O’zbekiston muzeylari - Tarix - Kurs ishlari

O’zbekiston muzeylari

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6225.9814453125 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston muzeylari Reja: Kirish 1 Oybek uy-muzeyi 2 G’alaba bog’i. Shon sharaf muzeyi 3 O’zbekiston davlat tabiat muzeyi 4 Islom Karimov muzeyi 5 Shahidlar xotirasi yodgorlik majmuasi. Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyi 6 Qurolli kuchlar muzeyi 7 O’rol Tansiqboyev uy-muzeyi 8 G’ofur G’ulom uy-muzeyi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng xalqimizning haqiqiy tarixiga bo’lgan qiziqishi beqiyos darajada o’sdi, ma’naviy qadriyatlarni qayta tiklash hayotiy zaruratga aylandi. Bu esa xalq tarixiy xotirasining ajralmas qismi bo’lmish muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash vazifasini kun tartibiga qo’ymoqda. “Muzeylar faoliyatini yaxshilash chora tadbirlari to’g’risida 1994 va 1998-yillarda Vazirlar Mahkamasining ikkita qarori qabul qilinganligi, 1998-yilda “O’zbekmuzey” jamg’armasining tuzilishi, 1999-yildan uch til (o’zbek, rus, ingliz) da “Moziydan sado” jurnalining chop etila boshlanishi, Toshkentda O’zbekiston tarixi davlat muzeyi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi kabi muzeylarning tashkil etilganligi buning yaqqol ifodasidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 12 yanvardagi “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to’g’risda”gi Farmonida “O’zbekiston hududida qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularning xalq ma’naviy- axloqiy kamolotida tutgan o’rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimiz boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlarni avaylab asrash, o’rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ’ib qilish, ulardan xalqimiz ongida milliy g’urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg’ularini kuchaytirish yo’lida keng foydalanish” zarurligi ko'rsatib o’tiladi. Biz ham o’quv yili davomida muzeyshunoslik fanidan o’rgangan nazariy bilimlarimizni mustahkamlash va amaliyotga tadbiq qilish maqsadida Toshkent shahrida joylashgan o’ndan ortiq muzeylarga tashrif buyurdik. Ushbu amaliyot davomida bizning guruh talabalariga Sh. Guljahon, S. Lutfiya, X. Sunnatilla kabi ustozlar rahbarlik qilishdi. Biz ushbu amaliyot davomida Vatanimiz tarixi va yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk ajdodlarimiz to’g’risida juda ko’plab qiziqarli ma’lumotlarga ega bo’ldik. 2

Oybek uy muzeyi Toshken “ishchilar shaharchasi” deb atalgan dahalardan birida ilm-fan va madaniyat ahli uchun, ayniqsa, tabbaruk dargoh bor. Bu dargohda 1940-yildadan 1968-yilga qadar ya’ni hayotning so’nggi daqiqalariga qadar buyuk o’zbek adibi va jamoat arbobi Muso Toshmuhammad o’g’li Oybek yashab, ijod qilgan. Oybek 1905-yilda 10-yanvarda Toshkent shahrining Gavkush mahallasida dunyoga kelgan. Bu mahhalada O’zbekiston milliy akademik drama teatrining binosi o’rnida joylashgan. Oybek XX asrning 50-60- yillariga qadar Eski shahardagibir- biri bilan tutashib ketgan uylarning loysuvoq tomlari bahor oylarida lolaqizg’aldoqlar bilan burkangan, havo behad darajada toza bo’lganligi sababli oy va yulduzlar haddan ziyod yaqin ko’rimar edi. Oybek uy-muzeyi adib tug’ilgan kunning 75 yilligi munosabati bilan 1980- yilda barpo etilgan. Muzey ikki qismdan iborat bo’lib, 1940-1941-yillarda qurilgan 5 xonali binodan adibning hayoti va ijod yo’lini aks ettiruvchi ekdpozitsiya o’rin olgan. Hovlining shimoliy tarafidagi binoda esa memorial xonalar: mexmonxoa, ijodxona (birinchi qavatda), bolalar xonasi va yotoqxona (ikkinchi qavatda) joylashgan. Ikkinchi qavatga dahlizdagi yog’ochzinalar osha, devorlardagi A. Siglinsev ishlagan gravyuralarni tomosha qilib, chiqiladi. Tashrifchilar katta darvozadan o’tib, ichkariga kirganlaridan so’ng, so’l tomondagi bir zamonlar terrasa (ayvon) bo’lib xizmat qilgan xonada Oybek uy- muzeyining ekspozitsiyasi bilan tanisha boshlaydilar. 5 xonadan iborat bu qismga kiraverishda, o’ng tomonda mo’jazgina bir xona bor. Unda adibning rafiqasi, birinchi o’zbek rassom qizi va birinchi o’zbek kimyogar olimasi Zarifa Saidnosirova va uning otasi mashhur marifatparvar va tadbirkor Saidnosir Mirjalolovga oid eksponatlar: rasmlar, hujjatlar, buyumlar, kartinalar namoyish etilgan. Bu xonadan chiqqaningizdan keyin, nazarimda, Zarifaxonim sizni Oybekning bolalik va yoshlik davri bilan tanishtiruvchi xonaga boshlagandek bo’ladi. Ikkinchi xona sizni Oybekning 30-40 3

yillardagi hayoti va ijodi bilan oshno etadi. U shu yillarda Navoiy va Pushkin ijod buloqlaridan hovuchlab suv ichdi. Navoiyga bag’ishlab she’r vailmiy maqolalar yozdi, Pushkinning “Yevgeniy Onegin” she’riy romanini birinchi bo’lib O’rta Osiyo xalqlarining biriga tarjima qildi. 1937-yilning daxshatli bo’roni gurlaganda, u Cho’lponning “dumi”, Turkiston Muxtoriyat hukumatining xazinachisi S. Mirjalilovning kuyovi sifatida qoralanib, Yozuvchilar uyushmasidan ham, Til va adabiyot institutidan ham haydaldi. Devordagi rasmlarda birida o’zbek snayperi sizga qarab turadi. Bu rangli rasmni jangchi rassom ishlagan. Oybek 1942-yil oxiri 1943-yil boshlarida Moskva bo’sag’asida jon olib, jon berayotgan o’zbek jangchilari huzuriga borganida, uni 96 nafar nemisni yer tishlatgan azamat o’zbek yigitiga sovg’a qilgan. Snayperlik miltig’iga “100” raqamini yzishga ulgurmay halok bo’lgan bu jangchi adibning “Quyosh qoraymas” romanidagi Bektemir obrazini yaratishga turtki bo’lgan. Uchinchi zaldagi ekspozitsiya markazida Navoiy turadi. Oybekning ulug’ shoir haqidagi o’lmas asari grchand urush yillarida yozib tugallangan bo’lsada, uning xalqaro etibor va shihrat qozonishi urushdan keying davrga oid. 4

101-guruh talabalari Oybek uy muzeyida 5

101-guruh talabalari Oybek uy muzeyi 6

G’alaba bog’i Shon-sharaf muzeyi G’alaba bog’i : 2020-yil 9-may kuni, fashizm ustidan qozonilgan ikkinchi jahon urushidagi g’alabaning 75 yilligi munosabati bilan Toshkent shahrining Olmazor tumanida barpo etilgan. U o’z tarkibiga “Shon-sharaf” davlat muzeyi, “Mangu jasorat” va “Matonat madhiyasi” monumentlarini, tarixiy-badiiy ekspozitsiyalarni jamlagan. G’alaba bog’ining umumiy maydoni 14,6 gektar. Majmua ramziy 12 ta hududga bo’lingan bo’lib ular; 1. Kirish qismi. 2.Urushning dahshatli qiyofasi. 3. Markaziy xiyobon. 4. Harbiy texnikalar maydonchalari. 5.Temir yo’l vokzali. 6. Front orti hududi. 7.Amfiteatr va maʼmuriy bino. 8. Motam va anduh hududi. 9.Shodu-xurramlik hududi. 10. G’alaba hududi. 11. "Shon-sharaf"davlat muzeyi. 12.Shukronalik hududi Bundan tashqari “Ko’z yoshi” majmuasi urushning mudhishligi, millati va dinidan qat’i nazar, barcha odamlar birligi ramzini ifodalaydi. "Shon-sharaf" davlat muzeyining yuqori qismida Ikkinchi jahon urushida qatnashgan 301 nafar qahramonlarimiz sharafiga ekilgan daraxtlar, shuningdek "Mangu jasorat" deb nomlangan majmuada afsonaviy o’zbek generali Sobir Rahimov va barcha o’zbekistonlik botir jangchilarning so’nmas xotirasi ifodalangan. Muzeyda Ikkinchi jahon urushida jasorat ko’rsatgan o’zbekistonliklar haqidagi ma’lumotlar, o’sha davrlar ruhini to’liq his etishga imkon beruvchi eksponatlar o’rin olgan. Muzeyda 20 mingga yaqin tarixiy ahamiyatga ega buyumlar mavjud bo’lib, ularning yarmidan ko’pi respublikaning turli hududlarida yashovchi aholi tomonidan taqdim etilgan. Buyumlarni qabul qilish jarayoni bugungi kunda ham davom etmoqda. Muzey shartli ravishda 6 bo’limga ajratilgan. Muzeyning kirish qismida O’zbekiston xalq rassomi Alisher Aliqulaov qalamiga mansub asarning 22 metrlik pannosi ilingan. Unda frontga yo’l olayotgan askarlarning kuzatish jarayoni, front ortidan yuklarning jo’natilishi, tibbiyot xodimlari, bir so’z bilan 7

