Tarixiy romanlarda saroy muhiti tasviri - Tarix - Kurs ishlari

Tarixiy romanlarda saroy muhiti tasviri

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.919921875 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy romanlarda saroy muhiti tasviri Mundarija 1. Yozuvchi niyati va badiiy obraz 2. Tarixiy voqelik va badiiy talqin Foydalanilgan adabiyotlar 1

Yozuvchi niyati va badiiy obraz «Ulug’bek xazinasi» romanining yaratilish tarixi shuni ko’rsatadiki, badiiy jarayonning ibtidosi hayot haqiqatini bevosita o’rganishdan boshlanadi, ya’ni hayotiy voqelik haqidagi ilk axborot adib ongida obrazli tafakkurni uyg’otadi. Obrazli tafakkur bois ijodiy niyat tug’iladi. Ijodiy niyat tug’ilishi bilan badiiy to’qima ishga tushib, syujetga asos bo’ladigan manzaralar va ularda faoliyat ko’rsatuvchi obrazlar yozuvchi ongida shakllana boshlaydi. Ana shu ijodiy jarayonning mohiyati haqida yozuvchining o’zi shunday hikoya qiladi. Ba’zan tafakkur otining o’rnidan jilish uchun engil turtkining o’zi etarlidir. Bir vaqtlar gazeta Ulug’bekning fojiali o’limidan keyin izsiz yo’qolgan mashxur Ulug’bek kutubxonasi to’g’risidagi kichik bir maqolani o’qigandim. Unda bu kitoblar Ulug’bekning qotillari tomonidan yo’q qilib yuborilmaganligi, balki uning shogirdlari tomonidan Samarqanddan olib chiqib ketilib, Urgut tog’lariga yoki bo’lmasa, shahrisabz yaqinidagi bir g’orga yashirilganligi taxmin qilingandi. Maqola talay o’quvchilarda fikr uyg’otdi, yangi dalillar keltirildi, turli afsonalar naql qilindi. Ba’zi xatlarning mualliflari xatto kitoblar ko’milgan joyning ehtimolga yaqin o’rnini ham keltirishdi. Ulkan kutubxona (taxminan 15 ming jilddan iborat, bu o’sha davr uchun hayratomuz raqamdir) ning izsiz yo’qolishi mumkin emasligi haqidagi fikrning o’zi anchayin asosli ko’rinar, tasavvurni asoslardi. Respublika Fanlar akademiyasi kutubxonani izlab topish uchun kichik ekspeditsiya hozirladi, talay fidoyilar ham topildi. 2

Qozizoda Rumiy va Ulug’bek navjuvon talablariga saboq aytgan mashhur madrasaning ulkan yarim vayrona xonasida o’yga cho’mdim. Nega daf’a buyuk rasadxona harobalarida bo’ldim, sekstant yoyining sip-silliq yuzasidagi murakkab tarxlarni titroq va hayajon bilan ko’zdan kechirdim. Endi meni Ulug’bek obrazi – uning yuzi, sa’yi harakati muttasil ta’qib qilardi. Koinot sirlarini anglab etgan bu buyuk inson nechun o’zini butun borlig’i ila ilmga baxsh etmadi? Toju taxt uchun kurash, naqədar behuda ishligini nega tushunib etmadi? – degan va keyinchalik kitobda Ali Qushchi tomonidan bayon qilingan fikrlar hol-jonimga qo’ymasdi. Sarguzasht kissa haqidagi fikrdan voz kechib, katta tarixni polotno ustida o’ylay boshladim. 1 1 «Ўзбекистон маданияти», 1988 йил 27 январь. 3

Yozuvchi idrokida Ulug’bek kutubxonasi bilan bog’liq bo’lgan ijodiy fikrning tug’ilishi va uning takomili, adib badiiy niyatini hayajonga keltirgan turli-tuman kechinma va tuygularning yagona va umumiy bir hisga qo’shilib ketishi natijasida sarguzasht qissaga daxldor bo’lgan badiiy to’qimaning ishga tushib ketishi jarayoniga alohida e’tibor beraylik. Kutubxona bilan bog’liq bo’lgan ma’lumot ko’z ilg’amas darajadagi mayda bir tarzida Odil Yoqubov ko’ng’liga ijodiy urug’ bo’lib tushadiyu, ana shu urug’dan unib chiqqan ijodiy niyat adibning tafakkur otini joyidan siljitib yuboradi. Natijada sarguzasht qissaning syujet to’qimasiga daxldor bo’lgan ijodiy fikr birliklari, ya’ni kutubxonani qutqarish bilan bog’liq voqealar tizimi, qissaning obrazlar silsilasi va ularning faoliyati keltirib chiqaradigan turlituman hayotiy manzaralar, ayni shu jarayondagi hayot-mamot janglari yozuvchi ongida shiddat bilan shakllana boshlaydi. Yozuvchi shuurida tug’ilgan ijodiy g’oya unga tinchlik bermay qo’yadi, uni muvozanatdan chiqaradi. Shu bois u imkoni boricha ko’proq tarixiy materiallarni o’rganish maqsadida Samarqandga yo’l olib, voqea sodir bo’lgan makonni ham ipidanignasigacha tekshirib chiqadi. Natijada dastlabki tasavvurlar ko’lami jiddiy kengayadi. Ulug’bek davriga oid tarixiy manbalar qanchalik chuqur va atroflicha o’rganilgani sari adolatli shoh va jahonshumul olim bo’lgan Ulug’bek siymosi yozuvchi ko’z o’ngida jonlanib, davr adabiy tipi sifatidagi belgilarini namoyon eta boshlaydi. «Koinot sirlarini anglab etgan bu buyuk inson nechun, o’zini butun borlig’i ila ilmga baxsh etmadi? Toju taxt uchun kurash naqadar behuda ishligini nega tushunib etmadi? » -degan savollar adib xayolida charx urib, unga sira tinchlik bermaydi. Bu savollarga javob topish uchun esa, Ulug’bek davri tarixiy voqeligiga daxldor bo’lgan barcha manbalarni o’rganib, bu ziddiyatli davr haqiqatini tekshirib chiqish lozim edi. Chunki yozuvchining tafakkur osmonida charx urgan jumboqli savollarga Ulug’bek davri haqikatidan kelib chiqqan holdagina to’g’ri javob topish mumkin edi. Natijada kutubxonani qutqazuvchi shogirdlar fidoyiligi, saroydagi to’polonlar, otlar dupuri, qilichlar jarangidan iborat keng ko’lamli tarixiy voqelik yozuvchi ko’z o’ngida jonlanadi. Bu davr haqiqatini ochib beruvchi tarixiy va to’qima obrazlarning hammasi Ulug’bek shaxsi atrofida to’planib, birlari- 4

