари машғулотнинг методик ва структуравий ташкил этилишини белгилаб беради. Меҳнат бўлса – суҳбат; асардаги муаммолар – маъруза; машғулотни ҳозирлаш бўлса – семинар; мустақил ўқишга тайёргарлик – лекция дарси. Агар ўқувчилар дарс структурасини, синф олиб борадиган иш тавсифини, унда ўзининг иштирок этишдаги масъулият ҳиссини тасаввур қила олсалар, бир ўқувчи эришган натижаларни ўртоқларининг натижалари билан таққослаш учун шароит яратилади, ҳаётга кириб бораётган киши учун керакли бўлган ахлоқий муносабатлар (ўзаро ёрдам, ўзаро назорат, иш учун

биргаликда қайғуриш) тажрибаси шаклланади. Машғулотдан ташқари китоб ўқиш соатларининг ана шу ахлоқий жиҳати жуда муҳимдир. Бундан ташқари, ишни бундай ташкил этиш ортиқча юкламадан халос бўлиш имконини беради: ҳар бир ўқувчи фақат бир масала ёки қисм бўйича тайёргарлик кўради, лекин айни пайтда умуман дарснинг мавзуси ва бориши ҳақида тасаввурга эга бўлади ҳамда бошқа масалаларни муҳокама қилишда қатнаша олади. Машғулотдан ташқари китоб ўқиш дарслари ҳақида гапирганда, уларнинг типи ва кўринишига тўхталмаслик мумкин бўлмас. “Уроки внеклассного чтения” китобида тушунтирилишига кўра, дарс типида унинг асосий таълимий, дидактик ва тарбиявий-эстетик йўналганлиги акс этади, кўринишда (вид) эса бу йўналганликни амалга оширишнинг аниқ ташкилий шакллари ўз ифодасини топади. Асар устида мустақил ижодий тадқиқот олиб бориш ана шундай йўналишни ифода этади. Ўқитувчи мустақил ижодий тадқиқот олиб бориш чоғида ўқувчилар нималарга аҳамият беришлари лозимлигини кўзда тутиб, зарур маслаҳатлар бериши лозим. М.Мирқосимованинг фикрича, бу маслаҳатлар қуйидагилардан иборат бўлади: 1. Ижодкор ҳаётига оид маълумотлар билан танишишда тарихий шароит ва ўша даврдаги адабий муҳитга эътиборни қаратиш. 2. Ёзувчи яратган асарда замонасининг қандай долзарб ижтимоий- маънавий масалалари акс этган ва уларга нисбатан ижодкор муносабитини аниқлаш. 3. Ёзувчи бадиий маҳоратига бадиийлик ва ҳаққонийлик талаблари асосида баҳо беришда хилма-хил асарларни қиёсий ўрганиш. 4. Ижодкор услубининг шаклланишига таъсир этган адабий анъаналар, ижодий таъсир ва шахсий изланишлар аҳамиятига эътибор бериш. 5. Ёзувчи ҳаёти ва ижодини ёритувчи адабиётлардан (ўқитувчининг тавсиясига кўра) фойдаланиш.