aytganda, 1941-1045 -yillar davomidagi Ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekiston hududlaridagi umumiy jarayon jonli tarzda aks ettirilgan. Ma’lumotga ko’ra, birgina Germaniyaning Berlin shahrini ozod qilish uchun bo’lgan harakatlarda 10 dan ortiq kishiga “Sovet Ittifoqi Qahramoni” unvoni, 1 706 kishiga “Berlin olinganligi uchun”, 109 ming 208 kishiga esa “1941-1945-yillardagi Ulug’ Vatan urushida Germaniya ustidan qozonilgan g’alaba uchun” medallari taqdim etilgan. Muzeyning eng ta’sirli burchagi sifatida “Urush davri maktublari”ni keltirish mumkin. U yuzga yaqin sanoat korxonalarini qabul qilib oldi ular: Leningrad to’qimachilik mashinalari zavodi, Rostselmash, Sum kompressor va Stalingrad ximkombinati, Moskva «Podʼyemnik», «Elektrostanok» zavodlari va boshqalar. 1941-yili Toshkengtda 137 korxona ishlagan bo’lsa, ulardan 64 tasi harbiy mahsulot ishlab chiqargan. O’zbek sanoati frontga 2100 dona samolyot, 17 342 dona aviamotor, 17 100 dona minomyot, 22 mln dona minalar, 560 ming dona snaryadlar, 2 mln donadan ko’proq aviabombalar, 1 millionga yaqin granatalar, 330 000 dona parashyutlar, 5 dona bronepoyezd, 18 dona harbiy-sanitar poyezdlarni va boshqalarni yetkazib berdi. O’zbekiston 1,5 miliondan ortiq evakuvasiya qilingan odamlarni ochlik va o’limdan saqlab qoldi. Ulardan 250 mingdan ko’prog’i qamaldagi Leningrad , Belorussiya, Polsha va Ukraina keltirilgan yetim bolalar edi. Ushbu ajoyib muzey haqidagi ma'lumotlarim shulardan iborat. Bo’limning e’tiborga molik burchaklaridan biri sifatida asirga tushganlar haqidagi ma’lumotlar aks etgan qismni aytish mumkin. Ta’kidlanishicha, urush davrida asirga tushgan 150 mingdan ziyod o’zbekistonliklarning 50 ming nafardan ortig’i konslagerlardagi azob-uqubatlar oqibatida vafot etgan. Keyingi bo’limga o’tish yo’lagida bevosita 1945-yilda Berlinning Sovet Ittifoqi armiyasi tomonidan ishg’ol qilinish jarayoni aks etgan installyatsiyalarni tomosha qilib, xuddi haqiqiydek jonlantirilgan mum haykallar, ag’anagan binolar, bir-biriga o’q uzishga hozirlangan tanklarni uchratish mumkin. O’sha davrda aholi mudofaa fondi uchun umumiy hisobda 250 million so’m 8

miqdorida mablag’ yig’ishga muvaffaq bo’lgan. Muzeyning eng ta’sirli burchagi sifatida “Urush davri maktublari”ni keltirish mumkin. Bir necha yillardan buyon saqlanib kelinayotgan urushga berilgan yo’llanmalar, jamoaviy xatlar, jang maydonlaridan qaytmagan askarlarning o’limi, yaralanganlik haqida xabarnomalar, frontdan kelgan sog’inchli salom xatlarini o’qish imkoniyati bor. Shuningdek, tashrif buyuruvchilar urush yillarida dushman bosib olishi muqarrar bo’lgan hududlardan O’zbekistonga evakuatsiya qilingan 1,5 milliondan ziyod qariyalar, ayollar, bolalar (250 ming atrofida), fan-arboblari haqidagi ma’lumotlarni o’qishi mumkin. O’zbekistonda urush yillarida fan va ta’lim, adabiyot, teatr va musiqa san’ati, tasviriy san’at va haykaltaroshlik, kino san’ati va matbuot” bo’limida 1941 —1945-yillarda yurtda madaniyat sohasida hukm surgan holatni nafaqat tomosha qilish, balki his etish mumkin. Bu yerda ham muzeyning boshqa bo’limlaridagi kabi tarixiy muhitni yaratish maqsadida musiqalar jaranglab, sohaga oid ma’lumotlar yangrab turadi. Bevosita ekranlarda tarixiy hujjatli filmlar, eksponatlarda nomlari zikr etilgan shaxslarning faoliyatiga oid lavhalar beriladi. “Urush yillari haqidagi xotiralar, xalqning quvonch va shodligi”, “Mardlar jasorati mangu yashaydi” hamda “Bizning qahramonlarimiz” bo’limlarida aks etgan ma’lumot va eksponatlar bilan fotolavhalarimiz orqali tanishishingiz mumkin. Eslatib o’tamiz, Prezident Shavkat Mirziyoyev 2019-yilning 25-iyun kuni mazkur hududa bo'lib , “G’alaba bog’i” qurilishi bo’yicha topshiriqlar bergan edi. Ushbu topshiriq asosida bog’ konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Muzey haqidagi to'plagan ma'lumotlarm shulardan iborat edi. Bilamizki, 2-jahon urushi ko’p xalqlar kabi bizning xalqimizni ham chetlab o’tmadi. Shu vaqtga qadar Ikkinchi jahon urushida O’zbekistondan 1 mln 500 mingga yaqin kishi ishtirok etgan, deb hisoblanar edi. Yangi topilgan ma’lumotlarga ko’ra, 1 mln 951 mingga yaqin kishi urushga safarbar etilgani aniqlandi. Shuningdek, 200 mingdan ziyod askar va ofitserlarimiz jangovar davlat mukofotlari bilan taqdirlangani hujjatlar orqali o’z tasdig’ini topdi. Minglab urush qatnashchilari O’zbekistonda tashkil etilgan harbiy 9

gospitallarda davolangan. Yangi aniqlangan ma’lumotlarga ko’ra, urush o’chog’iga aylangan o’lkalardan yurtimizga 1 million 500 ming kishi, jumladan, 250 mingdan ziyod bola evakuatsiya qilingan. Xalqimiz ularga o’z uyidan joy berib, so’nggi burda nonini ham baham ko’rgan. Mustaqillik yillarida urush qatnashchilari va frontorti xizmatchilariga katta e’tibor qaratildi. Shon-sharaf muzeyida ana shunday shonli tarix o’z ifodasini topgan. Tarixiy fakt va voqealar zamonaviy texnologiyalar, interaktiv usullar yordamida aks ettirilgan. 2020-yil 9-maydan e’tiboran Toshkentning Olmazor tumanida barpo etilgan “G’alaba bog’i” ochildi. Ushbu bog’ markazida esa “Shon-sharaf” muzeyi qad rostladi. Muzeyga kirish qismida O’zbekiston xalq rassomi Alisher Aliqulov tomonidan chizilgan 22 metrlik panno joylashtirilgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbekistonlik yigitlarning frontga jo’natilayotgani, oila a’zolari bilan vidolashuv onlari aks etgan. Muzey oltita bo’limdan iborat bo’lib, 1-bo’limda respublikamiz aholisining frontga safarbar etilishi, jang maydonlaridagi jasorati aks ettirilgan. Ikkinchi bo’lim “O’zbekiston – front uchun ishonchli tayanch qo’rg’oni” deb nomlangan. Keyingi bo’limda urush yillarida yurtimizdagi ilm-fan, ta’lim, madaniyat, sog’liqni saqlash sohalari namoyish etilgan. 4-bo’lim “Urush va g’alaba haqida xotiralar, xalqning quvonch va shodligi” deb atalgan bo’lsa, navbatdagi sho’’bada urush yillaridagi badiiy adabiyot, san’at va matbuot haqida hikoya qilingan. “Mardlar jasorati mangu yashaydi” nomli 6-bo’limdan 33 jildlik “Xotira” kitobi, shuningdek, bayram munosabati bilan nashr etilgan kitob-albom va boshqa 12 eksponatlar o’rin olgan. Muzeydan 20 mingga yaqin eksponatlar joy olgan. Ularning barchasi arxiv hujjatlar va urush qatnashchilarining yaqinlaridan yig’ilgan. “Shon sharaf” muzeyini so’nggi yillarda O’zbekistonda asos solingan zamonaviy va innovatsion muzeylardan biri deyish mumkin. Muzey ikki qavatdan iborat. Muzeydan urushga daxldor buyumlar, liboslar, o’sha vaqtdagi harbiy qismlar jangovar bayroqlari, haykallar, avtomobillar, urush qatnashchilariga oid qurollar, medal va hujjatlar o’rin olgan. Ikkinchi qavatdagi eksponatlar esa 10