muhabbat va sadoqat, boshqalari nafrat va yovuzlik timsoli sifatida guruhlana boshlaydi. Badiiy to’qimaning serqirraligi va tarixiy faktning ko’lamdorligi sarguzasht qissaning o’z o’rnini tarixiy romanga bo’shatib berishiga sabab bo’lgan. Ko’rinadiki, tarixiy haqiqatni ochib berish bilan bog’liq hayotiy materiallarni badiiy to’qima ko’zgusida chuqur o’rganish tahlil qilish, umumlashtirish, individuallashtirish va tipiklashtirish orqali yozuvchi mukammal badiiy shakl va obrazlar yaratish imkoniga ega bo’lgan. Zamonasidan o’zib ketib, kelajak tongini oldindan ko’ra olgan bu buyuk mutafakkirga xos fazilatlar roman sahifalarida birin-ketin ochilaboradi. U adolatli shoh, elu yurtiga qirq yil osoyishta turmush baxshida etgan. Ma’rifatparvar shoh bo’lgan Ulug’bek mamlakatda ilmu ma’rifatni ravnaq toptirishga katta hissa qo’shgan jasoratli shohdir. Ulug’bek shaxsiyatiga xos bo’lgan bu haqikatlar uning badiiy siymosini davr adabiy tipi darajasidagi yuksaklikka ko’targan. Uning ilm- ma’rifat va Movarounnahr osoyishtaligi yo’lida chekkan zahmatlari tarixda abadul- abad qolishiga ishonadi. Hatto saltanat talashganda ham o’z davri uchun jumboq bo’lgan ikki xil qo’rqinch uning butun borligini qamrab olgan edi. U saltanatidan ayrilib qolishdan emas, balki bu elga qirq yil rahnamolik qilib orttirgan yagona boyligi-madrasayu rasadxonasi, nodir xazinasi – to’plagan kutubxonasi va nihoyat yaratgan asarlari-barchasi poymol bo’lishidan qyarqadi, xolos. Buning ustiga tag’in bir narasadan-kelgusi avlodlar mendan hazar qilmasmu deb qo’rqadi. Mirzo Ulug’bekday qoinot sirlarini ochib, fozillikka erishgan mavlono hayqot, axir oqibat bir o’tkinchi saltanatni deb, o’z pushti kamaridan bo’lgan farzandi bilan toju-taxt talashibdi-da, degan nom qoldirmoqdan qo’rqadi. Romanda o’z davrining adolatli va ma’rifatparvar hukmdori bo’lgan Ulug’bek vositasida, ya’ni uning to’g’risidagi cheksiz o’ylari, tushlari, xotiralarida jahongir Amir Temur siymosi qad ko’taradi. To shu roman yaratilgunga qadar Amir Temur haqida bir tomonlama mulohaza yuritish odat bo’lib qolgan edi. Uning ulug’ inson va buyuk sohibqiron sifatidagi fazilatlarini birinchi bo’lib tan olgan va buni Ulug’bek nigohi bilan e’tirof etgan dastlabki ijodkor Odil Yoqubovdir. U o’z 5

