Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyati. (Fargʻona jadidlari hayoti misolida) - Tarix - Kurs ishlari

Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyati. (Fargʻona jadidlari hayoti misolida)

Yuklangan vaqt:

03.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.7080078125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyati. (Fargʻona jadidlari hayoti misolida) 1

MUNDARIJA KIRISH 1-BOB. Turkiston Oʻlkasida Jadidchilik Harakatining Vujudga Kelishi 1.1 Jadidchilikning Gʻoyaviy Rivojlanish Bosqichlari 1.2. Turkiston jadidlarining milliy gʻoya targʻiboti. 2-BOB. Fargʻona Vodiysida Jadidchilik Harakatining Shakllanishi 2.1. Fargʻona Vodiysida Jadidchilik Harakatining Rivojlanish Bosqichlari 2.2. Fargʻona Vodiysi Jadidchilik Harakatining Namoyandalari Faoliyati Xulosa Foydalanilgan Manba Va Adabiyotlar 2

Kirish ,,Asrimiz boshlarida jadidlarning o’z hisobidan maktablar, kutubxonalar, qiroatxonalar, teatrlar, ro’znomalar tashkil etganliklarini, darsliklar, qo’llanmalar nashr qilganliklarini, Turkiston bolalariga bepul tarqatganliklarini eslaylikʼʼ Islom Karimov Jamiyatni ma’naviy-ma’rifiy yangilashdan ko’zlangan bosh maqsad - yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik, diniy bag’rikenglik kabi ko’pdan-ko’p muhim masalalardan iborat. Bizga ma’lumki, tarixda ko’plab davlatlar va sulolalar hukm surgan. Ular ma’lum tarzda o’zlarini ma’rifiy-ma’naviy merosini qoldirgan. Xususan, O'zbek xalqi tarixining XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi davri tarixan qisqa vaqtni tashkil etgan bo'lsa-da, xalqning tarixiy taqdirida muhim ahamiyatga molik bo'lgan davrdir. Shu davrda maydonga kelgan jadid maʻrifatparvarlik harakati maktab va maorif, matbuot, adabiyot va sanʻat sohalarida islohotchilik ishlarini amalga oshiribgina qolmay, xalqning madaniy, maʻrifiy va ruhiy hayotini butunlay o'zgartirib yubordi yoki shu yo'lda eʻtiborga molik katta ishlarni bajardi. Maʻlumki, “jadid” so'zi “yangi”, “yangilik” maʻnolarini anglatadi. Insoniyat tarixida biror makon va zamon bo'lmaganki, jamiyatning bir maromda kechayotgan hayotiga kirib kelgan yangilik katta qarshilikka uchramagan bo'lsin. Jamiyat va inson hayotining bir maromda kechishi, ertami-kechmi, tanazzulga olib boradi. Shuning uchun ham xalqning peshqadam ziyolilari jamiyat va inson hayotida kecha boshlagan tanazzulga qarshi kurashish yoki uning oldini olish uchun yangi g'oyalarni “ishlab chiqishadi”. Ammo shu tanazzulning “issiq bag'ri” da yashayotgan shunga ko'nikma hosil qilgan ayrim kishilar bu hayotbaxsh g'oyalarni nayza bilan qarshi olishadi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida O'rta Osiyoda shunday holat yuz berdi. Turkiston, Buxoro va Xivada, shuningdek, ayrim xorijiy Sharq mamlakatlarida junbishga kelgan jadid maʻrifatparvarlik harakati 3

katta to'siqlarga uchradi. Bugun biz, oradan 100 yil o'tganidan keyin, Turkistonda M. Behbudiy rahbarligida yuzaga kelgan jadid maʻrifatparvarlik harakati tarixini o'rganganimizda, ularning qanday murakkab sharoitda yangi maktablarni ochgani, milliy matbuotga asos solgani, yangi badiiy adabiyot va teatr sanʻatiga tamal toshini qo'yganini o'ylasak, ularning bu faoliyatlarini fidoyylik va jasorat deb baholash lozim bo'ladi. Millat ma’naviyati va madaniyatini saqlab qolish va uni yanada yuksaltirish uchun jadidchilar olib borgan faoliyatni o’rganish manbalar, hujjatlar asosida xolisona ob’ektiv tahlil etilgandagina oydinlik kiritish mumkin. Shu o’rinda Islom Karimovning quyidagi fikrlarini keltirib o’tish joiz: «...biz davlatimiz kelajagini o’z qobig’imizga o’ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o’zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson xuquq va erkinliklarini, fikrlar rang- barangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz. Biz butun ma’rifatli dunyo, xalqaro hamjamiyat bilan tinch-totuv, erkin va farovon hayot kechirish, o’zaro manfaatli hamkorlik qilish tarafdorimiz 1 . 1-bob. Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakatining vujudga kelishi 1 Karimov I.A. Yuksak maʼnaviyat yengilmas kuch. T-2008. 125 b. 4

XIX asr oxiri-XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jixatdan inqiroz xolatiga tushib qolgan, mustamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo’lgan o’lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan qutulish, o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo’l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko’rdi. Bu borada jadidchilik xarakati katta rol o’ynadi. Turkistonning asl farzandlari boʻlmish jadidlar oʻzlari uzoq yillar gʻoyaviy jihatdan tayyorlagan milliy ozodlik qoʻzgʻoloniga ozlari rahbarlik qildilar. Jadidchilik rus mustamlaka siyosatiga qarshi milliy demokratik xarakat bo’lib, u o’sha davr Turkistondagi qoloq iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sharoitda yashayotgan xalqlarni ma’rifatlashtirish, jamiyat xayotida ijtimoiy va madaniy isloxotlar o’tkazish, pirovardida milliy mustaqillik g’oyalarini xayotga tadbiq etish maqsadini o’z oldiga qo’ygan edi. Jadidchilik avvaliga madaniyat sohasidagi harakat sifatida faoliyat yuritgan. Bu oqim vakillari taraqqiyot uchun kurashish, turkiy tillarni rivojlantirish, shu tillardagi adabiyotni boyitish, dunyoviy ilmlarni o’rganish, fan yutuqlaridan foydalanish, hamda ayollar va erkaklar tengligi uchun kurashishga chaqirishgan. Keyinchalik jadidchilar panturkizm g’oyalarini targ’ib qilishgan. Jadidchilik mohiyatan, avvalo, siyosiy harakat edi. Turkiston mintaqasida jadidchilik xarakati, tarqalish joyi va yo’nalishiga ko’ra uchga bo’linadi; Turkiston, Buxoro, Xorazm jadidchiligi. Turkiston jadidlari bilan Buxoro va Xiva jadidlari o’rtasida bir muncha tafovut bor. Turkiston o’lkasidagi jadidchilikning ijtimoiy asosini ziyolilar tashkil qildi. Ular chor Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi kurashning oldingi saflarida turib, chorizmning xomashyo manbaiga aylanayotgan Turkistonning dastlab muxtor, so’ng mustaqil davlat bo’lishini yoqlab chiqdilar. Buxorodagi jadidchilik Turkistondagiga nisbatan ogʻir ijtimoiy-siyosiy sharoitda yuzaga keldi. Uning tarkibi asosan Buxorodagi shahar aholisining taraqqiyparvar qismi: ziyolilar, mullavachchalar, mayda doʻkondorlar va maʼmurlar, hunarmandlar, savdogarlardan iborat edi. Jadidlarning dehqonlar va askarlar 5

oʻrtasida nufuzi avvaliga past boʻlgan. Jadidlar iqtisod va boshqaruv sohasida bir qator talablar, chunonchi, soliqlarni kamaytirish talabi bilan chiqishdi. Ular dastlab Buxorodagi amirlik tuzumi doirasida islohotlar joriy qilmoqchi boʻlishdi. Buxoroda vobkentlik dehqon Joʻraboy ilk yangi usul maktabini ochgan edi. Buxorodagi jadidchilik harakatiga ayrim johil mullalar, har qanday yangilik va islohotlarning dushmani boʻlgan qadimiylar oqimi qarshi chiqdi. 20-asr boshlarida Buxoro jamiyati 2 guruhga: Ikrom domla rahbarligidagi taraqqiyparvarlar va Mulla Abdurazzoq boshchiligidagi qadimiylarga boʻlingan edi. 1908-yil Buxoroi sharif shirkati darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shugʻullandi. Ahmadjon Hamdiy (Abusaidov), Usmonxoʻja Poʻlatxoʻjayev (Usmon Xoʻja), Homidxoʻja Mehriy, Abdulvohid Burhonov, Abdulqodir Muhiddinov, Sadriddin Ayniy, Abdurahmon Saʼdiy shirkatning tashkilotchilari edi. 1909-yil dekabrda jadidlar Buxoroda Tarbiyai atfol („Bolalar tarbiyasi) maxfiy jamiyatini tuzishdi (asoschilari: Abdulvohid Burhonov, Homidxoʻja Mehriy, Ahmadjon Hamdiy, Mukammil Burhonov, Hoji Rafe). Bu jamiyat turkistonlik va buxorolik yoshlarni Istanbuldagi „Buxoro taʼmimi maorif jamiyati oʻlimiga oʻqishga joʻnatdi. Xorijdagi taʼlim yoshlar dunyoqarashida tubdan burilish yasadi. Jadidchilik Buxoro va Turkistonda bir vaqtda boshlangan boʻlsa ham, amirlikdagi ogʻir muhit uning taraqqiyotini tezlashtirdi. 1910-yildan boshlab Buxoroda jadidchilik harakati tashkiliy tus oldi va „Tarbiyai atfol maxfiy jamiyati asosida partiya tashkil topdi. XX asr boshlarida Xivada shakllangan jadidchilik bir qadar boshqacharoq tarixiy shart-sharoitda vujudga keldi. U bu yerda asosan ikkita oqimdan iborat edi. Uning oʻng oqimi xonlikda rivojlanayotgan savdo-sanoat korxonalari egalari hamda yirik boylarning vakillarini oʻziga birlashtirgan edi. Bu oqimga Xiva xoni Asfandiyorxonning bosh vaziri Islomxoʻja boshchilik qilgan. Jadidchilikning oʻng oqimi oʻz oldiga mamlakatda xon hokimiyatini saqlab qolgan holda ijtimoiy- 6