respublika hududlari kesimida ajratib chiqilgan. 2021-yil 9-may kuni Prezident Shavkat Mirziyoyev Shon-sharaf muzeyiga tashrif buyurib, u yerdagi yangi ekspozitsiya bilan tanishdi. Muzeyda 12 500 dan ziyod eksponat to’plangan bo’lib, ularning soni tobora ortib bormoqda. Tarixiy fakt va voqealar zamonaviy texnologiyalar, interaktiv usullar yordamida aks ettirilgan. Davlatimiz rahbarining avvalgi tashrif chog’idagi ko’rsatmalari asosida ekspozitsiyalar yanada boyitilgan. Qurolli Kuchlar tizimidagi vazirlik va idoralar uchun alohida bo’limlar tashkil etilgan. 101-guruh talabalari Shon-sharaf muzeyi 11

Shon-sharaf muzeyi 12

Shon-sharaf muzeyi 13

O’zbekiston Davlat tabiat muzeyi O’zbekiston davlat tabiat muzeyi — Markaziy Osiyodagi dastlabki yirik ilmiy- maʼrifat muassasasi. “Toshkent muzeyi” nomi bilan 1876-yil 12-iyulda tashkil etilgan. Muzey bir necha marta yopildi va qayta ochildi. 1919-yilda u Turkiston milliy muzeyi sifatida ochildi. 1921-yilda muzey qadimiy yodgorliklarni saqlash, sanʼat va tabiat ishlari bo’yicha qo’mita tasarrufiga o’tkazilib, O’rta Osiyo bosh muzeyi nomini oldi. 1930-yilda tabiat bo’limlari, qishloq xo’jaligi muzeyi hamda Zoologiya bog’i birlaashtirilib, unga O’rta Osiyo tabiat muzeyi nomi berildi. 1935 yilda hozirgi nomi berilib, O’zbekiston Davlat tabiat muzeyi deb nom berildi. 1937 yilda muzeyda talabalar uchun O'zbekiston tabiati to'g'risida ma'ruzalar o'qish uchun sinf ochildi. 1944-yildan muzey boy ilmiy fondlarni saqlaydigan muassasa sifatida O’zbekiston FA tizimiga, 1963-yildan esa O’zbekiston madaniyat ishlari vazirligi ixtiyoriga o’tkazildi. Muzeyda zoologiya va botanika, geoloqiya va geografiya, ilmiy-maʼrifiy, fond-jamg’arma bo’limlari bor. Muzey ko’rgazma zallariga Yerda hayotning paydo bo’lishi va rivojlanishi, organik dunyo evolyutsiyasi, odamning paydo bo’lishi, respublika tabiati va uning boyliklari, ulardan foydalanish to’g’risida ko’plab tabiiy eksponatlar, kolleksiyalar va ko’rgazmali materiallar qo’yilgan. Muzeyda jami 372021 ta to’plam, jumladan botanika bo’yicha 10496, zoologiya bo’yicha 359642 (shundan 355045 hasharotlar), geologiya bo’yicha 1883 ta eksponat bor. Muzeyga har yili 50 mingdan ortiq kishi tashrif buyuradi. So’nggi yillarda muzey fondi boyib, unda 400 mingga yaqin namunalar va eksponatlar jamlandi. Muzeydagi to'rtta yo'nalish - geologik-geografik bo'lim, o'simlik va hayvonot dunyosi bo'limi, ilmiy bo'lim va fondlar bo'limi bor. Muzeyning entomologiya fondi muzey tashkil topgandan buyon boyib bordi. Bu yerda 350 mingdan ortiq hashoratlari bor Markaziy Osiyodagi eng katta entomologiya kolleksiyasi bor. Zoologiya bo’limida esa 4000 dan ortiq umurtqali hayvon va qushlarning tulumi saqlanadi. 1967-yilda muzey “O'zbekistonning eng yaxshi muzeyi” mukofotiga sazovor bo'ldi. 2006-yilda 14

muzey o’zining 130 yilligini nishonladi. 14 15 O’zbekiston Davlat Amaliy san’at muzeyi 1927-yilda O’zbekiston ustalarining eng yaxshi ijod namunalari kurgazmasi tashkil qilingan edi. So'ng bu doimiy kurgazmaga aylantirilib, “O’zbekiston xalq xujaligi ko’rgazmasi” nomini oldi. Ko’rgazmaga qo’yilgan eksponatlar yilma-yil yig’ilib bordi. Shu bilan birga ilgarigi davrlarda tayyorlangan, qo’lda tikilgan kashtalar, zargarlik buyumlari, gilamlar va shunga o’xshash xalq amaliy san’ati namunalari ham sotib olindi. Ana shu to’plangan xalq amaliy san’at asarlari 1937 yilning 7-iyulida Toshkentda ochilgan “Hunarmandchilik muzeyi” da namoyish etila boshlandi. Muzey 1938-yildan 19- asr oxirida bunyod etilgan chor Rossiyasining diplomati A. A. Polovsevning sobiq saroyida joylashgan. Binoning o’zi ham xalq meʼmorligi va bezak sanʼatining nodir namunasidir. Uni qurish va bezashda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Xiva va boshqalar shaharlardan kelgan ustalar qatnashgan, bino ganch va yog’och o’ymakorligi, naqqoshlik bilan jozibador bezatilgan. Markaziy xona (sobiq mehmonxona) shifti kundal uslubida bezatilgan bo’lib, usta O. Qosimjonov naqqoshlarga boshchilik qilgan, koshinlarini rishtonlik kulol usta Abdulla ishlagan. Xonadagi 2 kamin bezaklari shift va devor naqshlari bilan uyg’un, 2 tokcha va mehrob bezagini yaratishda toshkentlik usta T. Arslonqulov qatnashgan. Xonaning yuqoridagi eshigidan boshqa xona (sobiq istirohatxona) ga o’tiladi, bu xona ham nafis bezatilgan. Binoning boshqa xonalarida bezak kam; 1961-yilda T. To’xtaxo’jayev boshchiligida taʼmirlangan. 1970-yilda muzeyga qo’shimcha 2 qavatli bino qurilgan. Meʼmor U. Abdullayev, M. Ilhomov loyihalari asosida va ular rahbarligida muzey binosi rekonstruksiya qilingan; 80—90-yillarda rassom Ch. Axmarov markaziy xona devorlarini amaliy sanʼat mavzuidagi miniatyura asarlari bilan bezagan. 1960-yilda muzey “O'zbekiston amaliy san'ati doimiy ko’rgazmasi” nomini oldi. 1997-yilda sobiq ko’rgazma O’zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi tasarrufiga o'tkazildi va “Davlat Amaliy san'at muzeyi” maqomiga ega bo’ldi. Bugungi kunda muzey xazinasida XIX asrning birinchi 15