romanida Ulug’bekning bolalik chog’larida bobosi Amir Temur bilan muloqotlarini nihoyatda go’zal tarzda qayta jonlantiradi: “U hali kichkina bola edi. Bir gal olis safardan qaytgan bobosi bir-ikki hafta shu bog’da turdi. Xuddi mana shu buloq bo’yiga suyukli enagasi Saroymulkxonimning havorang ipak saropardasi to’qilgan edi… Goho enagasi oldida etak tutib, chodir yonidagi bo’liq oq biyani o’zi sog’ar, so’ng, alohida meshga quyib, qiyomiga keltirib qimiz qilar va yaxday buloqqa tashlab qo’yardi. Ahyon-ahyonda bu qimizni ichgani havorang saropardaga bobosi Amir Temur kelardi. U sezilarlik oqsoqlansa ham, aso ushlamas, novcha qaddini yigitlarday tik tutib: go’yo bir yoqqa shoshayotganday shitob bilan yurar edi. U hech qachon qimmatbaho zarrin to’nlar kiymas, yozgi saroyida ham tuya junidan to’qilgan oq sarg’ish chakmonini echmas, o’tirganda chakmonining etagi bilan mayib oyog’ini o’rab, tizzasini silab o’tirar edi. Bobosi Amir Temur oq yuzli, qirg’iy burun, siyrakkina cho’qqi soqol odam edi. Undan hamma hayiqar, u siyrak qoshlarini chimirib, o’tkir ko’zlari bilan qadalib qaraganda, hech kim tob berolmas, hamma ko’zini olib qochar, u kelayotganda har kim turgan joyda qo’l qovushtirganicha qotib qolar edi. Lekin ajabo kichkina Muhammad Tarag’ayni ko’rganda bobosining qovog’i ochilib, chehrasidagi shiddat bo’lakcha bir muloyimlik bilan almashar, o’tkir nigohida sho’x uchqunlar o’ynar edi. Odatda u nevarasini tizzasiga o’tqazib erkalar, aksariyat mudarrislarni chaqirib, nevarasining saboqlarini surishtirar edi. Mudarrislar Ulug’bekning zehnini maqtashsa, bobosi nevarasining keng peshonasidan o’pib kular: - Barakallo sizga. Amir Temur avlodidan ham Xorun rashidday bir fozil podshoh chiqsin-da, -deb qo’yar edi. Goho esa, bil’aks nevarasini mutolaa ustida ko’rsa, jahli chiqar, darg’azab bo’lib nevaralaridan biriga: - Olib chiq. Ot minsin. Qilich o’ynasin, -deb buyurar edi” Yozuvchi Amir Temur shaxsiyati, aql-idroki, shijoati, davlatni boshqarishdagi tadbirkorligi, ayniqsa, nevarasi Ulug’bekka munosabati uning taqdiriga rahnomoligini yuksak mahorat bilan tasvirlar ekan, buyuk insoniy fazilatlar sohibi bo’lgan buyuk sarkarda va davlat arbobi obrazini birinchi bo’lib o’zbek 6

romanchiligiga olib kiradi. Yozuvchi Ulug’bekning tush ko’rishi lahzasi orqali Amir Temur qiyofasini chizar ekan, unga qalb nuri, hissiyoti, mehru sadoqatini singdirib yubora olganining guvohi bo’lamiz. 7

U Amir Temurning harbiy yurishlariga ham xolisona baho berishdan cho’chimadi. Buyuk sohibqironning eng avval, Samarqandni va undan so’ng ona yurti Keshni obodonlashtirgani, ularning salobati va jahonshumul ulug’vorligini orttirishga intilgani ham tarixiy haqiqatdir. Amir Temurning bunyodkor va elparvar hukmdor sifatidagi siymosi ham Ulug’bek hissiyoti vositasida roman sahifalarida qayta jonlantirilgan. 8

Tarixiy voqelik va badiiy talqin Bobur o’z davri tarixiy voqeligining haqiqatlarini bevosita o’zi boshidan kechirgan barcha voqea-hodisalar bilan bog’liq holda asarlarida ifoda etgan mutafakkir hamdir. Ko’rinadiki, Bobur umr kitobnining deyarli barcha sahifalarini o’z qo’li bilan bitib, kelgusi avlodlarga ulkan adabiytarixiy meros qoldirgan. Bundan tashqari, uning qizi Gulbadanbegim tomonidan yozilgan “Xumoyunnoma” dagi fakt va dalillar bu tarixiy shaxs qiyofasini yanada teranroq ifodalashga xizmat qiladi. «Yulduzli tunlar» romanining manbalari xususida fikr yuritgan adabiyotshunos olim Karimov bu haqda quyidagilarni yozgan edi: «Avvalo shuni aytish kerakki, Pirimqul Qodirovning «Yulduzli tunlar» romani tarixiy-biografik turdagi asar bo’lib, turli xil voqealardan foydalanish asosida yozilgandir, unda hujjatlilik ustunlik qilib turadi». 1 Lekin yuqoridagi mulohazalardan «Yulduzli tunlar» - romani Bobur haqida bizgacha etib kelgan tarixiy-adabiy manbalarda bitilgan ma’lumotlarning aynan takrori degan xulosa chiqmasligi kerak. Tarixiy shaxs to’g’risidagi roman-bu tarixiy mavzudagi badiiy asar bo’lib, memuar tipidagi bitiklarning to’g’ridan- to’g’ri ko’chirmasi bo’la olmaganidek, tarixiy faktlarning oddiygina takrori ham emas. Tarixiy roman muayyan davr voqeligini badiiy idrok etish asnosida jonlantirish vositasida yaratilgan asardir. Bunday ijodiy jarayonda birgina Bobur shaxsiyatiga doir tarixiy ma’lumotlarni chuqo’r o’rganishning o’zigina kifoya qilmaydi. Buning uchun o’zbek, afg’on, hind xalqlarining o’sha davrdagi hayoti, iqtisodiy, madaniy-ijtimoiy voqea-hodisalar, tarixiy shart-sharoit, xalqlarning ongi, axloqiy qiyofalari, urf-odatlarini atroflicha va mukammal o’zlashtirish, yaxlit olganda Bobur Mirzoni etishtirgan muhitni chuqur bilish talab qilinadi. Ana shundan keyingina o’z davrining haq va adolat timsoliga aylangan bu buyuk zotning adabiy tipini tarixan ishonarli va badiiy jihatdan ta’sirdor qilib yaratish imkoniyati tug’iladi. Ko’rinadiki, Pirimqul Qodirov badiiy imkoniyati keng yozuvchi. U hayotning umumiy taraqqiyotiga xos ijtimoiy, inson aql zakovati – ufqlarining kengligini 1 Ғ.Каримов. Прозамизда тарихий тематика // «шарқ юлдузи», 1979, 3-сон.202 б. 9