iqtisodiy islohotlar oʻtkazish orqali erkin bozor munosabatlarining rivojlanishiga keng yoʻl ochib berishni maqsad qilib qoʻygan edi. Xivada jadidchilikning soʻl oqimi esa mayda sarmoyadorlar, hunarmandlar va xalqning turli tabaqa vakillarini birlashtirgan boʻlib, qozikalon Bobooxun Salimov uning rahbari edi. Ular Xiva xonligida yangi usul maktablari tashkil qilish orqali xalq ommasining siyosiy faolligini oʻstirish maqsadini qoʻyishgan edi. 1904-yil „jamiyati xayriya tuzilib, uning koʻmagi bilan Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi (1904-yil 10-noyabrda). Xiva jadidlari maʼrifiy ishlar bilan kifoyalanib qolmasdan, xon tuzumiga qarshi kurash ham olib bordilar. Birinchi jahon urushigacha Xiva jadidlarining yagona markazi va dasturiy hujjatlari boʻlmagan. Biroq jadidchilik harakati Xiva xonligida katta ijtimoiy-siyosiy kuchga aylanib, 1914-yil avgustda u partiya shaklini olgan. Turkistonda jadidchilik g’oyalari XIX asrning 90-yillaridan yoyila boshladi. Bu xarakat XX asrning 30-yillari oxirlarigacha o’lka ijtimoiy-siyosiy xayotida muxim rol o’ynadi. Bugungi kunda respublikamiz tarixchi olimlari jadidchilik xarakatida quyidagi uchta bosqichni farqlashmoqda: 1) XIX asr oxirlaridan 1915 yilgacha - ma’rifatchilik; 2) 1915 yildan 1918 yil fevraligacha - muxtoriyatchilik; 3) 1918 yil fevralidan 20 yillar oxirlarigacha - sovetlar davridagi faoliyati. Jadidchilik Rossiyaga qaram bo’lgan musulmon xalqlari orasida dastlab Qrimda XIX asrning 80-yillarida paydo bo’ldi. Uning asoschisi diniy-dunyoviy ilmlarni chuqur egallagan Ismoilbek Gaspirali (1851-1914) bo’ldi. Ismoilbek 1884 yilda jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 bolaning savodini chiqaradi. Uning o’qitish usuli «usuli savtiya», ya’ni «tovush usuli» nomi bilan shuxrat qozondi. Jadid» arabcha so’z bo’lib, «yangi» degan ma’noni bildiradi. Mashhur jadidshunos olim, professor Begali Qosimov “Milliy uygonish” deb nomlangan kitobida “jadidchilik” istilohining kelib chiqishi haqida to’xtalib, shu munosabat bilan uning mohiyati to’g’risida ham fikr bildiradi: “Jadidchilikning” asosida “jadid” so’zi yotadi. 7

“Jadid” ning ma’nosi “yangi” demakdir. U shunchaki “yangi” yo bo’lmasa, “yangilik tarafdori” degani emas. Balki “yangi tafakkur“, "yangi inson”, “yangi avlod” singari keng ma’nolarni o’zida mujassam etgan 2 . Ismoilbek g’oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari «jadidlar», uning g’oyalari esa «jadidchilik» nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali darslik yaratadi, o’zining «Tarjimon» (1883- 1914) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida keng targ’ib qiladi. Bu gazeta Toshkent va boshqa shaxarlarga xam yoyiladi. I. Gaspirali 1893 yilda Markaziy Osiyoda bo’ldi. Buxoroda amir Abdulaxadni jadid maktabi ochishga ko’ndiradi. Bu maktabga «Muzaffariya» nomi beriladi. Shu tarzda asta sekinlik bilan maktablar tashkil etila boshlagan. Endi asosiy eʼtiborni ularning gʻoyalariga va yoʻnalishlariga qaratsak. Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi uch asosiy yo’nalishdan iborat bo’lgan: 1. Yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish. 2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o’qishga yuborish. 3. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish, xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish. Shu dasturni amalga oshirish borasida Maxmudxo’ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, Abdulla Avloniy, Abdulxamid Cho’lpon va boshqa ziyolilar jonbozlik ko’rsatishdi. Yangicha o’qitish musulmon bolalariga qisqa vaqt ichida dunyoviy, diniy ta’lim berish dasturi asosida olib borildi. Bu dasturga ko’ra maktablarda o’qitish tizimi ikki bosqichdan iborat bo’lgan. Birinchi bosqich ibtidoiy qism deb atalib, uning taxsil muddati 4 yil bo’lgan. Birinchi bosqichni tugatgan shogird eski maktabda 10 yil o’qigandan ko’ra yaxshiroq savod chiqargan. Ikkinchi bosqichni muvaffaqiyatli tugatgan shogird arabcha, forscha, turkiy tilda bemalol so’zlashib, ruschada erkin gaplasha olar edilar. Jadidlar asarlarida ijtimoiy-madaniy g’oyalar va ularning mazmun mohiyati. Har bir davrda biror yangi g’oyaning tug’ilishi aniq tarixiy sharoitda sodir bo’ladi. Unda tarixiy 2 Qosimov B. Milliy uygʻonish - T: Ma’naviyat. 2002. 8

shaxslarning o’ynaydigan rolini hech kim inkor etmaydi. Chunki ular yetilgan muammolarni hal qilish yo’llarining nazariy tomonlarini barchadan teranroq idrok qiladi, ularni amalga oshirishga favqulodda kuch va g’ayrat bilan kirishadilar. Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va Vatanni mustaqil ko’rishni orzu qildilar va shu yo’lda fidoiylarcha kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yo’nalishlar ustuvor edi: Yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish; Qobiliyatli yoshlarni chet elga o’qishga yuborish; Turli ma’rifiy jamiyatlar va teatr gruppalari tuzish; Gazeta va jurnallar chop qilish; Xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadidchilikning asosiy g’oya va maqsadlari quyidagilar edi: - Turkistonni o’rta asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod qilish; - shariatni isloh qilish va xalqqa ma’rifat tarqatish; - Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash; - Buxoro va Xivada konstitutsion monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini o’rnatish orqali ozod va farovon jamiyat qurish; - barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo’shin tuzish Umuman olganda, asr boshida yuzaga kelgan jadidchilik harakati g’oyalari Turkiston halqlarining milliy ozodlik, mustaqillik uchun dastlab chor Rossiyasi, so’ngra sovet mustamlakasiga qarshi kurashda muhim o’rin tutadi. Turkiston XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan bosib olindi va mustamlakaga aylantirildi. Bu mustamlakachilik mohiyatini Turkiston o’lkasi general gubernatorlaridan biri Kuropatkinning o’z kundaliklaridagi qaydlari, biz Turkiston xalqlarini yarim asr mobaynida jahon madaniyati va sivilizatsiyasidan chetda tutib turdik, qabilidagi so’zlari yaqqol anglatadi. Lekin, ayni paytda, rus taraqqiyparvar 9

ziyolilari orqali rus va jahon ilm-fani va madaniyati chor ma’muriyati to’siqlari orasidan Turkistonga sizib kirar edi. Shu ijobiy ta’sir asta-sekinlik bilan mazlum Turkistonda yangi Uyg’onish davrini boshlab berdi. Mahalliy ziyolilar orasida o’z xalqini ozod ko’rishga va jahonning boshqa millatlari bilan tenglasha oladigan darajaga olib chiqishga intilish natijasida bu Uyg’onish Yevropa ma’rifatchiligiga nisbatan juda shiddatkor hamda miqyosli bo’ldi. Shuningdek, O’rta asrlar o’rtaga tashlagan ma’rifatparvarlik g’oyalari uchun ham endilikda amaliy shakllarda yangicha - ma’rifatchilik tarzida namoyon bo’lish imkoniyati yaratildi. Zero, o’sha g’oyalarni yangilangan shakllarda amalga oshira oladigan ziyolilar vujudga kelgan edi. Ularni keyinchalik jadidlar deb atay boshladilar. Ma’rifatchilik g’oyalari asosan uch soha orqali taraqqiy topib bordi. Bular - maorif (yangicha maktablar ochish, ta’lim usulini yangilash), san’at (badiiy adabiyot, teatr) va matbuot. Pirovard maqsad millatni, bir tomondan, ilmli-ma’rifatli qilish bo’lsa, ikkinchi tomondan, uning axloqiy darajasini yuksaltirish va ana shu ikki jihatning uyg’unlashuvi natijasida o’zligini, o’z qadrini anglagan bilimli shaxsni voyaga yetkazish edi. Turkiston ma’rifatchilari tomonidan ana shu maqsadni amalga oshirish yo’lida katta ishlar qilindi. Turkiston ma’rifatchiligining dastlabki bosqichlarida axloqiy g’oyalar asosan badiiy va didaktik shakllarda o’z aksini topdi 3 . Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltiruvchilar tepasida Mahmudxoʻja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy (Shakuriy), Ajziy (Samarqand), Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Majid Qori Qodiriy, Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻjayev (Ubaydulla Xoʻjayev), Toshpoʻlatbek Norboʻtabekov (Toshkent), Fitrat, Fayzulla Xoʻjayev, Usmonxoʻja Poʻlatxoʻjayev, Abdulvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Abdulqodir Muhiddinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza, Choʻlpon, Isʼhoqxon Ibrat, Muhammadsharif Soʻfizoda (Fargʻona vodiysi), Boltihoji Sultonov, Rahmonberdi Madazimov, Fozilbek 3 Jonuzoqov.A.A. Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi 10