Мустақил ижодий изланишлар чоғида ўқувчилар ўзаро мулоқотда бўладилар, тадқиқотлари юзасидан ўқитувчига саволлар билан мурожаат этадилар. Ўқитувчи уларнинг мустақил ижодий изланишлари қай йўсинда кетаётганлигидан хабардор бўлади, зарур маслаҳатлар беради, ўқувчилар фаолиятини бошқаради. Белгиланган муддат яқинлашган сайин ўқувчиларнинг мустақил ижодий изланишлари ҳам якунланиб боради. Ўқитувчи уларнинг мустақил мулоҳазалари билан танишиб, зарур ўринларни тўлдиради, якуний машғулотни ташкил этади. Булардан ташқари, М.Мирқосимова ўз тажрибаларига таяниб, ёзувчи ҳаёти ва ижодига оид ўқувчиларнинг маърузалари, айрим асарлар юзасидан реферат ишлари ташкил этишни маслаҳат беради. Шубҳасиз, бу тадбирлар ҳам ўқувчиларнинг изланувчанлик, ижодкорлик хусусиятларини тарбиялашда муҳим аҳамиятга эга: дунёқарашнинг кенгайишига таъсир этади, уларни муҳим масалаларни ҳал этишга тайёрлайди, ўз фикри, нуқтаи назарига кўра мушоҳада юритиш малакасини ҳосил қилади, оғзаки ва ёзма нутқлари ривожланади, жўшқин ва ижодкор қалб эгаси сифатида камол топадилар. “Уроки внеклассного чтения” китобида қуйидаги тадбирлар ҳам тавсия қилинади: асарга нисбатан ижобий эмоционал-эстетик муносабат ҳамда тўғри идрок учун шароит яратиш (асарни ўқиш ва ғоявий-услубий шарҳ; ёзувчининг ижоди хусусиятлари, асар жанри, адабиёт тури ҳақида лекция; эвристик суҳбат жараёнида асарни ўқиш ва таҳлил қилиш; танқидий мақола доирасида адабий ҳодисага баҳо бериш, ўқитувчи томонидан китобхонлик позициясини баён этиш ва ҳоказолар); ўқувчиларнинг дастлабки шахсий акс жавоблари ва таассуротларини аниқлаш; ўқувчиларни ўқиш ва таҳлил қилишга жалб этиш; ўқитувчининг ёзувчи ижодига берган ғоявий-эстетик баҳосини ҳисобга олган ҳолда уйда мустақил ўқиш. Булар қуйидаги дарс кўринишлари орқали жорий этилади: маслаҳат-дарс, суҳбат, изоҳли ўқиш дарси, адабий композиция, дарс-лекция ва бошқалар. Қўлланмада тавсия

этилган қайта ҳикоя-таҳлиллар ўзбек тилидаги дарсдан ташқари ўқиш учун оғирлик қилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Абдувалитов Е.Б. Таълим қозоқ тилида олиб бориладиган мактабларнинг V - I Х синфларида ўзбек адабиётини тил таркибида ўқитиш асослари. Пед. фан. номз. ... дисс. - Т., 2002. – 138 б. 2. Абдуллина А.А. Формирование умения воссоздавать художественные образы в процессе чтения литературных произведений (1-3 классы): Автореф.канд.дисс... пед.наук. - М., 1977. - 19 с. 3. Адабиёт ўқитиш методикаси (Педагогика институтлари ва университетларнинг филология факультетлари учун дастурий қўлланма). - Тузувчилар: Қ.Йўлдошев, О.Мадаев, А.Абураззоқов. - Т.: РЎММ, 1994. - 94 б. 4. Адилова С.А. Ўзбек тили машғулотларини компьютер технологиялари воситасида ташкил этиш (олий таълим муассасаларининг русийзабон гуруҳларида): Пед. ôан. ном. ... дисс. – Т., 2004. – 160 б. 5. Азларов Э., Раҳимов А., Асалов Х., Холиқбердиев К. Ўзбек тили: Рус мактабларининг 9- ва 10-синфлари учун дарслик. - Т.: Ўқитувчи, 1993. – 223 б. 6. Активные формы преподавания литературы: лекции и семинары на уроках в старших классах. Составитель Р.И.Альбеткова. - М.: Просвещение, 1991. - 174 с. 7. Актуальные проблемы современной русистики. Под ред. Н.М.Шанского. М.: Просвещение, 1991. – 207 с. 8. Аҳмедов С. Адабиёт дарсларида эпик жанрларни ўрганиш: Адабиёт ўқитувчиларига ёрдам. – Т.: Ўқитувчи, 1986. – 92 б 9. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Узлуксиз таълим тизимида ўзбек тилидаги адабий материалларни дарсдан ташқари ишлар жараёнида ўрганиш

Адабий матн юзасидан ўтказиладиган семинар машғулотлари

Ўзбек адабий тили тарихини социолингвистик асосда ўрганиш

Абдулла Авлоний 2

Адабий таьлим методлари, Адабиёт укитувчиси ва адабиёт дарслари