Bobur harakteri bilan mohirona bog’lab, ishontirarli tarzda ocha boradi. To «Yulduzli tunlar» yaratilganiga qadar o’zbek tarixiy romanchiligida yosh yigitning zamona zayli Bilan shoh sifatida shakllanish tarixi qalamga olinmagan edi. Anna shuning o’zi ham yozuvchining bu ijodiy tajribasi adabiyotimiz uchun yangilik ekanligini ko’rsatadi. Bobur hayoti va ijodiga bag’ishlangan ko’pgina asarlarda uning temurilar saltanatini birlashtirib, ijtimoiy, iqtisodiy va asosiy jihatdan birlashgan mustahkam bir davlat tuzishga intilganligi qayd qilingan. Bu fikr umuman to’g’ri. Lekin Bobur nima uchun bu ishni asosiy maqsad qilib olgan edi? U maqsadiga qanday yo’llar Bilan erishmoqchi edi? Bunday savollar yozuvchiga tinchlik bermaydi va u bu masalani davr haqiqati bilan bog’lab keng qamrovli badiiy talqin qilishga kirishadi. Yozuvchi Bobur dunyoqarashining shakllanishini u yashagan davr tarixiy voqeligi bilan bevosita aloqadorlikda talqin qiladi. Aslida Bobur orzu qilgan katta maqsadlar o’zaro qirg’inbarot urushlardan ko’ngli zada bo’lgan ilg’or fikrlash kishilarining mushtarak niyati edi. Shu bois yozuvchi ham Bobur qarashlari hamda tarixiy voqealikka xos tipik sharoit taqozosi Bilan bog’likqlikda ko’rsatib beradi. Bobur – yosh shahzoda. Yoshligi tufayli u «ko’ngliga tugun bo’lib turgan» chigal muammo – Samarqandga lashkar tortish masalasini o’zicha hal etolmay qiynaladi. Tabiiyki, shunday paytda u kimlarningdir oqilona maslahatiga muhtoj. Biroq, «bu tugunlarni u istaganday echib bera oladigan donno odam bormikan? Uning esiga ustozi Abdullo tushadi, Betob bo’lib O’shga birga kelolmagan Xo’ja Abdullo ham Boburning Samarqandga qo’shni tortib borishiga tarafdor edi. «Movarounnahrdagi parokandalikni tugatib, qo’dratli davlat tuzmaguncha katta orzularimiz ro’yobga chiqmagay degan so’zlarini Bobur ustozidan ham ko’p eshitgan». 10

Yozuvchi Bobur yashagan davrning ichki qonuniyatlarini ochishga xizmat qiladigan bir qator epizodlarni badiiy to’qima vositasida syujet qo’rilmasiga kiritar ekan, shu tariqa Bobur harakterining tadrijiy rivoji va ruhiy olamidagi o’zgarishlarga o’quvchi diqqatini jalb eta boradi. 11

P. Qodirovning san’atkorligi shundaki, - u tarixiy faktlarga asoslanib, romaninng dastlabki sahifalaridan boshlaboq, oddiy mehnatkash xalq hayotining keng manzarasini chizish yo’lidan boradi. Asarda xalq o’z tarixining ijodkori sifatida talqin qilingan. Yozuvchi xalq hayoti, urfodatlari, turmush tarzining maishiy tasviriga ham jiddiy e’tibor bergan. U feodal tuzum davridagi xalq hayotini butun murakkabligiyu dramatizmi bilan tasvirlaydi. Natijada asar bosh qahramonining taqdiri, bosib o’tgan yo’li xalq hayoti va uning fojialarga to’la turmush tarzi, xalq ruhiyati va ma’naviy olami mohirlik bilan chizib berilgan. Zero, milliy qiyofa roman sahifalariga salohiyat baxsh etadi. bu esa, asar bosh qahramoni badiiy obrazining asl mohiyatini ochib berish, temuriylar inqiroziga sabab bo’lgan tarixiy-ijtimoiy omillarni chuqurroq badiiy tahlil qilish va feodal tuzum hayotini realistik aks ettirish imkonini beradi. Asar bosh qahramoni salbiy tiplarning ko’pchiligi bilan deyarli yuzma-yuz to’qnashmaydi. Lekin u har qadamda salbiy kuchlar tazyiqini, ular tomonidan yaratilgan vaziyat noxushliklarini sezib turadi. O’ratepada yurgan Boburning Andijondan xabar olib kelgan Tohir bilan suhbati lavhasini eslaylik. Shayboniyxonning qonxo’rliklarini Tohir tilidan bayon qilgan yozuvchi asosiy diqqat-e’tiborni bosh qahramon ruhiyatidagi o’zgarishlarga qaratadi. Bu o’zgarishlar uning nutqida, xatti-harakati va holatida to’la aks ettirilgan: «Chodir ichida quvg’indagi shoh bilan uning navkari yuzma-yuz o’tiribdi. Vatandan ajralish musibati oldida ularning oralaridagi katta farq go’yo kichrayib, ahamiyatsiz bo’lib qolgan. Boshlariga tushgan ko’rgiliklar ularning taqdirlarini bir- biriga o’xshash qilib qo’ygan. Shuncha yil jangu jadallarda birga yurib, qanchadan- qancha o’lim xavfini birga kechirgan ikki yigit bugun birinchi marta sirdoshlarcha ochiq so’zlashmoqda edilar… - …Taqdir menga iste’dod bergan, kuch bergan, g’ayrat bergan, ammo nechun baxt bermagan? - Bu zamonda baxt yo’q, amirzodam. Axir, sizdek nodir istedodlar dunyoga har kuni kelmaydi-ku. Nodon tojdorlardan qon yig’lagan elyurtimiz sizdek ma’rifatli sarkardaga mushtoq. Lekin baxil zamona g’alabani zolim xonga berib, 12