Qosimbekov (Oʻsh uyezdi), Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov (Xorazm) turardi. Turkiston jadidlari, ayniqsa, birinchi jahon urushi davrida o’z faoliyatini kuchaytirdi. Taraqqiyparvar o’zbek ziyolilarining yetakchisi A. Ubaydullaxo’ja 1913 yil Andijonda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914 yildan nashr etilgan «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari firqaning asosiy targ’ibot kuchi edi. Jadidlarning 1916 yil mardikorlikka olish voqeasiga munosabati g’oyatda e’tiborga molikdir. Mardikorlikka jo’natish haqidagi oq podsho farmoni (1916 yil 25 iyun) ni bekor qildirish uchun Asadullaxo’jaev Ubaydullaxo’ja rus revolyutsioneri – demokrati V.A. Chaykin bilan birga mahalliy millatparvar boy Mirkomil Mirmo’minboevning mablag’i, xomiyligida Peterburgga bordi. Davlat dumasining 1916 yil dekabrdagi majlisida farmon Rossiya imperiyasining qonunchiligida ko’rsatilgan hollarga zid ravishda qabul qilingani isbotlab berildi. Unda asosiy rollarni Munavvarqori Abdurashidxonov va Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jalar boʻlib, amalda ular ham faol bo'lib, rus mustamlakachilarining kirdikorlarini fosh qildilar. shuning uchun ham ular maslakdoshlari bilan shovinistlar qahriga uchradilar. Chunki jadidlar ularning asl niyat va maqsadlarini ochib tashlashga qodir kishilar edilar. Jadidlarning yetakchi rahbarlaridan Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev mustamlaka maʻmuriyatini fosh etishda katta xizmat ko'rsatdi. 1916 yil iyul oyida Andijon jamoatchiligi tomonidan Petrogradga vakil qilib jo'natilgan Vadim Chaykin va Ubaydullaxo'ja IV Davlat Dumasida Turkistonda ro'y bergan voqealarni izohlab berdilar. Shundan so'ng Davlat Dumasi aʻzolaridan Raevskiy, Vinogradov, Tavakkalov 21 iyul kuni oliy bosh qo'mondonlik qarorgohiga - harbiy vazir nomiga telegramma jo'natdilar. Telegrammada turkiston o'lkasining rus aholisi harbiy majburiyatdan ozod etilgani holda mahalliy aholidan mardikor olish siyosiy va iqtisodiy jihatdan xatarli ekanligi uqtirildi 4 . 4 OʻzR MDA, 1- jamgʻarma, 31-roʻyxat, 1144-ish, 3-varoq . 11

Farmon Dumada muhokama kilingunga qadar iyun – avgust oyida jadidlar harakati orqali bir necha eshelon to’xtatib qolindi. Jadidlarning mardikorlarni qaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to’la amalga oshdi. Bu hodisa el orasida ularning obro’sini ko’tardi. Mazkur holat jadidlar ma’rifatparvarlikdan siyosiy kurashga allaqachon o’tganliklarini bildirar edi. 1917 yildan jadidchilik harakati o’zining yangi bosqichiga qadam qo’yishini bildirar edi. Shunday qilib, jadidlar xalq milliy – ozodlik harakatiga g’oyaviy mafkuraviy va tashkiliy rahbarlik qilishga muvaffaq bo’ladi. Bu esa jadidchilik, bu davrga kelib Turkistonda katta ta’sirchan ijtimoiy – siyosiy kuchga aylanganligidan dalolat beradi. Shu orada Nikolay II turkiston xususida davlat dumasi noiblari talabini hisobga olib, o'lkadan mardikorlikka odam olish muddatini 1916 yil 15 sentyabrgacha kechiktirish haqida farmon chiqarishga majbur bo'ldi. Imperator farbiy front qo'mondoni A N Kuropatkinni Turkiston general-gubernatori qilib Toshkentga jo'natdi. Bu yerda O'rta Osiyoni istilo etishda qatnashgan, general M. D. Skobelev diviziyasida shtab boshlig'i bo'lib xizmat qilgan general-adyutant Kuropatkinning o'lka bilan yaqin tanishligi hisobga olingan edi. Tajribali podsho amaldori xalqqa o'zini odil hokim sifatida ko'rsatish uchun qo'zg'olonning kelib chiqishiga sabab bo'lgan amaldorlarni jazolash, odamlarning shikoyatlarini diqqat bilan tinglashini eʻlon qildi. U o'zi bilan birga kelgan IV Davlat Dumasi aʻzolari Kerenskiy va Tavakkalov bilan o'lkani aylanishga chiqdi. Safar davomida general-gubernator nomiga ko'plab ariza-shikoyatlar tushdi. Davlat Dumasi aʻzolari bilan yaqindan tanish bo'lgan Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev rus tilini yaxshi bilgani uchun bu arizalarni tarjima qilib, general-g'ubernatorni haqiqiy ahvol bilan tanishtirdi. Arizalarda bayon etilgan faktlar mustamlakachi maʻmurlarning beboshligini yaqqol ko'rsatar edi. Ubaydullaxo'ja mustamlakachilarning joylardagi zo'ravonligi, poraxo'rligi va o'zboshimchaligi haqida ko'plab material yig'ib va tahlil etib, 12

advokatga xos zukkolik bilan general gubernatorga, davlat dumasi vakillariga taqdim qildi. Kuropatkin rad etib bo'lmaydigan dalillar oldida o'zini usta siyosatchi va demokrat qilib ko'rsatish uchun qaltis usulni ishlatishga qaror qildi. u Andijon shahar bosh oqsoqoli Shermat Alimqulov va uning rus homiylari bo'lgan amaldorlarni lavozimlaridan chetlatdi 5 . 1865 yilda rus bosqinchilariga qarshi mardona jang qilib halok bo'lgan sarkarda Alimkulning o'g'li Shermat mirza otasiga zid ravishda mustamlakachilarning sodiq malayiga aylangan edi. Odamlarga behad zulm o'tkazib, hokimi mutloq bo'lib olgan Shermatni ham lavozimidan olib tashlanishi katta shovshuvlarga sabab bo'ldi. Bu erda Kuropatkin bir kesak bilan ikki quyonni urgan edi. Birinchidan, tub millat vakillarining fikri bilan hisoblanuvchi fuqaraparvar ekanligini koʻz koʻz qilib, afkor omma irodasini ozida gavdalantirgan jadidlar siymosida oziga tayanch yaratish uchun ularning ham talabini ham qondirdi. Ikkinchidan, rus demokratiyasining ham ishonchini qozonish maqsadida oʻta shovinist va kaltafaxm rus amaldorlarini dalillik bilan ishdan olib tashladi 6 . Bu orqali harakatni toxtatishga harakat qilgan. Maʻrifatparvarlarning harakati tufayli xalq qo'zg'olonlarining Peterburgda Rossiya Davlat Dumasida muhokama etilishi va imperator siyosati hamda farmonini qoralanishi o'z davri uchun katta siyosiy voqea bo'lib, Rossiya imperiyasini mahalliy xalq vakillari bilan munozara olib borish va ularning arz-dodini eshitishga majbur qildi 1.1 O'rta Osiyodagi jadidchilik harakati murakkab, tarixiy jihatdan serqirra yo'lni bosib o'tdi. Jadidlar turli mamlakatlardagi taraqqiyot, islohotlar uchun olib borilgan harakatlarning falsafiy tajribasiga tayanib, bu tajribani milliy asosda qayta ishlashga intildi, ayni paytda ijtimoiy taraqqiyot yo'llari haqidagi turli qarashlarning to'qnashuv maydoni ham bo'ldi. Mustamlakachilikka qarshi kurashning bosh g'oyasi ana shu murakkab yo'lda shakllanib etildi. 5 Oʻz MDA, 3-jamgʻarma, 1-roʻyxat, 31-ish, 8-9 varoqlar. 6 H.Sodiqov, R. Shamsidov, P. Shavshanov, Q. Usmonov. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida . T-2000 420-450 b. 13

Jadidchilikjahon ijtimoiy va milliy qadriyatlarga asoslangan oqim bo'lib, O'rta Osiyo mahalliy tub aholisi manfaatlariga javob bergan va ijtimoiy taraqqiyotning pishib etilgan ehtiyojlarini to'la qondira oladigan harakat sifatida shakllandi. Jadidchilik maʻrifatparvarlikdan kuchli siyosiy harakatgacha bo'lgan murakkab rivojlanish yo'lini bosib o'tdi. Jadidchilik o'z tarixida ikki bosqichni o'tgan. Birinchisi - maʻrifatparvarlik bosqichi va ikkinchisi - siyosiy bosqich. Lekin jadidlarning davlatchilik masalasiga qarashlari birinchi davrdanoq shakllana boshlangan va ikkinchi bosqichda aniq bir shaklga kelgan desa bo'ladi. Ikki yoqlama mustamlakachilik va mahalliy zulm ostida ezilib kelgan xalq ommasining og'ir iqtisodiy ahvoli, Turkiston, Buxoro va Xiva xonliklarining jahonning iqtisodiy taraqqiy etgan mamlakatlaridan anchagina orqada qolib ketganligi, madaniy tanazzul hamda erkin fikrning qotib rivoj topmayatganligi kabi holatlar jadidlarni ijtimoiy taraqqiyot choralarini izlab topishga undadi. Turkistonda jadidchilik harakatining rahbarlari sanalgan Mahmudxo'ja Behbudiy va Munavvarqori Abdurashidxonov birlashtiruvchi va jipslashtiruvchi rolni o'ynashgan. Buxoroda - Fayzulla Xo'jayev vatanparvarlik mafkurasi ijtimoiy jihatdan ancha boy va rang-barang. Xiva xonligida esa - Polvonniyoz Yusupov bu harakatga boshchilik qilishgan. Jadidlar maʻrifatparvar bo'lgan. Unda hozirgi kunimizda ham jamiyatni to'lqinlantiradigan, hayajonga soladigan tarixiy vazifa va masalalar qatoriga biz maʻnaviy barkamollikka etishda dinni to'g'ri anglab tushunib etishimiz, huquqiy va iqtisodiy bozor makonini tashkil qilish jarayonini tezlashtirish, taraqqiy etgan ilg'or demokratik institutlarni bunyod qilish, o'ziga xos milliy rivojlanishlarni kiritishimiz mumkin. Bu masalalarni hal etib amalga oshirishda muhim omil sifatida islomning modernizasiyalashuvi, uni qotib qolgan aqidalardan tozalash, fan va ilg'or texnologiya yutuqlarini egallab borish muammolari maydonga chiqadi. Jadidlarning xalqaro aloqa va munosabatlari ularga Rossiya, Turkiya, Misr, Eron jadidlarining dasturi bilan tanishish imkonini berdi. Lekin Turkiyadagi yosh turklar va Eron taraqqiyparvarlari tajribalarini 14