yarmidan to hozirgi kungacha bo’lgan davrni qamrab olgan qo'li gul ustalar tomonidan yaratilgan bebaho 16 amaliy san’at durdonalari yig’ilgan. Muzey xazinasida saqlanayotgan xalq amaliy san’at asarlarini badiiy jihatdan 3 guruhga bo’lish mumkin. Birinchidan, bu qadimiy an’analar asosida yaratilgan, har bir hudud ichidagi o'ziga xosligini aks ettirgan maktablarga oid amaliy san’at asarlari; Ikkinchidan, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, xalq ustalari an’anaviy uslubini yo’qotmagan xolda uni o’z ijodiy hofizasi bilan rivojlantirib, yanada badiiy bezak bilan boyitib yaratilgan asarlardir. Uchinchi guruh esa, bugungi kun amaliy san’at taraqqiyotidan kelib chiqib, rang-barang naqshlar bilan bezatilib, zamonaviy san’at talablari darajasidagi yetuk asarlardan iborat. Muzey zaxirasida to’plangan buyumlar 20 nomdagi kolleksiyaga ajratilib saqlanadi va shu turlar bo’yicha ekspozitsiyalarda namoyish qilinadi. O’zbek xalqi o’zining qadimiy amaliy san’ati bilan jahonga mashxurdir. Zeb-ziynatli buyumlar yasash san'ati xalqimiz ijodining eng qadimiy turlaridan biri. Bu nodir xalq badiiy hunarmandchiligi namunalarini me’moriy yodgorliklar, ganch, naqqoshlikda, shuningdek, misgarlik, zargarlik, kulolchilik, gilamdo’zlik, ipak va ip gazlamachiligi, zardo’zlik, kashtachilik va o’nlab boshqa amaliy san’at turlarida o’z namunalarini saqlab qolgan. Bugungi kunda yuksak va noyob san’at durdonalari darajasiga ko'tarilgan bu bebaho merosimiz muzeylarimizda saqlanib kelinmoqda. Birinchi Prezidentimiz I. Karimov “Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma’naviyati orqali bilamiz, tarixining tagtomirlarigacha nazar tashlaymiz” deb bejiz uqtirmagan edi. Respublika Davlat Amaliy san’at muzeyida milliy madaniyatimizning uzviy qismi bo'lgan xalq amaliy san’atining eng noyob yodgorliklari saqlanadi. Muzey o’z xazinasida saqlanayotgan 7 mingdan ortiq xalq amaliy san'ati nodir asarlarining hammasini bir yo’la ekspozitsiyasida namoyish qilish imkoniga ega emas. Muzey haqida "O’zbektelefilm"da "Amaliy sanʼat muzeyi" (2003), "Amaliy sanʼat muzeyi ekspozitsiyalari bo’ylab sayohat" (2004) filmlari ishlangan. 16

101-guruh talabalari O’xbekiston davlat tabiat muzeyi 17

Islom Karimov muzeyi 18

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov nomidagi ilmiy-ma’rifiy yodgorlik majmuasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 25 apreldagi tegishli qarori asosida Islom Karimovning xotirasini abadiylashtirish va merosini har tomonlama o’rganish maqsadida tuzilgan. Ushbu majmua avvalgi Davlat rahbari qarorgohi – Oqsaroy binosida tashkil etilgan. Muzeyning eski nomi - "Oqsaroy Rezidensiyasi" ("Oq saroy"), bu yerda Islom Karimov 2004-2016-yillar oralig’ida siyosiy faoliyatini olib brogan, oliy martabali mehmonlar: chet el mamlakatlari davlat boshliqlari, hukumat rahbarlarini qabul qilish marosimlari aynan shu yerda bo’lib o’tgan. Majmua tarkibida:  Muzey  Ilmiy-tadqiqot va ta’lim markazi  Kutubxona va o’quv zali  Konferensiya zali Majmua o’z faoliyatini Islom Karimov nomidagi Respublika xayriya jamoat fondi bilan o’zaro hamkorlikda olib boradi. Muzey eksponatlari rezidentsiya zallarida joylashgan. Birinchi zalda siz fotosuratlar, hujjatlar va hatto prezidentning shaxsiy buyumlarini ko’rishingiz mumkin. Ikkinchi xonada siz Islom Karimov asarlari to’plamlari bilan tanishasiz. Qizig’i shundaki, prezidentning o’zi hech qachon rassomlar va fotosuratchilar uchun suratga tushmagan. Ba’zi rasmlar juda qiziq, siz Islom Karimovni g’ayrioddiy holda ko’rishingiz mumkin, ularning syujetlari afsonaviy ertaklarga o’xshaydi. Muzeyda shuningdek, smart ekranlar o’rnatilgan, ularning yordami bilan siz Islom Karimov hayotidan qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishishingiz mumkin. Majmua markazida piyodalar 23 yo’laklari va gul bilan o’ralgan chiroyli bog’ga ega. Saroy yonidagi balandlikda Islom Karimovning bronza haykali joylashgan. Yodgorlik majmuasining asosiy vaziflari:  O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining xotirasini, uning mustaqillikni qo’lga kiritishga, davlatchilikni qurishga qo’shgan ulkan hissasini va Islom Karimov shaxsining tarixiy rolini abadiylashtirish, shuningdek uning merosini ommalashtirish;  ulkan shaxs, zamonaviy O’zbekistonning asoschisi, yaratuvchisi va me’mori, mustaqillik yillarida O’zbekiston yutuqlarining ijodkori, jahon hamjamiyatida mamlakatning 19

obro’-e’tibori mustahkamlanishi asoschisi sifatida Islom Karimovning hayoti va faoliyatini, uning shaxsiy va axloqiy fazilatlarini o’rganish;  O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov rahbarligida mustaqil davlat sifatida O’zbekistonning qaror topish va mustahkamlanishini namoyish qilish;  ilmiy-tadqiqot, ta’lim va ma’naviy-ma’rifiy faoliyat olib borish;  yoshlarni, aholining keng qatlamlarini va mamlakat jamoatchiligini, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar boshliqlarini Yodgorlik majmuasining faoliyati bilan keng tanishtirishni tashkil etish;  O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti hayoti va faoliyati bilan bog’liq kitoblar, kataloglar, bukletlar, yo’l ko’rsatkichlar va boshqa materiallar nashr etilishi, tarqatilishini tashkil etish;  Islom Karimovning hayoti va faoliyatiga tegishli kolleksiyalar va ashyolarni saqlash, hisobga olish, eksponatga qo’yish;  muzeyning kolleksiyalari va ashyolari ma’lumotlar bazasini shakllantirish, yuritish va yangilash;  muzeyning kolleksiyalari va ashyolarini bosma va elektron variantda O’zbekiston Respublikasi Milliy muzey fondiga kiritish yuzasidan takliflar kiritish. 20

Shahidlar xotirasi yodgorlik majmuasi. 21

Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyi. O’zbekiston mustaqil davlat deb e’lon qilingandan keyin mamlakatda I. A. Karimov rahbarligida amalga oshirilgan xayrli ishlardan biri chor va sovet mustamlakachiligi yillarida begunoh qurbon bo’lgan, o’tgan asrning 30-50- yillarida “xalq dushmani” sifatida qatag’on etilgan va shu sababli nomlari o’zbek xalqi hamda madaniyati tarixidan o’chirib yuborilgan siymolar xotirasini abadiylashtirish orqali tarixiy adolatni tiklash bo’ldi. I. A. Karimovning 1999-yil 12-mayda imzo chekkan Farmoyishiga ko’ra, Mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasini abadiylashtirish komissiyasi tuzildi. Shu yili iyul oyida hukumat qarori asosida “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg’armasi tashkil etildi. Natijada bo’lg’usi muzeyning ko’rgazma vositalarini shakllantirish boshlandi. Shahidlar xotirasi yodgorlik majmuasi – Toshkent shahrining Yunusobod tumanidagi Bo’zsuv kanali bo’yida (Amir Temur shohko’chasi bo’ylab joylashgan). Majmua barpo etilgan joy 20-asr 20-yillariga qadar Toshkent shahrining xilvat chekkasi bo’lgan, 40-yillarda xuddi shu joydagi 3 ta qatlgoxda sho’rolar tomonidan millatning ilg’or vakillari, begunoh vatandoshlar qatl qilingan. Qatag’on qurbonlari xotirasiga bag’ishlab sobiq qatlgoh o’rnida Shahidlar xotirasi yodgorlik majmui O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimov tashabbusi bilan bunyod etilgan. 2000-yil 12-may kuni Toshkentning Yunusobod tumanida barpo etilgan “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuining tantanali suratda ochilishi mamlakat va xalqning ijtimoiy, madaniy va ma’naviy hayotida ulkan voqea bo’ldi, qisqa muddatda mazkur majmua tabarruk ziyoratgohlardan, yosh avlodlarni vatanparvarlik va millatparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladigan maskanlardan biriga aylandi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2001-yil 1 may sanasini “Qatag’on qurbonlarini yod etish kunini belgilash to'g’risida”gi Farmoni asosida “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuida “Qatag’on qurbonlari xotirasi” muzeyi barpo etildi. Muzey 2002-yil 31-avgustda – mamlakatda ilk bor nishonlangan “Qatag’on qurbonlarini yod etish kuni” da tantanali ravishda ochildi. 22