bizni, mana vatanimizdan ham judo qilmoqchi. Ilohim, bu baxil zamonaning bog’lari qurib ketsinu, sizu bizning qadrimizga etadigan yaxshi zamonlar ham kelsin…» Tohir toj-taxtdan ajralgan Bobur qalbidagi iztirobli kechinmalarni tushunadi. Ana shu daqiqalardan boshlab, u Boburning eng yaqin do’sti va xos beklaridan biriga aylanadi. Tohir oddiy mehnatkash xalq vakili bo’lsa ham, keyinchalik tug’ilgan sharoit ta’sirida unda manmanlik, mag’rurlik va kibru havo kabi illatlar ko’rina boshlaydi. Avtor Tohir obraziga chuqurroq yondoshadi. Uning harakteridagi o’zgarishlarga sabab bo’lgan ijtimoiy muhit ildizini ochadi. 13

Avlodlar dovoni hikmatlari Tarixga doir ilmiy tadqiqotlarda xayol qonuniyatlari aniq dalillar tahlil vositasida ochib berilgan holda, tarixiy romanlarda anna shunday qonuniyatlarni yaqqol-ochib beruvchi adabiy tiplarning badiiy talqini ustuvorlik qiladi. Tarixiy voqelikning badiiy to’qima bilan qo’shilib ketishi yozuvchi tasvirlayotgan davr haqiqatini yanada aniqroq va yaqqolroq tasavvur qilishga imkon beradi. Shuning uchun ham adabiy asardagi badiiy to’qimani boshqa hech bir vosita bilan almashtirib bo’lmaydi. Badiiy to’qimaning boshlanishi ijodiy niyatning tug’ilishidayoq yarq etib ko’zga tashlanadi.P. Qodirovning «Avlodlar dovoni» romanida «muallifdan» deyilgan izoh bor. Ana shu bitikda yozuvchini roman yaratishga ilhomlantirgan ijodiy niyatning tug’ilishiga asos bo’lgan sabablarga quyidagicha ishora bor. «Zamonaviy ehtiyojlar bizni tarixdan saboq olishga undaydi. Bugungi odamzodni bezovta qilayotgan katta muammolar o’tmish zamonlarda boshqacha shakllarda va o’zgacha miqyoslarda bo’lsa ham ajdodlarimizning boshiga tushgan. Ular bu muammolarni tushunish va hal qilish yo’lida juda ko’p ma’naviy izlanishlarni boshidan kechirganlar va o’z tarixiy tajribalarini bizga meros qilib qoldirganlar. O’sha davrda dunyoning eng qudratli va taraqqiyparvar mamlakatlaridan biriga aylangan Hindiston barcha xalqlarni milliy nizo, diniy adovat balolaridan xalos qilishning yangi yo’llarini izlagan, hamma ellar va e’tiqodlarni teng deb e’lon qilgan, jahonda birinchilardan bo’lib «sulhi kull»-har tomonlama tinchlik siyosatini boshlab bergan edi. Hindistonda tug’ilib o’sgan va uni o’zining vatani deb bilgan Akbar manna shu siyosatning tashabbuskori bo’lgan edi. Albatta siyosat bilan hayot orasida katta farqlar va kuchli ziddiyatlar mavjud edi. Akbar ham uning otasi Humoyun ham umr bo’yi ichki-tashqi ziddiyatlar girdobida yashaganlar. Eng xatarli asnolarda beg’araz, xalol mehnatkash xalq vakillari ularni naqd o’limlardan qutqazib qolganligi tarixiy hujjatlardan ma’lum. Shu sababli romanning g’oyaviy yo’nalishini Nizom, Salim, La’l, Chand, Mohim enaga kabi xalq vakillari orqali belgilashga intildim». 14