Turkiston jadidlari mexanik tarzda va o'sha qolipda o'zlashtirib olmadilar. Aksincha jadidlar Е vropa va Sharq mamlakatlarining davlat qurilishi va qonun chiqaruvchilik keng tajribalaridan, Rossiya va Sharq xalqlarining mustamlakachilikka qarshi demokratik harakatlar kurashi usullari va dasturlaridan manfaatlariga hamohang bo'lgan va milliy madaniyatga mos keladigan zarur o'rinlarni oldilar. 1914 yilda boshlangan Birinchi jahon urushi jadidlarning fikrlarini ancha siyosiylashtirdi. Bu vaqtga kelib ular parlamentar monarxiya tuzumi haqida yozdilar, fuqarolarning davlat organlarining shakllantirishda qonun chiqarish ishida, davlatni idora qilishda qatnashuvi va ishtiroki yo'llari va usullarini ishlab chiqishga urindilar. 1917 yilda fevral oyida Rossiyada sodir bo'lgan demokratik inqilobga qadar taraqqiyparvarlar oqimini tashkil qilgan Turkiston jadidlarining keskin qarakat qiluvchi qismi bir qator keng siyosiy talablarni ilgari surdi. Bu talablar orasida mahalliy tub aholi huquqlarini kengaytirilishini ko'zda tutgan holda o'lkani idora etishni tubdan isloh qilish, turkistonliklarga muayyan miqdorda Davlat Dumasidan o'rin ajratish, asosiy demokratik erkinliklarni taʻmin etish va eng avvalo milliy matbuot erkinligiga erishish, chor yakka hokimligi tuzumini konstitusiyaviy idora etish tuzumi bilan almashtirish kabi talablar o'rin olgan edi. Fevral demokratik inqilobi natijasida o'rnatilgan yangi davlat tuzumidan so'ng jadidlar Rossiya Federativ davlati tarkibida Turkiston muxtoriyatini tashkil etish masalasini qo'ya boshladilar. Bu paytga kelib milliy ijtimoiy-siyosiy tashkilot va partiyalar tashkil topdi, hususan, jadidlar “Sho'roi Islomiya”, “Turon”, “Ittifoq” kabi tashkilotlarni tuzdilar. 1917 yil davomida mahalliy aholining turli-tuman ijtimoiy qatlamlarini jadidlar o'z ortlaridan ergashtirdilar, xalq orasida, ularning ongida, fikrlarida musulmonlar birlashishlari, jipslashishlari zaruriyati hissini tug'dirdilar. Biroq, oradan ko'p o'tmay jadidlar Muvaqqat hukumat va uning maxsus tashkil etilgan Turkiston Qo'mitasi (Turkkomitet Vremennogo Pravitelstva) o'lkada oldingi mustamlakachilik siyosatidan voz kechmaganligining guvohi bo'ldilar. Xususan bu holat 1917 yil noyabr oyiga rejalashtirilgan Taʻsis 15

Majlisini chaqirish va uni tayyorlash jarayonida yuz berdi. Muvaqqat hukumat o'zining tor, xudbin manfaatlari doirasidan chetga chiqmay, etilgan tub masalalarni hal etishga ojizlik qildi. Natijada siyosiy tuzumda o'zgarish bo'lgani holda, muhim ijtimoiy-iqtisodiy, agrar, milliy, sulh masalalari amalda echilmay qolaverdi. Bu esa mamlakat hayotining boshi berk ko'chaga kirib, tanglik, tanazzul holatlarining kuchayib borishiga sabab bo'ldi. Jadidlar mustaqillik va muxtoriyat uchun hayot- mamot kurashi vaqti etib kelganini anglab etib mustamlakachilikni qattiq va ayovsiz tanqid qila boshladilar, oldingi konstitusiyaviy monarxik tuzum g'oyalaridan voz kechib, Turkistonga Rossiya Demokratik Federativ Respublikasi tarkibida milliy hududiy muxtoriyat berilishini talab qila boshladilar. Jadidlarning o'sha yillardagi beqiyos xizmatlaridan yana biri barcha Turkiston xalqlari va millatlarning qonun oldida tengligi haqidagi g'oyaning ilgari surilishi bo'lib, bunga ko'ra Turkiston fuqarolari jamiyat hayotining barcha iqtisodiy-siyosiy, huquqiy va madaniy jabhalarida teng huquqqa ega bo'lishlari lozim edi. Davlat mustaqilligi to'g'risidagi o'zlarining g'oyalarini Turkiston jadiavtonomiya amlakatning turli hududdagi kuchlari bilan kelishgan holda hayotga tatbiq etishni lozim topdilar. Jadidlar Taʻsis Majlisidan o'rin olish uchun juda ko'p urindilar, g'ayrat qildilar, hatto bu jarayonda o'z saflarida taraqqiyparvarlar tomonidan tuzilgan “Sho'roi Islomiya” va jadidlarning konservativ qismidan tashkil topgan “Ulamo” jamiyati kabi tashkilotlarga bo'linish yuz berganligiga qaramasdan, birlashish yo'lidan bordilar, pirovardida bu Turkiston federalistlarining “Turk Adami markaziyati” partiyasining vujudga kelishiga olib keldi. Biroq Turkistondagi 1917 yil Oktyabr voqealari, bolsheviklarning hokimiyatga kelishi jadidlarga o'z maqsad- niyatlarining amalga oshishiga imkon bermadi. Shunga qaramay, yangi bolshevistik hokimiyatning har bir millatning o'z taqdirini o'zi belgilashi haqidagi deklarasiyasiga asoslanib, ular 1917 yil 26 noyabrda Qo'qonda o'lka musulmonlarining IV Favqulodda qurultoyini chaqirdilar va Federativ Rossiya respublikasi tarkibida avtonomiya huquqiga asoslangan Turkiston Muxtoriyatini 16

eʻlon qildilar. Uch oygina yashagan avtonom respublika tarixi qonli sahifalardan iborat bo'lib, jadidlar taʻqib ostiga olindilar va 1937 yilga kelib g'oyaviy qarashlari sovet mafkurasiga to'g'ri kelmaganligi uchun ko'pchiligi qatag'onga uchradilar. Jadidchilikning tariximizda tutgan o'rni va qimmati shundaki, birinchi bo'lib mustaqillik milliy mafkurasiga asos soldi, g'aflat uyqusida yotgan mazlum Sharqni uyg'otdi va ko'zini ochdi, ozodlik, erk, milliy g'urur va shaʻn haqida, buyuk ajdodlari, boy madaniyati, umuman mustamlaka istibdodi davrida unutilayozgan qadriyatlar to'g'risida jar soldi, ovoza qildi. Jadidlarning buyuk tarixiy xizmatlari shundan iboratki, ular etilib qolgan ijtimoiy muammolarni hal qilishda evolyusion islohot yo'li asosida ishlab chiqdilar, ijtimoiy-davriy tuzum o'zgarishlarining eng maksimal effektiv yo'lini taklif qildilar va mustamlakachilik tartibotini yo'q qilishni talab qildilar. Turkiston, Buxoro, Xorazm jadidlarini yo'li bir xil bo'lmagan bo'lib har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Lekin ularning hammalarini konseptual g'oyalari hozirgi davr buyuk o'zgarishlar amaliyotining maʻnaviy asoslari bo'lib xizmat qildi, keng qamrovli islohotlar yo'nalishi va bugungi kun strategiyasining nasliy o'zagi sifatida maydonga keldi 7 . 1.2 . Milliy g'oya, falsafiy maʻnosiga ko'ra, bir millatning birlashuvi va milliy o'zlikni anglab etishni bildiradi. Jadidchilik asoschilaridan biri Ismoil Gaspiraliga ko'ra, milliy g'oya millat taraqqiyoti uchun zarur va eng muhim ishlarni hayotga tatbiq etishga qaratilgan dastlabki poydevorni yaratishni anglatadi. Uning fikricha, insonlarni bir g'oya ostida birlashtirish natijasida jamiyatning har bir aʻzosi millat manfaatini o'zining shaxsiy manfaati sifatida qabul qila boshlaydi; natijada millatga foyda keltiradigan har qanday jamoat ishdan hech kim o'girilib ketmaydi. Gʻaspiralining Turkistondagi eng yaqin hammaslagi Behbudiy esa quyi va yuqori maktabning isloh etilishi millatning isloh etilishiga olib keladi, deb hisoblaydi. 7 Hasanov B. Karimov N. Jadid marifatparvarlik harakatining gʻoyaviy asoslari. T-2016 6-9 b. 17