Yodgorlik majmuasi va muzey barpo etilgan joy XX asrning 20-yillaridan to Ikkinchi jahon urushi boshlanguniga qadar sovet davlatining jazo organlariga qatlgoh bo’lib xizmat qilgan. Toshkent shahrida otilgan qatag’on qurbonlari shu yerdagi uchta qatlgohga dafn etilganlar. Yodgorlik majmuasi ana shu sobiq uch qatlgoh hududlarini o’zaro birlashtirib turadi. Agar ramziy sag’ana yodgorlik majmuining memorial markazi hisoblansa, muzey binosi uning ma’rifiy markazi bo’lib xizmat qiladi. Maydoni 17 gektardan ortiq muntazam tartibli loyihalangan yam-yashil 26 pastibaland hududni Bo’zsuv kanali ikkiga ajratgan, ikki qirg’oqni kanal ustiga qurilgan ko’prik (uz. 100 m) birlashtiradi. Majmua markazida tik ustunlarga o’rnatilgan feruza rang qovurg’ali gumbazli ayvon (rotonda, bal. 27 m) metall qurilmalardan ishlanib G’o’zg’on marmari bilan qoplangan, poygumbazi ganchkori muqarnaslar bilan ziynatlangan. Gumbaz ichi ganch o’ymakorligida ishlangan. Gumbaz ostidagi handasiy shakllardan naqshlar hosil qilib bezatilgan marmar polda nefritdan ishlangan ramziy sag’ana atrofga sukunat taratib turadi; sag’ana shahid ketgan vatandoshlarning ramziy qabridir. Shuningdek, 2002-yilda shu hududda qad ko’targan "Qatag’on kurbonlari xotirasi" muzeyi majmuaning tarkibiy qismiga kiradi. Muzey binosi Bo’zsuv bo’yida, bahavo joyda joylashgan bo’lib, bir qavatdan iborat, yerdan balandligi 20 m. Dastlabki bino bir gumbazli 400 m kv. hajmdagi yagona ekspozitsiya zalidan tashkil topgan. Bino atrofi 28 ta naqshinkor ustunlar ko’tarib turgan ayvondan iborat bo’lgan. Uning umumiy maydoni 784 m kv. tashkil etgan. Bino o’zbek milliy me’morligi an’analari asosida qurilgan. Muzey binosi mamlakatimizning noyob meʼmoriy inshootlaridan biri hisoblanadi. Ushbu inshoot meʼmori A. Turdiyev bo’ladi. Bino anʼanaviy meʼmorlik uslubi (ayvon, gumbaz, peshayvon, ravoq va boshqalar) da qurilib, milliy bezaklar bilan ziynatlangan. Muzey binosi murabba tarhli (20x20 m), balandligi 20 m, gumbazli (balandligi 6,2 m, diametri 5,8 m; feruza rang gumbazi “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuidagi ayvon gumbazi bilan uyg’un), bino atrofi kengligi 4 m bo’lgan ochiq ayvon bilan o’ralgan, undagi 28 ta ustun va 23

to’sinlar hamda 4 tarafdagi kirish zinapoyalari binoga o’ziga xos salobat baxsh etadi. Binoning pastki qismida texnik-muhandislik, maʼmuriyat va boshqalar qo’shimcha xonalar joylashgan, ular ko’rgazma zali bilan maxsus yo’lak va zinapoyalar orqali uzviy bog’lanadi. Bino bezagida marmar, haqiq, granit toshlar, rangli koshinlardan foydalanilgan, yog’och o’ymakorligi (AAbdullayev, S. Rahmatullayev, N. Sohibnazarov va boshqalar), ganchkorlik (M. Murodov va boshqalar), naqqoshlik (A. Karimov va boshqalar), koshinkorlik (M.Mamajonov, R.Muhammadjonov, M.Shedrin, V.Gan va boshqalar), gumbazning ichki bezagida murakkab iroqi muqarnas mahorat bilan qo’llanilgan. Binoni barpo etishda Toshkent shahri meʼmorlik bosh boshqarmasi hamda "Usto" ijodiy ishlab chiqarish uyushmasi ustalari faol ishtirok etgan. Muzeyning birinchi ekspozitsiyasi 6 bo’limdan iborat bo’lgan. 2007-yilning 31-avgustida I. A. Karimovning muzeyga tashriflari chog’ida, ushbu muzey faoliyatini yanada takomillashtirish, qatag’on qurbonlari tarixi va achchiq qismatini yanada kengroq o’rganish va ask ettirish maqsadida unga qo’shimcha bino qurish haqida aytib o’tildi. Ajdodlarning an’analarini davom ettirish, hozirgi kunlarning qadriga yetishga, ekspozitsiyada nafaqat bugungi kun, balki kelajak uchun ham g’oyat muhim ahamiyatga ega bo’lgan hujjat va eksponatlarni ko’rsatilishi lozimligi ta’kidlandi. 2008-yil 5-may kuni davlat 27 rahbarining “Qatag’on qurbonlari xotirasi” muzeyining faoliyatini yanada takomillashtirish to’g’risida”gi PQ-861-son Qarori qabul qilindi. Mazkur Qaror ijrosi natijasida muzeyda katta o’zgarishlar amalga oshirildi. Muzeyning qayta ta’mirlangan va kengaytirilgan binosi qo’sh gumbazli ekspozitsiya uchun mo’ljallangan 3 ta zaldan iborat inshoot bo’lib, atrofini o’yma naqshinkor ayvon o’rab turadi. Ayvonning to’rt tarafidan 42 ta milliy naqshlar o’yilgan, bo’yi 5,5 metrli ustunlar ko’tarib turadi. Binoning ekspozitsiya zallarining maydoni 960 m kv. tashkil etadi. Ayvon qismi 640 m kv., yer to’lasi 1568 m kv.ni tashkil etadi. Muzey ekspozitsiyasi 10 ta bo’limdan iborat. Ushbu muzeyning yangi ekspozitsiyasini tashkil qilish jarayonida O’zR Fanlar akademiyasi, O’zR Arxiv 24

agentligi, Kartografiya boshqarmasi, O’zbekiston matbuot agentligi, O’zbekiston milliy teleradiokompaniyasi, Madaniyat va sport ishlari vazirligi, O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi, Vestminstr Universiteti, O’zbekiston Badiiy akademiyasi, Mudofaa vazirligi, “Sovplastital” korxonasi bilan hamkorlikda ish olib borildi. Shu bilan birgalikda Ichki ishlar vazirligi, Milliy Xavfsizlik xizmati, Oliy sud fondlarida saqlanayotgan hujjatlardan ekspozitsiyada foydalanish uchun olindi. “Qatag’on qurbonlari xotirasi” muzeyi — O’zbekiston FA tizimidagi ilmiy- maʼrifiy muassasa. Muzeyning ilmiy-tematik ekspozitsiyasi quyidagi 7 bo’limdan iborat:  XIX asrning o’rtalarida Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va unga qarshi xalq qo’zg’olonlari  Turkiston muxtoriyatining tugatilishi va 20-yillardagi qatag’on  “Quloqlashtirish” kompaniyasi (30-yillar)  30-yillardagi qatag’on  40 —50-yillardagi qatag’on  80-yillardagi qatag’on (“Paxta ishi”)  Mustaqil O’zbekistonda qatag’on qurbonlari xotirasining eʼzozlanishi. Muzey “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg’armasi bilan hamkorlikda “Qishloq fojiasi” (R. Shamsutdinov), “Abdulla Qodiriy” (S. Mirvaliyev), “Cho’lpon” (N. Karimov) tadqiqotlari, Munavvarqori Abdurashidxonov va Botuning “Tanlangan asarlar”ini nashr etgan. O’zbekiston hujjatli va badiiy filmlar kinostudiyasi hamda “O’zbektelefilm” studiyasi bilan hamkorlikda “Barhayot xotira”, “Armonli yillar ko’zgusi”, “Fidoyi olim”, “Mirtemir” singari hujjatli filmlar yaratgan. 25