Badiiy to’qima ijodiy niyatning tug’ilishidan boshlanadi deyilganda, eng avvalo, obrazli g’oya ko’zda tutiladi. Chunki, yozuvchi bugungi zamonaviy ehtiyojlarni ham, tarix saboqlarini ham badiiy tahlil qilish jarayonida olgan taassurotlaridan ta’sirlanib ketadi-yu, yozilajak romanga asos bo’ladigan bosh g’oyani topib oladi. Zamondoshlarimizni bezovta qilayotgan ko’pgina muammolar qachonlardir ajdodlarimiz boshiga ham tushgani, ular esa bu muammolarni hal qilib, o’z tarixiy tajribalarini bizga meros qilib qoldirganlikliklarini yozuvchi obrazli tasavvur qila boshlaydi. Ana shu obrazli g’oya Humoyun va Akbar singari tarixiy shaxslar faoliyatlarini yozuvchi ruhiy olamiga muhrlab, ularning umum insoniy ahamiyatga molik ulug’ ishlari adovat tufayli kelib chiqadigan qirg’in- barot urushlarning oldini olish va tinchlik sevarlik g’oyalarini keng yoyishdek ezgu faoliyatlari yozuvchi ijodiy niyatini to’lishtira boradi. Yozuvchining mahorati shundaki, u har ikkala podsho obrazini chizayotganida ham tarafkashlikka berilmaydi, balki adolat mezoniga tayanib turib davr haqikatini berishga intiladi. Shu boisdan ham sherxonning yaxshi jihatlari qanchalik yoritilmasin. Hiyla va nayrangda ustamonligi ham e’tibordan chetda qolmaydi. Sherxonning Chunar hokimi qo’lida sipohi bo’lib yurib, keyinchalik uning go’zal xotini Lod malikasiga uylanishi, shuningndek, Krishan Roy qal’asiga bir ming ikki yuz kishilik ayol kiyimidagi qo’shinni kiritib, qal’ani zabt etishi, Amir Bahlulni tuhmatdan o’ldirtirishi va nihoyat, Humoyun sulhiga xiyonat qilishi tasvirida ham yozuvchi bu adabiy tipni xolisona tavsiflaganligini ko’ramiz. «Avlodlar dovoni»dagi eng go’zal sahifalar, aqllarni lol qoldiradigan shijoat, o’lim bilan yuzma-yuz jangga kirishib, g’olib kelgan mashaqqatli mehnat Nizom adabiy tipida o’z badiiy ifodasini topgandir. Kitobxonlar Nizom faoliyati qarshisida Xumoyunning bosh egishiga, dunyoda oddiy xalq vakili bo’lgan Nizomning aql- farosati, uning tasavvuri, o’limlarni engishdagi o’ylab topgan tadbirlari qarshisida qandaydir bir tabiiylik borligiga ishonadilar. Shu boisdan ham ushbu adabiy tipni muqaddas deb biladilar. Chunki, Nizomdagi qat’iyat, insof, o’ziga ishonch do’stiga sadoqat muqaddasdir. Uning o’zi yaratgan yaxshiliklariyu, har qanday iflosliklarga qarshi nafrati muqaddasdir. Unda hasaddan ochko’zlikdan, jinoyat qilishdan 15

uchqun ham yo’q. U faqat halollik, sadoqat, yaxshilik timsolidir. Yozuvchi bu adabiy tipga juda katta e’tibor beradi, unga butun mehrini beradi, ibrat yuksakligiga ko’taradi, shu boisdan ham Nizom voqeadan voqeaga o’tilgani sayin o’stirilib boriladi. Aslida bu obraz ham muarrixlar asarlarida nomi zikr etilgan tarixiy shaxsdir. Xumoyunning Nizom suvchini taxtga chiqarganligi Abulfazlning «Akbarnoma»sida, Javhariyning «Xumoyunnoma»sida, Gulbadanbegimning esdaliklarida qayd etilganligini yozuvchi to’g’ri izohlagan. Halollik faqat mehnatkash insonlargagina xos fazilat ekanligi ana shu harakterda o’z badiiy ifodasini topgan. Sherxon bilan bo’lgan dahshatli jangda bir necha o’limlarni chetlab o’tgan bo’lsa-da, behos daryoda cho’qayotgan Xumoyunni Nizom suvchi qutqazmoqchi bo’ladi. Biroq, Humoyun daryodan tirik chiqishiga ko’zi etmay, «meni qo’ying, o’zingizni qutqaring», - deydi. Nizom esa «Yo’q, hazrat, Men sizning kemangizda xizmat qilib, maosh olurman. Sizni suvdan o’tkazib qo’ymasam, bergan noningiz harom bo’lgay. Men halol non eb o’rganganmen», - deydi. Xumoyun kemada eshkakchi bo’lib xizmat qiluvchi yigit shunday xatarli vaziyatda ham halol- haromni unutmasa, bunda bir karomat bor deb tushunadi. Haqiqatan ham u tezda shu karomatning shohidi bo’ladi. Nizom kiyimlari shalabbo bu yarador yigit zamona tojdori - podsho ekanini eslaydi-yu, unga «agar meni rostdan tutingan ini o’rnida ko’rsangiz ikki og’iz arzim bor», - deydi va Xumoyun taqdirida muhim ahamiyat kasb etgan davr haqikatini unga tushuntiradi: «Poraxo’r amaldorlar bilan aldamchi shayxlar mamlakat xalqini sizdan bezdirdi. Qancha hind yigitlari sherxon tomonga o’tib ketdi. Axir Sherxon hindiyu muslimni bir-biridan ajratmas ekan… - Men ham hindi-yu muslimni yakdil qilish orzusida edim. Ammo bu mushkul ishda kimga tayanishimni bilmadim. - Hind xalqiga tayaning-da, hazrat bu elda bhaqtiylar (adolatparvar xalq harakatining ishtirokchilari) bor. Ularning shiori Kobir hindi-yu muslimni o’z dilida birlashtirgan. Mening otam Bhaqtiy tarafdori bo’lgani uchun tuhmat bilan zindonga tashlandi. 16