Uning taʻkidlashicha, millatning isloh etilishi bu milliy g'oya bo'lib, uni barcha targ'ib qilishi kerak 8 . XIX asrning 2-yarmida Rossiyada amalga oshirilgan burjua islohotlari hamda Aleksandrning milliy siyosati Rossiya qo'l ostida istiqomat qilayotgan musulmonlarni jamiyatda munosib o'rinlarini topishga majbur qildi. Bu yo'nalishda qilingan ishlarning dastlabkisi sifatida Ismoil Gaspiralining “Rossiyada musulmonchilik: fikrlar, qaydlar va kuzatuvlar” asarini misol qilib keltirish mumkin. Bu kichik broshyurada Gasprinskiy Rossiya davlatining musulmon aholiga hamda musulmon jamiyatida sodir bo'layotgan turli o'zgarishlarga qanday munsabatda bo'lishi kerakligiga oid nazariy qarashlarni aks ettiradi. Bundan tashqari, Gasprinskiy ushbu asarida musulmonlar bilan Rossiya davlati o'rtasida uzoq muddatga mo'ljallangan aloqalarni shakllantirish mexanizmlariga oid muammolarni ham o'rtaga tashlaydi. Gasprinskiy ruslarning milliy siyosati asosini tenglik va boshqa millatlar huquqlarni hurmat qilishga asoslanishiga urg'u beradi. U Rossiya musulmonlarining madaniy taraqqiyoti va rivoji haqida so'z ochar ekan, boshlang'ich taʻlimni ona tilida berishga mo'ljallangan milliy maktablarning umummilliy institutini yaratishga qaratilgan dasturni taklif etdi 9 . Yuqoridagi dasturni amalga oshirishni tizimlashtirish uchun esa Gasprinskiy millat foydasi uchun kerakli va eng muhim ishlarni bajarishni asosini belgilovchi “umummilliy g'oya” ishlab chiqishni targ'ib qila boshladi. O'z navbatida, millatni bir “umummilliy g'oya” ostida birlashtirish uchun ishga musulmon elitasini, yaʻni musulmon jamiyatining ziyoli qatlamini jalb qilish zarur edi. Ushbu qatlam faoliyati turli siyosiy, iqtisodiy, taʻlim va madaniy institutlar tashkil etilishiga qaratilishi kerak edi. Gaspirali musulmonlarning bu ziyoli qatlamini ikki katta guruhga ajratadi: 1) hukmdorlar, maʻmurlar va olimlar; 2) tijorat va ishlab 8 Millatlar qanday taraqqiy etarlar? // Samarqand, 30.07.1913. 9 Исмаил Бей ГАСП РИ Н СК И Й . Русское мусульманство: М цсли, заметки и наблюдения. - Россия и Восток. - Казань, 1993. - С.16-58. 18

chiqarish sinfi vakillari. Gasprinskiy “umummilliy g'oya” mohiyatini tushuntirar ekan, ushbu g'oya qolgan barcha g'oyalardan yuqori turishi kerakligini yozadi. Uning fikricha, millatni ulug'lash, maqsadlarni yuqori ko'tarish, millatning haqiqiy birligi bu “umummilliy g'oya” ning tub mohiyatini tashkil etadi. Bu g'oya millatning intilishi va foydasini aks ettirishi lozim. “Umummilliy g'oya” - bu eng oliy va muqaddas narsa bo'lib, shariat qoidalariga ko'ra - eng ulug'vor va qimmatbaho narsadir. Turkiston jadidchiligi Rossiya imperiyasidagi boshqa musulmon mintaqalaridagiga nisbatan ancha kech, XX asr boshlarida maydonga keldi. Ushbu harakatning asosini Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xiva vakillari tashkil etdi. Aynan ana shu ziyoli qatlam Turkiston musulmonlari uchun milliy g'oyani shakllantirib berdi. Turkiston jadidchiligini tadqiq etuvchi ayrim olimlarning taʻkidlashlaricha, mahalliy jadidlar 1917 yilga qadar umumiy bir dasturga ega bo'lmaganlar. Ularning fikricha, turkistonliklarning dunyoqarashini bir qadar o'zgartira olgan Fitratning “Munozara” va “Hind sayyohi” asarlari 1917 yilga qadar turkistonlik jadidlarning norasmiy dasturi sifatida qabul qilingan edi. Ayni shu fikrni yaponiyalik olim H. Komatsu ham ilgari suradi va Fitratning yuqoridagi ikki asari Buxoro va Turkistondagi jadid - islohotchilik harakatining manifesti bo'lganligini taʻkidlaydi. Bu taʻkid va taʻriflar, albatta, Turkiston jadidchiligining mohiyati va yo'nalishini aniqlashda nisbiy xarakterga ega. 1911 yili Fitratning “Munozara” va “Hind sayyohi” asarlari nashr etilgunga qadar Turkiston jadidlarining faoliyati maʻlum bir bosqichga ko'tarilgan, ular yangi usul maktablarining yoyilishida anchagina muvaffaqiyatlarga erishgan, va eng asosiysi, Turkistonda milliy matbuotga asos solib bo'lgan edilar. Turkistonda milliy g'oya targ'ibotning oqsashiga eng katta to'siq milliy matbuotning yo'qligi edi. Ichki Rossiya musulmonlari sof siyosiy ishlar bilan shug'ullangan vaqtlarda Turkiston jadidlari va ziyolilari yig'ilib qolgan muammolarni hal qilish uchun turli jamiyatlar tuzish targ'ibotini davom ettirayotgan yoki ayrim joylarda endi boshlayotgan edilar. B. Qosimovning fikriga ko'ra, Turkiston jadidlarining gazeta, xayriya 19

jamiyatlari taʻsis etish, yangi usul maktablarini yoyish, teatr ishlari va boshqa barcha harakatlari bir milliy g'oya uchun xizmat qildi. Uning taʻkidlashicha, har bir g'oyaning milliy g'oyaga aylanishi uchun ikki talabga javob berishi kerak: 1) g'oya millatning haqiqiy ehtiyojidan, turmush tarzidan, asriy anʻanalaridan va albatta, imkoniyatlaridan kelib chiqishi kerak; 2) ushbu g'oya millat tomonidan anglab etilishi, boshqa so'z bilan aytganda, milliylashtirilishi kerak. Yaʻni, g'oya millatning har bir vakili yuragiga etib borishi kerak 10 . Xulosa sifatida shuni qayd etish kerakki, Turkiston jadidlari millatni jisplashtiruvchi, yagona yo'lga boshlovchi milliy g'oyani Ichki Rossiya musulmonlaridan olgan bo'lsalarda, mahalliy voqelikka moslagan holda qayta shakllantirdilar. Turkiston jadidlari boshlang'ich pallada taʻlim, zamonaviy bilimlar targ'ibi hamda mahalliy aholining turmush sharoitini o'zgartirishga qaratilgan dastur asosida ish olib bordi. Aynan mana shu masalalar jadidlarning milliy g'oyasi asosini tashkil etdi. Milliy g'oya targ'iboti asosini tashkil etuvchi xayriya muassasalarining to'laqonli faoliyatiga bir tarafdan mahalliy savdogar va ishlab chiqaruvchilar sinfining sustligi, ikkinchi tarafdan atrofdagi mamlakatlardagi siyosiy vaziyat hamda chor hukumatining o'lkada olib borgan siyosati to'sqinlik qildi. Turkistonda milliy matbuot va xayriya muassasalarining faoliyati jadidlarning milliy g'oya borasidagi harakatlarini mahalliy jamiyatning turli qatlamlari orasida u qadar tayanch topa olmaganligini ko'rsatdi. Shunday bo'lsada, matbuot va adabiyot orqali jadidlar musulmon aholisi o'rtasida oz bo'lsa ham zamonaviy bilimlarni egallashga, jamoat ishlarida qatnashishga bo'lgan qiziqishni uyg'ota oldi. Turkiston jadidlarining milliy g'oyasi o'z amaliy tatbiqini 1917 yili Qo'qon Muxtoriyatini tashkil etish bilan yakunladi. Muxtoriyat Turkistonning birinchi va so'nggi mustaqil siyosiy tuzulmasi sifatida tarixga kirdi. 10 Qosimov V. va boshqalar. Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti. T-2004 67 b. 20

2-Bob. Fargʻona vodiysida jadidchilik harakatining shakllanishi. Turkiston xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayotda jahon xalqlaridan ortda qolayotganligini XIX asrning ikkinchi yarmida yashab o'tgan ilg'or fikrli ziyolilar o'z vaqtida anglab etgan edilar. Ular bu qoloqlik iskanjasidan qutilishning yagona yo'li deb ilm-maʻrifatni tanladilar. Ushbu davrda ijod etgan shoir Zokirjon Furqat ilm-fanning taraqqiyot uchun nechog'lik ahamiyatli ekanligini anglagan holda quyidagi baytni bitgan edi: Kerak har ilmdan bo'lmoq xabardor, Bo'lur har qaysi o'z vaqtida darkor. Ilm taraqqiyotning negizi ekanligini anglab etgan ilg'or ziyolilar avvalo qoloqlikdan qutilishning asosiy sharti deb, maʻrifatni tanladilar. Shu maqsad yo'lida XIX asrning so'nggi choragida Vodiyda dastlabki yangi usul maktablari ochildi. Farg'ona o'quv yurtlari inspektorining Turkiston o'quv yurtlari bosh inspektoriga 1909 yil 6 dekabrda yo'llagan yangi usul maktabi haqidagi maʻlumotnomasida ko'rsatilishicha, Vodiydagi dastlabkiyangiusul maktablari Qo'qon uezdida Ahmadjon qori tomonidan 1892 yilda ochilgan 11 . Farg'onadagi jadidchilik harakatining atoqli namoyandalaridan Ishoqxon Ibrat ham Qo'qonda madrasani tamomlagach, 1886 yilda To'raqo'rg'onda maktab ochadi lekin u tez orada yopiladi 12 . Jadidlarning harakati tufayli XX asr boshlariga kelib Vodiyda o'nlab yangi usul maktablari faoliyat ko'rsatmoqda edi. XX asr boshlarida butun Rossiya imperiyasida talabalar harakati keng yoyilgani kabi, musulmon madrasalarida ham talabalarning siyosiy faolligi bir muncha ortgan edi. Jumladan, Farg'onada ham dastlabki taraqqiyparvar jamiyatlar tashkil topdi. 1908 yilga kelib esa, Qo'qon shahrining bir guruh ilg'or fikrli madrasa talabalari tomonidan “Shamsinur” jamiyati tuziladi 13 .Jamiyat aʻzolari xalq 11 Oʻz MDA, I-47 fond, 1-roʻyxat, 1004- ish, 95-varoq orqa tomoni. 12 Nosirov O. Maʼmurov M . O'zbek adabiyotchining muhim sanalari. - Namangan: 1993. - B. 124. 13 Boboxonov A . Hamza Hakimzodaning pedagogik g'oyalari. - T.: Qizil O'zbekiston, 1960. - B. 13 22