101-guruh talabalari Shahidlar xotirsi muzeyida 26

Shahidlar xotirasi muzeyi Qurolli Kuchlar muzeyi 27

Muzey tarixi. Muzey 1965-yilda ochilgan, bu uning ko’p yillik tarixga egaligi haqida gapiradi. Dastlab u Amir Temur maydoni yaqinida joylashgan bo’lib, faqat 1975-yilda muzey eksponatlari hozirgi binoga ko’chirilgan. Muzeyning birinchi ekspozitsiyalari O’zbekistonning Rossiya imperiyasiga kirishiga bag’ishlangan, keyinchalik - o’zbek qo’shinlarining Ikkinchi jahon urushida ishtirok etishiga atalgan. Bugun siz paleolit davridan XX asrgacha bo’lgan harbiy tarix haqida hikoya qiluvchi eksponatlarni ko’rishingiz mumkin. Barcha xonalar multimediya uskunalari bilan jihozlangan bo’lib, ularning yordamida muzeyga tashrif buyuruvchilar har bir muzey stendi orqali qiziqtirgan eksponatlar haqida batafsil ma’lumot olishlari mumkin. Harbiy eksponatlar O’zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasining turli tarixiy davrlariga tegishli: zamonaviy mustaqil O’zbekiston, Ulug’ Vatan urushi davrlari, o’rta asrlar va qadimgi dunyo. Uchinchi qavatda siz ko’plab qimmatbaho va rang-barang buyumlar va yodgorliklarni ko’rishingiz mumkin. Iskandar Zulqarnayn fathlari davridagi qadimiy topilmalar, jangchilar qurollari (qilich, qalqon, zirh), bosh kiyimlar va boshqa atributlar bilan bog’liq harbiy tarix. Eng qadimgi topilmalar dastlabki paleolit davriga - miloddan avvalgi V asrga to’g’ri keladi. Ilk o’rta asrlar davri – “Temuriylar” davri, Amir Temur hukmronligi - yurish chodiri va shohlik taxtining rang-barang qayta ta’mirlangani; Temurning To’xtamish va Oltin O’rda bilan bo’lgan urushlariga bag’ishlangan diorama, shuningdek, o’rta asrlar jangchilarining qurollari va jihozlari. Siz boshqa ko’plab qiziqarli narsalarni ko’rishingiz mumkin: harbiy yurishlar xaritalari, jangchilar bayroqlari. XVI-XIX-asrlar - Turkiston viloyatining gullab-yashnagan davri - bu erda Buxoro amirligiga, shuningdek, Xiva va Qo’qon xonliklariga va XIX asr o’rtalarida ularning mustaqilligini yo’qotishiga bag’ishlangan to’plamlarni ko’rasiz. Ko’p eksponatlar Sovet ittifoqi davriga to’g’ri keladi. Oktyabr inqilobidan keyin va urushdan oldingi yillarda O’zbekistonning SSSR tarkibiga kirishiga bag’ishlangan bir nechta stendlar. Siz Ulug’ Vatan urushi davrini aks 28

ettiruvchi O’zbekiston ekspozitsiyalarini ko’rasiz: eski harbiy texnika modellari, o’sha davr qurollari, mukofotlar, harbiy unvonlar chiziqlari, qo’shin turlari bo’yicha boshqa nishonlar. Janglar haqida juda ko’p ma’lumotlar bor. O’sha paytda respublikalarda bir yarim milliondan ortiq aholi qatnashgan. O’zbekistondan 300 dan ortiq odam Sovet Ittifoqi Qahramoni unvonini olgan. Ikkinchi qavatda O’zbekistonning zamonaviy qurolli kuchlariga bag’ishlangan ikkita asosiy ekspozitsiya bor: “Mustaqil O’zbekiston posbonlari to’g’risida” va “Xalqaro harbiy hamkorlik”. Eksponatlar O’zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar va undan keyingi tarix davriga tegishli: - Afg’on urushi paytida jangchilarning qurollari, bayrog’i, ordenlari va nishonlari, asbob -uskunalari va jihozlari - zamonaviy mustaqil O’zbekiston askarlarining tantanali va kundalik kiyimlari. O’zbekistonga dunyoning boshqa armiyalaridan sovg’alar: diplomlar, mukofotlar, kuboklar, kitoblar stendini ko’rish ham juda qiziqarli. Birinchi qavatda O’zbekistonning zamonaviy armiyasida xizmat qilayotgan harbiy xizmatchilarning plakatlari va fotosuratlari, Amir Temur portretlari va O’zbekistonning rang-barang panoramasi joylashtirilgan. Bino 3 qavatdan iborat bo’lib, ekspozitsiyalar 3 harbiy tarixiy davrga bo’lib yoritilgan. 1-davr "Temuriylar davridagi harbiy sanʼat (14—15-asrlar)" ga bag’ishlangan. Amir Temur harbiy sarkarda sifatidagi ko’p qirrali faoliyati yoritib berilgan. Zal ekspozitsiyalari asosini "Amir Temurning To’xtamishxonga qarshi uchinchi harbiy yurishi" batal dioramasi (o’lchami — 12,5x3,5, mualliflari Alisher Ergashev, Mahmud Samiqov va Muxtor Zoirovlar) tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda "Amir Temur ot ustida" portreti (muallif R.Ziyodillayev), qurolyarog’lar namunalari, bayroqlar, "Amir Temur davlati xaritasi", nog’oralar va h.k. o’rin olgan. 1qavatda 29

ko’rgazma va kino zallari joylashgan. 2-davr fashizmga qarshi kurash (1941—45 yillar) yillarida o’zbek xalqining qahramonligiga bagishlangan. Har bir ko’rgazmada u yoki bu jangda qatnashgan o’zbekistonlik askarlarni shaxsiy buyumlari, jangovar mukofotlari, hujjatlari va h.k. qo’yilgan. Vatandoshlarimizning mehnat frontidagi faoliyati keng yoritilgan. Eksponatlar orasidan fashistlar Germaniyasidan tortib olingan o’ljalar (fashistlar Germaniyasi harbiy mukofotlari, o’t ochish qurollari), qurolaslahalar, harbiy mashina, tank va samolyotlarning maketlari joy olgan. Zal ekspozitsiyalari xronologik xarakterga ega bo’lib, Brest qalʼasi uchun bo’lgan janglardan tortib to Berlingacha bo’lgan janglarni o’zida yoritgan hamda to’liq maʼlumot berilgan. 3-davr "Mustaqil O’zbekiston himoyasida" deb nomlanadi. O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari tashkil topishi tarixi, uning qonuniy asoslari, Qurolli Kuchlarimiz qo’shinlari tarkibi, harbiy hududiy bo’linmalar — harbiy okruglar, ulardagi qism va qo’shilmalarning jangovar tayyorgarligi, oliy harbiy bilim yurtlarida, serjantlar tayyorlash maktablarida harbiy kadrlarni tayyorlash, shu bilan bir qatorda milliy armiyamizning xalqaro harbiy hamkorligi, tarbiyaviy, madaniy-maʼrifiy, sport hamda harbiy ommaviy axborot vositalari faoliyati keng yoritilgan. Muzey armiya faoliyatini yoritishda respublikamiz muzeylari orasida o’ziga xos ilmiy markazga aylangan. Muzey qoshida urush va Qurolli Kuchlar faxriylarining kengashi tuzilgan. Ushbu muzey haqida ma'lumotlarim shulardan iborat. O’zbekiston Qurolli Kuchlari davlat muzeyining virtual versiyasi yaratildi. Endilikda istalgan foydalanuvchi Mudofaa vazirligining rasmiy veb-sayti orqali muzeydagi barcha eksponatlar bilan tanishishi mumkin. Bu haqda Mudofaa vazirligi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar departamenti xabar berdi.Buning uchun “mudofaa.uz” saytiga kirish va u yerdan o’rin olgan “Qurolli Kuchlar davlat muzeyi” tugmasiga bosish kifoya. Qurolli Kuchlar davlat muzeyi 1965-yilda Markaziy ofitserlar uyi qoshida Turkiston harbiy okrugi jangovarlik shuhrati muzeyi sifatida tashkil etilgan. Umumiy maydoni 3 ming kvadrat metrdan 30

ortiq bo’lib, muzey hududidan 10 mingdan ziyod eksponatlar o’rin olgan. Muzeyning asosiy ish faoliyati ekspozitsiyalar (buyum-ashyolar, hujjatlar, jangovar mukofotlar va qurol-yarog’lar) orqali yoshlar va harbiy xizmatchilarni harbiy-vatanparvarlik, ona yurtga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. 101-guruh talabalari Qurolli kuchlar muzeyida 31