- Kim tuhmat qildi? - Siz ishongan amaldoru shayxlar. - Men o’zim adolatsiz muhitdan qanday qutulishimni bilmasman. Otangiz. Agradagi zindondami? Poytaxtga qaytaylik…Siz o’zingiz, otangizga tuhmat qilgan amaldoru shayxlarga jazo bergaydirsiz». Xumoyunning Sherxon bilan olib borgan urushidagi mag’lubiyatining dahshatli oqibatlari borgan sari o’pqonga aylanadi. Suvda cho’qib o’lgan etti ming, jangda halok bo’lgan besh minglab kishilarning ota-onalari, qavmuqarindoshlari Xumoyunga malomat toshi ota boshlaydilar. Hindlar Xumoyundan bezadi. U Nizomni taxtga chiqarib, hindlarning ko’nglini olmoqchi va shu yo’l bilan ularning ishonchini qozonmokchi bo’ladi. Biroq, Boburning boshiga tushgan kulfatlar Xumoyunni ham chetlab o’tmaydi. Og’a-inilar o’rtasidagi nizolar kuchaya boshlaydi. Toju-taxt Nizomning boshiga ham baxtsizliklar to’fonini yog’dirib, uni bir umrga majruh qilib tashlaydi. Nizomning roziligi bilan Xumoyun va Hamida bonuning nikoh to’ylari bo’lib o’tadi. Shunday qilib, roman bosh qahramon Akbarning dunyoga kelishi uchun zamin yaratilgan. Yozuvchi Akbarning shohlik faoliyatida, o’y va xayollaridan doimo davr haqiqatini bo’rttirib berishga intiladi. Uning diniy adovati keskin qarshi turganini, ilmu ma’rifat va madaniy qurilishlarga keng yo’l berganini, elu ulus manfaati va osoyishtaligini o’ylab ish tutishini keng yoritadi. U g’animlar bilan kurashda otasining xatolari ni takrorlamaslikka intiladi. Yangi davlat ham bamisoli daraxt kabi mustahkam ildiz otmaguncha uni sug’urib tashlash oson bo’lishini otasining Ganga bo’yidagi mag’lubiyati misolida idrok etgan edi. Akbar ichki adovatlarni bartaraf etgandan keyingina tashqi dushmandlarini bartaraf etishga otlanadi. Natijada Akbar Bengaliyadan boshlanib arab dengizi va Kambey ko’rfazigacha cho’zilgan ulkan hududdagi saltanatning hukmdori bo’lib qoladi. Hind sarkardalari va brahmanlari Akbarni eng oliy daho – chakvarti (gineralissimus unvoniga o’xshash) deb atay boshlaydilar. Sharqdagi g’alaba uchun uni «ming bir tug’iladigan engilmas Mahdiy» deb entikib ulug’laydigan bo’ladilar. Bu me’yorsiz maqtovlar Hamida bonuni ham hovliqtirib 17

yuboradi. Hamida bonu ham, Akbar ham bosar-tusarini bilmay qoladilar. Akbar o’ziga qarata aytilgan «dovyurak botir» ta’rifini eshitgan sayin yangidan-yangi xatolarga yo’l qo’ya boshlaydi. Mastlikda hindlarning qilich o’yinini bajaraman deb o’lib ketishiga sal qoladi. Fil janglarida ham o’zini xatarga qo’yib, o’limdan bazo’r qutuladi. Akbar ma’naviy olamida zilzila boshlanadi. U tabiatdagi poklik, go’zallik va muvozanatni ko’rib havasi keladi. Akbar tabiatdan-da ulug’roq, undan-da abadiyroq mutlaq haqiqatni qalb ko’zi bilan ko’rishga va o’z ruhini borliq oxanglari ila uyg’unlashtirishga intiladi. Lekin bunga muvaffaq bo’lolmay, ruhiy iztirob girdobida qoladi. Uni bunday ruhiy qiynoqlardan onasi Hamida bonu qutqazadi: «- Inson ham daraxt kabi moddiy ildizlardan oziqlanarkan, shoh o’g’lim. Qon bilan taraluvchi oziq ruhga quvvat berarkan. - Lekin nafs bilan ko’ngil ruhning dushmanidir, - dedi Akbar. - Nechun? Komil insonlarda ruh hamisha ko’ngilga etakchilik qilgay, aql bil n dil juft qanotlardek birga parvoz etgay. - Demak, men hali kamolotdan juda uzoqdamen, - dedi Akbar. – Ruhim mudom osmonga talpinur. Ammo ko’nglimni ruhim ko’tarilgan yuksaklikka olib chiqolmay, aro yo’lda muallaq qolurmen. Akbar o’zining holatiga to’g’ri baho bera boshlaganidan Hamida begim ichida «xayriyat» deb qo’ydiyu, uni muallaq holatdan tezroq erga qaytib tushirgisi keldi. - Men o’tgan hafta tushimda Xumoy qushni ko’ribmen, - dedi begim, - qanotlari burgutnikidan ham bahaybat. Boshiyu bunni sher taxlit. Odamnikidan ikki ilki bor. Tog’ etagida odamlar tunlangan ekan. Xumoy qush ilkida kattakon bir kitobni kutarib o’tib, tog’ tepasiga borib qo’ndi. Odamlar unga qarab yugurdilar, Xumoi kitobni tashlab uchib ketdi. Toqqa oldinroq etib borgan to’rt-besh odam xaligi kitobni: «Men olay, men olay» deb talashib qoldilar. Biri-biriga bermaganidan keyin uni to’rt-besh bo’lak qilib bo’lib, turli tomonga olib keta boshladilar. Shunda siz paydo bo’ldingiz. «To’xtanglar, axir yaxlit kitobni parchalab olib ketish gunohku», deb ularni qaytarishga tushdingiz. Lekin ularning 18