ommasini ilmli, maʻrifatli qilishni, madrasalarda aniq fanlar o'qitilishini joriy qilinishini birinchi galdagi vazifalardan deb bildilar. Jamiyat yig'ilishlarida o'lkadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy masalalar ham muhokama qilingan Shamsinur” jamiyati faoliyatida jadidlarning sezilarli taʻsiri bo'lgan. Farg'onaning atoqli jadidlaridan Hamza Hakimzoda Niyoziy ham o'z siyosiy faoliyatini ilk bor shu jamiyatdan boshlagan. 1912 yil 20 iyulda Qo'qon shahrida “Qo'qon artistlar to'garagi” tashkil etilgan bo'lib, Hamza uning asoschilaridan biri edi. To'garakning maqsadi dramatik asarlarni o'rganish va ularni sahnalashtirish hamda sanʻat havaskorlarini unga jalb etishdan iborat edi. 1914-1916 yillar mobaynida u 18 dan ortiq adabiy-publisistik asarlar yaratdi. Birinchi jahon urushi yillarida o'lka ziyolilari ijtimoiy-siyosiy hayotga faol aralasha boshladilar.1916 yil Qo'qon shahrida taraqqiyparvarlar tomonidan “Gʻayrat” jamiyati tuziladi. Bu jamiyatning o'z oldiga qo'ygan maqsadlari, birinchidan, yangi usul maktablarini darslik, daftar va o'quv qurollari bilan taʻminlash bo'lsa, ikkinchidan, yerli xalq orasida kitob, gazeta va jurnallarni mahalliy tilda chop etib, tarqatishdan iborat bo'lgan. Jamiyatga qarashli do'konda, o'sha davr mahalliy aholi orasida mashhur bo'lgan “Vaqt”, “So'z”, “Ochiq so'z” gazetalarininng savdosi qizg'in bo'lgan. Bundan tashqari jamiyat tomonidan rus tilidagi gazetalardan Andijonda nashr etiladigan “Turkestanskiy golos” gazetasi ham tarqatilgan 14 . A. A. Chaykin muharrirligi ostida nashr etiladigan “Turkestanskiy golos” gazetasining Farg'ona jadidlari tomonidan tarqatilishiga taraqqiyparvarlar bilan rus demokratlari orasidagi hamkorlikning bir ko'rinishi sifatida baho berish mumkin. Gazeta sahifalarida mahalliy aholi maktab-maorif tizimi haqida ham ko'plab maqolalar eʻlon qilingan: “... Madaniyatli yerli aholi hozirgi zamon sharoiti ularning bolalari oldiga qanday talablarni qo'yayotganligini butunlay anglab etdilar. Bugungi rus-tuzem maktablarining qoniqarsizligidan, ular o'z farzandlarini bilimli qilish uchun 14 O'z MDA, 1-fond, 31- ro'yxat, 1144-ish, 36-varoq 23

boshqacha yo'llarni qidira boshladilar. Buning natijasida yangi usul maktablari paydo bo'ldi...” Qo'qon shahridagi “Gʻayrat” musulmon maʻrifatparvarlik jamiyati aʻzolari orasida “Turkestanskiy golos” gazetasining ko'p sonli paychilari mavjud edi. yuqoridagi gazeta muharririyatiningumumiy rahbarligi ostida 1916 yilning oktyabr oyi boshlaridan eʻtiboran, Andijon shahrida mahalliy tildagi matbuotni tashkil etish uchun harakatlar bo'lgan. Hujjatlarning guvohlik berishicha, 1916 yil 9 oktyabrda Qo'qon shahrida taniqli jadid Obidjon Abduxoliq o'g'li Mahmudov xonadonida “Gʻayrat” jamiyati nashri afkorini tashkil etish, xususiy bosmaxona masalalarini hal qilish uchun navbatdagi yig'ilish bo'lib o'tadi. Nashr uchun Qo'qonning mahalliy boylari mablag ajratajaklarini bildiradilar. Obidjon Mahmudov bu borada faollardan hisoblangan. Maxfiy polisiya maʻlumotlariga ko'ra, “Gʻayrat” jamiyati “Yosh sartlarning to'ng'ich tashkilotlaridan” bo'lgan. Mustamlakachilar tomonidan Toshkentda chop etiladigan jadidlarning “Sadoyi Turkiston” gazetasi yopib qo'yilgach, taniqli jadid Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev Toshkentdan Andijonga kelgan edi. Milliy matbuotimizning qaldirgochlari “Taraqqiy”, “Xurshid”, “Shuhrat” va boshqa gazetalarning hech qancha soni chiqmasdan yopib qo'yilishi, chor maʻmurlarining o'lka xalqlarini har jihatdan asoratda saqlashga intilib olib borgan siyosatining bir ko'rinishi edi. Xuddi shunday ayanchli qismat “Sadoyi Turkiston” gazetasi boshiga ham tushdi. Shundan so'ng muharrir Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev gazetani Andijonda chiqarishga harakat qildi. Biroq Farg'ona viloyati harbiy gubernatori Asadullaxo'jaevning gazetab chiqarishiga ruxsat bermaydi 15 . 1916 yilga kelib jadidlar tomonidan Andijon shahrida “Taraqqiyparvar” jamiyati tuzildi. Bu davrda o'lka jadidlarining siyosiy faolligi ancha oshgan bo'lib, ular o'z yig'ilishlarida, gazeta va jurnallardagi maqolalarida maʻrifiy mavzular bilan birga ijtimoiy, iqtisodiy masalalarni ham ko'tarib chiqa boshlaganlar. Andijondagi bu jamiyat taniqli jadid Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jaev 15 Tojiboev R. Mustamlakachilar va milliy matbuotimiz Jamiyat va boshqaruv. -1997. 61 b. 24

rahbarligida tuzilgan edi. “Taraqqiyparvar” jamiyati safida mahalliy millat vakillaridan tashqari Chaykin, Shapiro va Okun kabi shaxslar ham bo'lib, jamiyat tashkiliy jihatdan yaxshi uyushtirilgan edi. Andijonlik taraqqiyparvarlar tomonidan Mahmudxo'ja Behbudiyning “Padarkush” pesasi ham sahanaga qo'yilgan. Pesa yangi usul maktablariningo'qituvchilari, teatr havaskorlari tomonidan sahnada ijro etilgan. 1916 yilning oktyabr oyi boshlarida Andijon shahrida muxolifat yo'nalishidagi “Turkestanskiy golos” gazetasi idorasida muharrir A. A. Chaykin rahbarligida har kuni kechqurunlari Andijonlik 20 ga yaqin ilg'or fikrdagi yoshlarning yig'ilishlari haqidagi maʻlumotlar to'planadi. Ushbu guruhdagi yoshlar o'zlarini “Taraqqiyparvar”lar deb ataganlar 16 . Anatoliy Afanasevich Chaykin idorasidagi yig'ilishlarda mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyat haqidagi masalalar ko'rib chiqilgan. Andijonda ilg'or fikrli yoshlar jamiyatining paydo bo'lishi, ularning o'lka ijtimoiy-siyosiy hayotiga faol aralashib borishi, mustamlaka hukumat aygoqchilarining eʻtiborini o'ziga tortgan. 1916 yil 25 iyundagi Podsho Nikolay II ning front ortidagi ishlar uchun mahalliy aholidan mardikorlikka olish haqidagi farmoni Andijonda ham xalqning keskin noroziligiga sabab bo'lgan edi. 1916 yil iyul oyida Andijon jamoatchiligi nomidan Peterburgga bir guruh taraqqiyparvarlar borib, Turkistonda ro'y berayotgan voqealarni izohlab, Davlat Dumasi aʻzolaridan Andijonga kelishlarini muhim masala sifatida o'rtaga qo'yadilar. IV Davlat dumasi aʻzolari A.F. Kerenskiy va K. B. Tevkelevlar 24 avgust kuni Andijonga kelishadi va jomʻe masjidida mahalliy aholidan iyul voqealari haqida, ularning arz- shikoyatlari xususida so'rovlar uyushtiradilar. Deputatlarni taniqli jadidlar Asadullaxo'jaev, Mustafo Cho'qaev va boshqalar kuzatib borganlar 17 . Aholidan tushgan ariza va shikoyatlarni Asadullaxo'jaev rus tiliga tarjima qilib, Kuropatkinga vaziyatni tushuntirib bergan. Asadullaxo'jaevning general- gubernatorga o'z nomidan yozilgan arizasida podsho maʻmurlarining poraxo'r, 16 Oʻz MDA, 461-fond, 1-roʻyxat, 2023-ish 23-varoq 17 Sodiqov H . Turkiston uch inqilob davrida Fan va Turmush.-1990. №3. 15 b. 25