Qurolli kuchlar muzeyi O’rol Tansiqboyev uy-muzeyi 32

Mana ko’p yillardir-ki shaharning ko’pqavatli binolari shovqin-suronli hovlisida taniqli xalq rassomi O’rol Tansiqboyevning uy-muzeyi faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Mazkur xotira uy-muzeyi 1981 yilda ochilgan bo’lib, ustaxona, mehmonxona, yotoqxona, ishxona, ayvon hamda turfaxil gullar va o’simliklar ko’rinib turgan peshayvonni o’z ichiga olgan. Bugungi kunda muzey ekspozitsiyasida rassom qalamiga mansub 400 dan ortiq asarlar mavjud. Mazkur uyda buyuk rassom yashab o’tgani xotirasiga 1976 yilda xotira-ustaxonasi ochilgan. Unda rassom ijod namunalari ekspozitsiyasi, rassom hayoti va ijodiga oid xujjatli materiallar, molbert, bo’yoqlar uchun stolchalar, fotoxujjatlar va musavvirning chet el muzeylarida saqlanayotgan asarlaridan nusxalar bor. O’rol Tansiqboyev - xalq rassomi, badiiy akademiyaning chinakam a’zosi, O’zbekiston rassomlar uyushmasining raisi (1956-1959). Toshkentda tug’ilgan. Yetti yillik maktabni tugatib, zavodga ishga kiradi. O’rol yigirma yoshidan rasm chizishni boshlaydi. O’rol Tansiqboyevning birinchi suratlari u ishlagan zavodning klubida namoyish etilgan. 1924 yil “Turkiston haqiqati” gazetasida “O’rol Tansiqboyev ismli ishchi-rassom haqida” qayd paydo bo’ladi. Toshknetdagi san’at muzeyi qoshidagi birinchi o’qituvchisi (1923-1927 yillar) N. V, Rozanov bo’lgan. Ta’sirchan mahorat, impressionistik hissiyotlar yosh Tansiqboyevning “O’zbek portreti” nomli ishida namoyon bo’ldi (1927, Sharq muzeyi, Moskva). 1928 - 1929 yillar O’rol Tansoqboyev Penza rassomchilik oliygohida I. S. Goryushkin- Sorokopudov qo’lida tahsil oladi. 1929 yil Moskva shahriga tashrif buyurib, rassom muzeylar bilan tanishadi, unda chuqur taassurotlar qoldirgan zamonaviy g’arbiy-ovrupa san’atini ko’radi. Shu vaqtdan e’tiboran, betinim izlanishlar, mustaqil yo’nalish tanlovi sari intilishlar boshlanadi. Tansiqboyev - ovrupa madaniyatiga yuzlanib, ovrupacha avangard usullarini egallagan, o’zgacha dunyoqarash ila yorqin shaxsiyati shakllantirgan chinakam millatparvarchilik ruhidagi ilk rassom. O’rol Tansiqboyevning mahorat tajribasi u yashagan va ijod qilgan davrning badiiy mohiyatida tushuniladi. O’sha yillarda zamonaviy o’zbek 33

rassomchilik san’ati shakllanish bo’sag’asida turgan va u ilk qaldirg’och bo’lgan. Ushbu jarayonlarda P. Benkov, A. Volkov, M. Kurzin, N. Kashina, A. Nikolayev, B. Ufimtsev kabi rassomlar alohida o’ringa ega, zotan, ular o’z ijodi orqali milliy maktabning yuqori darajasini aniqlab berishgan. 1934 yil Moskva hamda Filadelfiyada bo’lib o’tgan O’zbekiston san’at asarlari ko’rgazmasidan so’ng uni “o’zbek rangshunosligining cho’qqisi”, deb atay boshlashgan. 30-yillardagi ijodida impressionistik ishlarni ko’rish mumkin, masalan, “Plenerdagi avtoportret” (1935) va voqe’iy portret - A. Podkovirovning portreti (1935), shuningdek, neoprimitivizm ruhidagi “O’zbek. Samarqand” (1934). 30- yillarning ikkinchi yarimidagi “Birchmulla”, “Bog’iston”, “Bahoriy ishlar” orqali rassomning keyingi ijodi peyzaj janri yo’lanishi bo’yicha ketishi belgilanadi. O’. Tansiqboyevning 20-yillar boshi, 30-yillar oxiridagi ishlarini sinchkovlik bilan o’rganish orqali undagi yashirin intilishlarni payqash mumkin. N. Rozanov studiyasini bitirib, Penza badiiy oliygohida ikki yilgina tahsil olib, rassom talabalik pallalarida ko’p ushlanib qolmay, hadiksirab o’z yo’nalishini tanlay oldi. Munozara va ko’rgazmalar muhiti, Tansiqboyevdan yigirma yoshlar katta bo’lgan va o’zining ijodkor sifatida aniq yo’nalishiga ega bo’lgan A. Volkov, M. Kurzin, A. Nikolayev, A. Podkovirov kabi rassomlar bilan yelkama-yelka ishlash ichki ehtiyojlar sari dadil izlanishlar, erkin ijod imkoniyatlarini ochdi. “A. Toshkenboyevning portreti” dan boshlab, 30-yillar o’rtalarigacha TansiqboyevXIX - XX asrlargacha bo’lgan ovrupacha tasviriy san’atning asosiy yo’nalishlarini jadal bosib o’tdi. Har bir zamonaviy rassom uchun muhim qadam bo’lgan impressionizm yo’nalishini A. Tansiqboyev o’zining A. Toshkentoyev portretida namoyon etdi. Divizionizm bilan qiziqib (“Karvon”), Sezannga va kubizmga yaqin bo’lgan ishlarida (“Pushti manzarada yigitcha shakli”, “Xojikent”) va rasmlarida (“Hovuz bo’yida”, “Eski shahar burchagi”) postimpressionizm tasviriy san’atida ranglarining kuchaytirish o’rni (“Qizil kuz”) va fovizmda (“Bog’da peshin”) muvaffaqiyatli rivojlandi. O’rol Tansiqboyev talabalik kezlaridayoq, tasviriy san’at 34

tartiblari, ularning rivojlantirish yo’llari haqida o’y surgan. 1927 yil ikkita badiiy mohiyatni namoyish etgan portret chizgan: biri (“A. Toshkentboyev portreti”) - impressionizmga va boshqasi (“O’zbek portreti”) - sharqona bezaklar, nishonlar bilan to’ldirilgan. “A. Toshkenboyevning portreti” dan boshlab, 30-yillar o’rtalarigacha Tansiqboyev XIX - XX asrlargacha bo’lgan ovrupacha tasviriy san’atning asosiy yo’nalishlarini jadal bosib o’tdi. Har bir zamonaviy rassom uchun muhim qadam bo’lgan impressionizm yo’nalishini A. Tansiqboyev o’zining A. Toshkentoyev portretida namoyon etdi. U havoni, ta’sirchan muhitning yorqin ranglarini yetkazib berishni o’rgandi, tabiat bilan uzviy bog’liqlikka ega bo’ldi. Divizionizm bilan qiziqib (“Karvon”), Sezannga va kubizmga yaqin bo’lgan ishlarida (“Pushti manzarada yigitcha shakli”, “Xojikent”) va rasmlarida (“Hovuz bo’yida”, “Eski shahar burchagi”) postimpressionizm tasviriy san’atida ranglarining kuchaytirish o’rni (“Qizil kuz”) va fovizmda (“Bog’da peshin”) muvaffaqiyatli rivojlandi. O’rol Tansiqboyev talabalik kezlaridayoq, tasviriy san’at tartiblari, ularning rivojlantirish yo’llari haqida o’y surgan. Tansiqboyevning mukammal rivojlanish yo’lida uning o’sha yillar qilgan ijod namunalari, 1951 yil - “Ona yer” va “Issiq ko’l oqshomi” kabilar tasdiqlaydi. Ularda, go’yo, ikki mohiyat kurashi ketayotganday - o’sha darvlarga xos illyustrativ intilishlar, ortiqcha bo’laklar va, umuman, tabiat timsolining yuzaki ifodasi, shuningdek, chuqur falsafiy-she’riy kechinmalar sari izlanish. “Toxiatosh” va “Sirdaryo” kabi manzaralari diqqatga sazovor. O’rol Tansiqboyev o’z ijodining yangi bo’sag’asida turib, o’zbek manzarashunoslik tasviriy san’atiga butunlay o’zgartirish olib kirishi lozim bo’lgan. Eng yaxshi manzaralari, ayniqsa “Qayraqum GESida tong” da umuminsoniy izlanishlar namoyon bo’ladi. “Angren-Qo’qon tog’ yo’li”, “Pomirdagi Qoraqo’l”, “Belesda. Qirg’iziston”, “Oloy vodiysi”, “Oqshomda Panj” polotnolarida tabiat orqali hissiyotlar o’zlashtiriladi, xuddi erkinlikka qaytadan yuborilgan keng maktub kabi. O’rol Tansiqboyev O’zbekistondagi boshqa san’at asoschilar kabi mushkul, og’ir 35

yillarda, dunyoda urush va boshqa dramatik hodisalar yuz bergan vaqtlarda hayot kechirgan. 101-guruh talabalari O’rol Tansiqboyev uy muzeyda 36