tovlamachi ekanligini aniq fosh etib yozgan edi. Taraqqiyparvarlarning saʻyi- harakati zoe ketmadi. Tez orada general-gubernator farmoni bilan Andijon uezdi boshlig'i va shahar bosh oqsoqoli o'z vazifalaridan ozod etildilar. Bu esa ayni chog'da ularning mahalliy xalq orasida obro' va eʻtiborlarini oshishiga sabab bo'lgan. 2.1 Farg'ona vodiysidati jadidchilik harakatining rivojlanish jarayonini quyidagi 3 ta bosqichga bo'lish mumkin: 1) X I X asr oxirlaridan 1908 yilgacha bo'lgan maʼrifatchilik bosqichi. Bu davrda vodiyda dastlabki yangi usul maktablari; To'raqo'rg'onda Ishoqxon Ibrat, Qo'qonda Mulla Shoazim domla, Salohiddin domla, Abdulvahhob Ibodiy, Andijonda Shamsiddin domla, Azim Qodirov va boshqalar tomonidan ochildi. “Tarjimon” va boshqa gazeta-jurnallar vodiy ziyolilari orasida keng yoyildi. Namanganda Ishoqxon Ibrat tomonidan “Matbaai Ishoqiya” bosmaxonasi ochildi. 2) 1908 yillardan 1917 yilgacha maʻrifatparvarlikning kengayishi va siyosiy Faollashuvning o'sish bosqichi. Qoʻqonda “Shamsinur” jamiyati (1908), “Artistlar to'garagning (1912) tuzilishi, jadid maktablari sonining ortib borishi. Milliy matbuotining rivojlanishi, yangi usul maktablari uchun darsliklar yozilishi. Andijonda “Taraqqiyparvar” jamiyatining, Qo'qonda “Gʻayrat” jamiyati va kutubxonasining ochilishi, Farg'ona jadidlarining vodiydagi boshqa demokratik harakatlar bilan hamkorlikda faoliyat yuritishlari, Qo'qonda “Sadoyi Farg'ona” va “Ferganskoe exo” gazetalarining chop etilishi, matbaa ishlarining yo'lga qo'yilishi, ilm-fan, adabiyot, madaniyat-maorifni milliylashtirish uchun kurashning kuchayishi. 3) 1917 yil fevralidan 1918 yil martigacha Farg'ona jadidlarining Turkiston Muxtoriyati uchun kurash bosqichi. 1917 yil fevral inqilobidan keyin “Tirik so'z”, “Kengash”, “yurt”, “Hurriyat”, “Ravnaqul Islom” kabi yangi jurnallarning nashr etilishi, “Sho'roi Islomiya” ning faoliyatida farg'onalik taraqqiyparvarlarning faol ishtiroki. Turkiston Muxtoriyatida Farg'ona jadidlarining ishtiroki. 26

2.2 Farg'ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining g'oyaviy rahnamolaridan biri Nosirxon To'ra Said Kamolxon To'ra o'g'li edi. Nosirxon To'ra (1871-1938) Namangan shahrida mudarris oilasida tug'iladi. U otasining madrasasi va Buxoro shahrida tahsil oladi. Nosirxon To'ra Namanganda bosh mudarris bo'lgach, bugun Farg'ona vodiysida uning shuhrati tarqaladi. Turkiyalik tadqiqotchi M. X. Erkturkning yozishicha, Nosirxon To'ra chet mamlakatlarga borib, Bag'dod, Dehli, Hijoz va Kobul shaharlarida ham tahsil ko'rdi va ulardagi hayot jarayonlarini, islom asoslarini yanada chuqurroq o'rganib, 1912 yilda Turkistonga qaytdi. Chet mamlakatlarda yashagan vaqtida mamlakatning taraqqiyoti uchun unda tuganmas qiziqishlar boshlandi. Ayniqsa, unga Qohira va Tehrondagi ijtimoiy-siyosiy hayot, Hijozdagi taraqqiyparvar oqimlar ko'proq taʻsir etgan edi. Shuningdek, u Turkiyadagi yosh turklar harakatini yaqindan kuzatib borgan edi 18 . Nosirxon To'ra - Namangandagi "Sho'roi Islomiya" tashkilotining rahbari edi. U 1917 yil Namangan shahar Dumasiga saylandi. Farg'onadagi jadidchilik harakatining boshliqlaridan biri Ashurali Zohiriyning maʻlumot berishicha, agar Nosirxon To'ra Turkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyini chaqirish ustida jonkuydirmaganda edi, balkim bu qurultoy chaqirilmay qolishi mumkin edi. Nosirxon To'ra muxtoriyat hukumatining maorif vaziri sifatida mamlakatda maorif va madaniy-oqartiruv ishlariga asos soldi hamda bu yo'lda milliy ziyolilarning faolligini kuchaytira boshladi. Afsuski, uning harakati ko'pga cho'zilmadi. Muxtoriyat bolsheviklar tomonidan qonga belangach, bir yil davomida yashirin hayot kechirdi. U maxfiy ravishda Omon Pahlavon, Muhitdinbek, Jonibek qozi va Rahmonqul qo'rboshi kabi milliy mujodala qo'mondonlariga maslahatlar berar va ularning harakatlarini markazlashtirish tashvishida bo'lar edi. Nosirxon To'ra tez orada Farg'ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining g'oyaviy rahnamolaridan biri sifatida mujohidlar o'rtasida tanildi. OGPU maʻlumotida yozilishicha, Nosirxon 18 Erkturk M.H Sayid Nosirxon Toʻra //Turon tarixi. Ilmiy toʻplam.№3. T. 1994. 21 b. 27

To'ra "Milliy ittihod" tashkilotining Namangan filialiga aʻzo bo'lib, bu tashkilotning yacheykasini Kosonsoy shahrida tashkil qiladi. Shermuhammadbek Nosirxon To'rani o'ziga pir deb eʻlon qilgan va ushbu markazdan doimo Farg'onadagi sovet qo'shinlarining ahvoli to'g'risida maʻlumotlar olib turgan. Lekin Nosirxon To'raning bu faoliyati faqat 1919 yil oxirigacha davom etadi. Bolsheviklar uni qamoqqa oladilar va u 1924 yilda qamoqdan qaytib keladi. Oradan ko'p o'tmay, Nosirxon To'ra Sovetlarga qarshi faoliyati uchun yana qamoqqa olinadi va Turkistondan badarg'a qilinadi. U Orengburgda surgunlikda besh yil yashaydi va o'zining ko'rgan-bilganlarini "Orenburg maktublari" esdaligida bayon qiladi. Nosirxon To'ra 1929 yil boshida surgundan qaytib, O'zbekiston, Qirg'iziston, Qozog'istonning ko'plab shaharlarida bo'ladi. Boymirza Hayitning yozishicha, 1929 yilning oxirida qaytadan istiqlolchilik guruhlarini tuzishga uringani va mavjud tuzumga qarshi kurashgani uchun sovet hokimiyati tomonidan hibsga olindi. Nosirxon To'ra 1938 yil 3 sentyabrda qamoqda jon berdi. Millat fidoyisi, Turkiston ozodligi va mustaqilligi uchun tolmas kurashchi, jadid munavvari va muborizi - Nosirxon To'ra O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishishidan roppa-rosa 53 yil oldin totalitar tuzum qurboni bo'lgan edi. Nosirxon To'ra faoliyatiga baho berib, xorijdagi vatandoshimiz Shahobiddin Yassaviy quyidagilarni yozgan eli: "Mujohid olim va nufuzli bir ko'mondon, Qo'qon muxtoriyat davlatining uzvlaridan edi". Turkiston Millat Majlisining boshqa bir aʻzosi, muftiy Sadriddin afandi ham Farg'ona vodiysidagi qo'rboshilar o'rtasida juda katta g'oyaviy tashviqot ishlarini olib bordi. Uning to'liq ism-sharifi Sadriddin Maxsum Sharifxo'ja qozi o'g'li, asli toshkentlik o'zbeklardan, u Turkiston Milliy Birligi uyushmasining Toshkent Komiteti raisi hisoblangan. Uyushmaning qaroriga ko'ra, Farg'ona qo'rboshilari orasiga yuborilgan Sadriddinxon Maxsum Asht tumanidagi Rahmonqul guruhining siyosiy rahnamosi sifatida istiqlolchilar o'rtasida mustaqillikka ishonch ruhini ko'taradi, qo'rboshilarni Turkistondagi 28

mavjud ahvol bilan tanishtiradi 19 . Musulmonlarni "kofirlarga qarshi muqaddas jihodga chorlagan"! Sadriddinxon, keyinchalik Afg'onistonga muhojir bo'lib jo'nab ketadi. Muhojirlikda Afg'oniston sadr aʻzami Sardor Muhammad Hoshim amriga ko'ra, u Kandahorga surgun qilingan va SSSRning buyrug'iga ko'ra, mahalliy noib Mahmud Oy Qorali buyrug'i bilan 30 - yillarning o'rtasida qatl qilingan. Turkiston respublikasi va Buxoro xalq jumhuriyatidagi jadidlarning bir qismi bu paytda sovet tashkilotlarida faoliyat ko'rsatishsa-da, milliy mustaqillik to'g'risidagi o'z g'oyalaridan voz kechishmagan edi. Farg'ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatini g'oyaviy jihatdan birlashtirishda mashhur qirg'iz vatanparvari, Turkiston MIKning sobiq aʻzosi, asli yettisuvlik T. Risqulovning hamyurti va maslaqdoshi bo'lgan To'raqul Jonuzoqov muhim rol o'ynadi. Bokuda, 1920 yil 1-8 sentyabrda bo'lib o'tgan Sharq xalqlari qurultoyining ishtirokchisi T. Jonuzoqov ushbu anjumandan so'ng, turkistonlik 40 ta musulmon delegatlarining o'zaro kengashida ham qatnashdi. Kurultoyda qabul qilingan qarorlar Turkiston xalqlarining keyingi taqdirida muhim rol oʻynadi. Farg'onadagi qizil armiya qo'shinlari ko'mondonligi nomiga yuborilgan 1920 yil 17 dekabrdagi "mutlaqo maxfiy" maʻlumotda aytilishicha, ushbu kengashda To'raqul Jonuzoqov Farg'ona vodiysidagi qo'rboshilarni bolsheviklarga qarshi yanada faolroq kurash olib borishga chaqirdi. U Parpi qo'rboshi bilan bo'lgan shaxsiy muloqotlarida T.Risqulov tez orada Moskvadan kelishini (bu paytda T.Risqulov Turkistondan Moskvaga chaqirib olingan edi), ular Shermuhammadbekdan ko'ra, ko'proq Parpi qo'rboshiga tayanishlarini maʻlum qildi 20 . T.Jonuzoqov keyinchalik Shermuhammadbek qarorgohida (1920 yil oxirida) va Andijon uezdidagi Isroil qo'rboshi yigitlari orasida ham (1921 yil iyunda) bo'lib, sovetlarga qarshi faol kurash olib borishga undadi 21 . Turkiston 19 Fargʻona VDA. 435-fond, 1-roʻyxat, 209-ish, 2-varoqning orqasi. 20 Fargʻona. VDA, 435-fond, 1-roʻyxat, 61-ish, 25-varoq. 21 RXDA. 278-fond, 4-roʻyxat, 493-ish, 6-varoq. 29

Milliy Birligining 1921 yil sentyabr oyida Samarqand shahrida bo'lgan oltinchi kongressidan keyin, yana Farg'ona vodiysidagi qo'rboshilar orasiga jo'nagan To'raqul Jonuzoqov (taxallusi Kanaev), istiqlolchilik harakatiga "g'oyaviy tus bera oldi, qizil armiya jangchilari va mahalliy" aholi o'rtasida murojaat yo'li bilan kuchaytirilgan tashviqot olib borib, bor kuchi bilan bosmachilar (istiqlolchilar.) safiga rus ofiserlarini hamkorlik uchun jalb eta bildi". U Farg'onadagi istiqlolchilarning etakchi mafkurachilaridan biri ham edi. Xususan, Isroil qo'rboshiga katta hajmdagi tashkiliy ishlarni yo'lga qo'yishda katta yordam bergan To'raqul Jonuzoq o'g'li "1921 yilning oxiridagi to'qnashuvlarning birida halok bo'ldi. Xayriyatki, yurtimiz istiqlolga erishdi. Mustamlakachilik kishanlari parchalab tashlandi. Dunyo uzra O'zbekiston nomi va o'zbekning ovozi mag'rur yangray boshladi. Bugungi mustaqillik kunlarida, O'zbekiston istiqloli haqida faxr bilan so'zlar ekanmiz, bayram kunlarida respublikamiz shahar va qishloqlaridagi bosh maydonlarni to'ldirgan baxtiyor chehralarga boqar ekanmiz, bu kunlarga etkazganligi uchun yarattanning o'ziga imon keltiramiz. Allohga shukrki, turmushimizda iqtisodiy jihatdan bir oz etishmovchiliklar bo'lsada, yurtimiz tinch, chegaralarimizda osoyishtalik. Mehnatsevar xalqimiz tinim bilmay ishlamoqda. U yaratuvchilik va bunyodkorlik mehnati bilan mustaqilligimizning iqtisodiy asoslarini mustahkamlamoqda. 30

Xulosa Rus mustamlakachilari Turkiston zamini uzra o’z hukmronliklarini o’tkazgan kezlarda yurtning jonkuyar, millatsevar, erksevar farzandalar jadidlar harakati ta’sirida milliy istiqlol uchun, mustaqil Turkiston uchun, ekspluatatsiya, zo’rlik va zo’rovonlikka qarshi xalqni otlantiradilar. Faqat o’lkada so’nggi asrlar davomida ishlab chiqaruvchi kuchlar va taraqqiyotning orqada qolganligi oqibatida xalq ommasining ijtimoiy-siyosiy, g’oyaviy-nazariy saviyasi ham yetarli darajada davr talabiga monand bo’lmaganligidan bu kurash birlashgan katta kuch sifatida muvaffaqqiyat qozona olmadi. Siyosiy-ijtimoiy tarqoqlik, «O’zingni bil, o’zgani qo’y» kayfiyati milliy kayfiyatga, milliy birlikka putur yetkazadi. Jadidlar o’zlari tashkil etgan matbuotda o’z g’oya-fikrlarini e’lon qilib, xalq orasida keng ma’rifatchilik ishlarini olib borib xalqni «har vaqt g’aflat uyqusidan o’yg’otuvchi», «millat ongining ochqichi» ekanligini namoyon etib o’lka aholisini hur fikralshga va katta siyosiy kurashga hozirlay oldi. Bu davrda «Erk», «Turon», «Maorif havaskorlari», «Taraq-qiyparvarlar», «O’qituvchilar jamiyati» kabi uyushmalar paydo bo’ldi. Munavvarqori aytganidek, «Ularning butun umidi Rossiyadagi inqilob jarayonida mahalliy aholini milliy, diniy cheklash va jabrlashdan ozod qilish, ularning haq-huquqlarini yevropaliklar bilan tenglashtirish, xilma-xil maktab va matbuot ishlari hamda turli-tuman jamiyatlar tashkil etishga keng imkoniyat yaratib berishga qaratilgan edi». Jadidchilik harakatining yetuk siymolaridan Samarqandda Mahmudxo’ja Behbudiy, Toshkentda Munavvar Qori, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, Toshpo’latbek Norbo’tabekov, Abdulla Avloniy, Buxoroda Fitrat, F. Xo’jaev, Usmonxo’ja, Abduvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Qo’qonda Ashurali Zohiriy, Obidjon Mahmudov, Hamza, Orenburgda Ahmad Boytur- sun, Miryoqub Dulat, Andijonda Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon, Sa’dullaxo’ja Tursunxo’jaev, Xorazmda Polvon- niyoz hoji Yusupov, Bobooxun 31

Salimovlar xalqqa ziyo tarqatishda, milliy matbuotni rivojlantirishda va milliy davlatchilik qurishda keng qamrovli faoliyat olib bordilar. Jadidlar bu davrda «ozodlik, tenglik va adolat» shiori ostida ishladilar. Ularning 1916 yil mardikorlikka olish voqeasiga munosabati g’oyatda e’tiborga molikdir. Jadidlarning mardikorlarni qaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to’la amalga oshdi. Bu hodisa el orasida ularning obro’sini ko’tardi. Mazkur holat jadidlar ma’rifatparvarliqsan siyosiy kurashga allaqachon o’tganliklarini bildirar edi. 1917 yildan jadidchilik harakati siyosiy tus ola boshlab, o’lkada Turkiston Muxtoriyati hukumati tashkil etdi lekin bu davlat atigi 72 kun umr ko’rgan bo’lsa ham, chunki u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da’vat etdi. Xusasan, 1918 yilning erta bahorida avval Farg’ona vodiysida, so’ngra butun Turkistonda qurolli qarshilik harakati boshlandi. Ammo, bu davrga kelib Turkiston Muxtoriyatini tor-mor etib, o’lkada yakka hukmron bo’lgan, qurol va zo’ravonlikka tayangan bolsheviklar Toshkentda sovetcha andozadagi avtonomiya(muxtoriyat)ni tashkil etishga kirishgan edilar. Jadidchilik turkiy halqlar, shu jumladan, o’zbek halqi tarixida yangi sahifani ocha boshlagan ijtimoiy harakat bo’lgan. Istibdod tuzimiga uncha qarshi shafqatsiz kurash olib borganligining sababini tushunish qiyin emas. CHunki jadidchilik millat uyg’onishining va ko’tarilishining ijtimoiy sathda namoyon bo’lishi edi. Jadidchilikning tor-mor qilinishi turkiy millatlarning jahon miqyosida tanilishini deyarli bir asrga orqaga surdi, ularni hukmron mafkuraga va istibdodga qaram etib, komunistlarning millatlarini jadal sur’atlar bilan qo’shib yuborish strategik rejasi va nazariyasiga bo’ysundirmoqchi edi. Jadidchilik harakati bir asr davomida komunistik g’oyaning boshida tazyiqida keyinchalik-iskanjasida bo’lib, to’la ravishda namoyon bo’la olmadi. Uning zaminlari va shakllari tarzini o’rganish ta’qiq ostida bo’ldi. Bu masalalar va muammolarni o’rganish bizning jiddiy vazifamiz. «Rivojlangan sotsializm» (1960-1985) yillaridagi misli ko’rinmagan mafkuraviy, ma’naviy, siyosiy va iqtisodiy tazyiqqga qaramay, o’zbek halqi o’zini 32

millat sifatida o’ziga xosligini saqlab qola oldi, zimdan jadidlar o’rtaga oshirish vaqti-saoti kelishini umid bilan kutdi va bu vaqt mustaqillik bilan birga hayotimizga kirib keldi, chunki jadidlarning g’oyalari o’lmas g’oyalar edi. 33

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Yuksak maʼnaviyat yengilmas kuch. T-2008. 125 b. 2. H. Sodiqov, R. Shamsidov, P. Shavshanov, Q. Usmonov. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T-2000 420-450 b. 3. Hasanov B. Karimov N. Jadid marifatparvarlik harakatining gʻoyaviy asoslari. T-2016 6-9 b. 4. Qosimov V. va boshqalar. Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti. T-2004 67 b. 5. Nosirov O. Maʼmurov M. O'zbek adabiyotchining muhim sanalari. - Namangan: 1993. - B. 124. 6. Boboxonov A. Hamza Hakimzodaning pedagogik g'oyalari. - T.: Qizil O'zbekiston, 1960. - B. 13 7. Tojiboev R. Mustamlakachilar va milliy matbuotimiz Jamiyat va boshqaruv. - 1997. 61 b. 8. Sodiqov H. Turkiston uch inqilob davrida Fan va Turmush-1990. №3. 15 b. 9. Qosimov B. Milliy uygʻonish - T: Ma’naviyat. 2002. 10. Исмаил Бей ГАСПРИНСКИЙ Русское мусульманство: М цсли, заметки и наблюдения. - Россия и Восток. - Казань,1993. С.16-58. 34

O'xshashlar

O’zbekiston muzeylari

Tarixiy romanlarda saroy muhiti tasviri

O’zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilish va sog’lomlashtirish yo’lidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar tarixi

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

Chor Rossiyasining o’zbek xonliklari bilan o’zaro munosabatlari