O’rol Tansiqboyev uy muzeyi G'ulom uy muzeyi 37

O'zbekiston xalq shoiri va akademigi G'afur G'ulom betakor shoir va xalq arbobidir. G'afur G'ulom 1903 yil 10 mayda O'zbekiston poytaxti - Toshkent shahrida dehqon oilasida tug'ilgan. U nafaqat o'z xalqining, balki butun insoniyatning do'stligi, tinchligi va baxt-saodati uchun jonkuyar kurashchi bo'lgan. U yozuvchilik faoliyatidan tashqari publisistik va adabiy maqolalari bilan tanilgan. U ko'plab jahon klassiklari asarlarini o'zbek tiliga tarjima qilgan. Xalq shoiri 63 yoshida, 1966 yilda vafot etgan. G'afur G'ulomning uy-muzeyi Toshkentning Chilonzor tumanida joylashgan bo'lib, bu erda siz O'zbekistonning mashhur publisist hayoti va faoliyati haqida ko'proq bilib olishingiz mumkin. Muzey uchun joy tasodifan tanlanmagan. Muzey joylashgan ikki qavatli villa ilgari yozuvchining 1944 yildan 1966 yilgacha ijod qilgan va yashagan uyi bo'lgan. Shuningdek, bu erda adabiy asarlarga bag'ishlangan ekspozitsiya va yodgorlik majmuasi joylashgan. Uy-muzeyni yaratishning asosiy tashabbuskori taniqli shoirning farzandlari bo’lgan. G'afur G'ulomning uy-muzeyi 1983 yilda shoirning 70 yilligiga bag'ishlab tantanali ravishda o'z eshiklarini ochdi. Ushbu bino keng va o'z hovlisiga ega. Bu erda shoir 20 yildan ortiq ijod qbilan shug’ullangan. Shuningdek, muzey joylashgan hovli hududida shoirning o'g'li yashaydigan yana bir uy bor. Muzey ikki qismga bo'lingan. Ulardan birinchisi - yozuvchi yashagan yodgorlik, ikkinchisi - asosiy ko'rgazma joylashgan ikki qavatli bino. Ikkinchi bino 2003 yilda G'afur G'ulomning 100 yilligiga qurib bitkazildi. Muzeyning yodgorlik qismida mehmonlar yozuvchining ko'plab shaxsiy buyumlarini topishlari mumkin. Bu erda uning noyob kutubxonasi, o'quv xonasi va G'afur G'ulom do'stlari bilan uchrashgan mehmon xonasi mavjud. Qiziqarli xonalardan biri - bu musiqa xonasi, bu erda ikkita musiqiy asbob bor: bir vaqtlar uy egasi chalgan tambur va dutor. 38

Yangi binoda joylashgan ko'rgazma majmuasi mehmonlarni yozuvchi ijodi bilan tanishtiradi. Bu erda uning qo'lyozmalari, fotosuratlari, kitoblari, adabiyotga oid maqolalari, chet el asarlari tarjimalari joylashgan. Muzey fondida bugungi kunda 12000 dan ortiq eksponatlar mavjud bo'lib, ularning aksariyati yozuvchining qarindoshlari tomonidan taqdim etilgan. Bu erda siz chet ellik muxlislar tomonidan muzeyga sovg'a qilingan eksponatlarni ham topishingiz mumkin. Misol uchun, yunon tilidagi “Shum bola” hikoyasi nashri. Ba'zi eksponatlar g'ayrioddiy tarixga ega. Isroilning Kiryat Gat shahrida G'afur G'ulom sharafiga yodgorlik lavhasi o'rnatilgan bo’lib, uning tantanali ochilishida yozuvchining qarindoshlari ishtirok etishgan. Muzeyda mehmonlar ushbu tadbir fotosuratini ko'rishlari mumkin. Buxorolik yahudiylar yozuvchining 100 yilligi munosabati bilan Nyu-York shahrida ijodiy kecha tashkil etishdi. Shoirga bunday e'tiborni 1941 yilda yozilgan genosidni qoralovchi "Men yahudiyman" she'ri sabab bo’lgan. Nyu-York gazetasida chop etilgan maqolaning nusxasi hozirda uy-muzeyda saqlanmoqda. G’afur G’ulom muzeyiga 1983-yil asos solingan bo’lib, 1988-yildan 1998-yilgacha muzey kolleksiyalari doimiy ravishda yangilangan va boyitilib borilgan. Ushbu uy direktori yozuvchining qizi Olmos Gafurovna bo’lgan. 1993-yil yozuvchi G’afur G’ulomning 90 yilligi, 1998-yilda esa 95 yilligi nishonlangan. Muzeyning birinchi qavati uchta zaldan tashkil topgan bo’lib, undagi eksponatlar yozuvchini kundalik hayoti va asosiy ijodiy tetapoya davri haqida hikoya qiladi. Birinchi va ikkinchi zallar G’afur G’ulomning bolalik va o’smirlik chog’larini, ilk ilhom parisida yozgan sheʼr va hikoyalarini o’z ichiga oladi. Uchinchi zalda shoirning ijodiy ishlari, ko’pgina stend va yubiley materiallarni guvohi bo’lasiz. Ikkinchi qavati — uy-muzeyining memorial qismi bo’lib, mehmonxona, dam olish xonasi, kutubxona, ijod xonasi mavjud. Shoir foydalangan uy-ro’zg’or buyumlari, kutubxonada esa yozuvchining kitoblari va 39

unga hadya etilgan asarlar saqlanadi. Muzey ikki qismga bo’lingan. Birinchisi u foydalagan memorial buyumlar. Ikkinchisi — asosiy ekspozitsiya joylashgan ikki qavatli bino. U 2003-yil G’afur G’ulom tavalludining 100 yilligi munosabati bilan qurib bitkazildi. 101-guruh talabalari G’ofur G’ulom uy muzeyida 40

G’ofur G’ulom uy muzeyi 41

101-guruh talabalari G’ofur G’ulom uy muzeyida 42

Xulosa Xulosa qilib aytganda, muzeylar bugubgi kun insoniyat jamiyatida muhim o’rin tutadi. Chunki muzeylar tarixiy, moddiy va maʼnaviy yodgorliklarni to’plash, saqlash, o’rganish va targ’ib qilish ishlarini amalga oshiruvchi ilmiy, ilmiy- maʼrifiy muassasa hisoblanadi. Muzey xazinasida, asosan, moddiy va tasviriy narsalar, shuningdek, sanʼat asarlari jamlanadi, shu bilan birga yozma manbalar (qadimdan hozirgi davrgacha bo’lgan tarixiy qimmatga ega qo’lyozmalar, bosma hujjatlar, kitoblar) saqlanadi. Muzeylar yosh avlod uchun o’tmishni o’rganishda katta yordam beruvchi joydir. Yosh avlod muzeydagi tarixiy eksponatlarni tomosha qilish davomida o’sha ko’rgazma yaratilgan davrni biroz bo’lsada xayolliga keltiradi va o’sha davr muhitini o’zida his etadi. Muzeydagi eksponatlar orqali o’tmishdagi ajdodlarimizning turmush tarzi, faoliyati va shunga o’xshash turli xil ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Shuning uchun ham bugungi kunda yurtimizda muzeylar va ularning faoliyatiga e’tibor qaratish davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Masalan muzey binolarini kapital ta’mirlash yoxud yangisini qurish, ularni tubdan rekonstruksiya qilish bo’yicha ishlar olib borilmoqda. Mustaqillik yillarida muzeylarning ishlash mexanizmlari tubdan takomillashtirildi va bu borada tizimli ishlar olib borilmoqda. Bundan tashqari yildan-yilga muzeylarning moddiy texnik bazalari ortib bormoqda. Chet mamlakatlarda saqlanayotgan yurtimiz tarixiga oid turli xil nodir buyumlarning asl variantlari yoki nusxalari olib kelinmoqda. Har bir muzey o’zining ilmiy fondini boyitish maqsadida tinimsiz harakatlar qilib kelmoqda. Ushbu islohotlar natijasida aholining muzeylarga qiziqishi ortib, yildan yilga ushbu maskanlarga tashrif ortib bormoqda. Hattoki xorijiy mamlakat sayyohlarining ham yurtimizdagi muzeylarga bo’lgan qiziqishlari ortib, ularning oqimi tobora ko’paymoqda. 43

O'xshashlar

O’zbekiston me’morchiligida (Samarqand shaxridagi tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot)

O’zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatining amalga oshirilishi

O’zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilish va sog’lomlashtirish yo’lidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar tarixi

O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati

Tarixiy romanlarda saroy muhiti tasviri