birini qaytarsangiz, boshqasi tutiqich bermaydir. Azbaroyi achinganimdan oh tortib uyg’onib ketibmen. Akbar o’ylanib turdiyu: - Yaxshi tush ko ’ ribsiz , - dedi , - Kitob haqiqat ramzi . Odamlar haqiqatni parcha-parcha qilib turli tomonga olib ketganlari rost. Ma’naviyat ham parchalangan. Har kim ilkidagi bir parcha haqiqatu ma’naviyatni mahkam tutib olgan. Boshqalarning ilkida ham haqiqatu ma’naviyat borligini tan olmaydilar. “Faqat men haqmen!” deb, boshqalarni kamsitadilar. O’zaro urushlar, dinu, millat ayirishlar mudom shundan kelib chiqqay… Siz tushingizda ko’rgan kitobning parchalarini odamzod bir joyga yig’ib, yaxlit holga keltirmaguncha, dunyoga adolat o’rnatib bo’lmagay. Mening orzuyim sochilib ketgan o’lkalarni bir davlat qilib birlashtirishgina emas, balki parchalanib ketgan haqikatni bir ulug’ mahzarga yig’ishdir. - Ilhom, bu orzuyingizga eting, shoh o’g’lim. Turkiy ulusdan chiqib, Hindistonga farzand bo’ldingiz. Endi bilsam bir ulusning qobig’ini yorib chiqqan odam, faqat ikkinchi bir xalqning farzandi bo’lib qololmas ekan. Ummonga quyilgan daryo butun dunyo kengliklariga chiqarkan. Shunga o’xshab, siz o’z ulusingiz: o’z mamlakatingiz tashvishlaridan kuch orttirib, umumbashariy muammolarni echishga bel bog’lamoqdasiz. Ma ’ naviyat bobida ajdodlaringizni hech biri bunday mushkul , bunday murakkab maqsadlarni o ’ z oldiga qo ’ ymagan edilar . Sizda ulkan iste ’ dodu g ’ ayrat bor . Ammo , men tushimda oh tortib uyg ’ onganimga sabab – yolg ’ izlik qildingiz , bolam . Yozuvchi Akbar siymosida davr adabiy tipini , yaratar ekan , atrofdagi odamlarning unga munosabatidan tarixiy voqelik haqiqatini yuzaga chiqarish vositasi sifatida samarali foydalangan . Ayrim xushomadgo ’ ylar uning ruhini ko ’ kka talpintirib shuhrat balosiga yo ’ liqtirgan bo ’ lsalar , o ’ zlatni ixtiyor etib , yolg ’ izlik dardiga mubtalo bo ’ lgan Akbarni xushyor tortishga sadoqatli kishilar muhitiga qaytishga undagan Hamidabonu umumbashariy e’tiqodlarni amalga oshirish yo’lidagi chala qolgan ishlarini yodiga tushiradi. 19

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O’zbekiston madaniyati», 1988 yil 27 yanvar’. 2. G’. Karimov. Prozamizda tarixiy tematika // «sharq yulduzi», 1979, 3- son.202 b. 3. Zohidov V. O’zbek nashriyoti tarixidan. T., 1981, 48 b. 4. Nosirov A. Tarixiy haqiqatning haqqoniy kashfi // O’zbek tili va adabiyoti, 1998, 1-son, 58 b. 5. S . Mirvaliev . O ’ zbek romani . T ., Fan . 1996, O ’ rta Osiyo va Qozog ’ iston xalqlari adabiyotidagi roman janrini tipologik o ’ rganish . T ., Fan . 1991. Sattarov M ., Kattabekov A . Olis yulduzlar jilosi . T ., O ’ qituvchi 1994. 6. Kattabekov A. Xudojestvennoe voploshenie lichnosti i istoricheskoy epoxi v soveremennoy (o’zbekskoy proze. ADD. T., 1986.) 7. To’laganova S. O’zbek romanchiligida yondosh obrazlar. O’zbek tili va adabiyoti. 1997. 8. Yoqubov O . Ulug ’ bek xazinasi . T ., Adabiyot va san ’ at nashriyoti . 1974. 12. A . Zayniddinova . Tarixiy va badiiy haqiqat . T ., G ’. G ’ ulom nomidagi nashriyot , 1992. 9. Ergashev A. Rivoyat va uning badiiy asar syujet kompozitsion tuzilishidagi o’rni. T., 1992. 10. Alimov P. Tarix, shaxs, badia. T., O’zbekiston, 1993. 11. G’. Karimov. Prozamizda tarixiy tematika. «Sharq yulduzi», 1979. 12. Zohidov V. O’zbek nashriyoti tarixidan. T., 1981. 13. Normatov U. Tarix haqikatiga sadoqat. Guliston, 1996. 21

O'xshashlar

O’zbekiston me’morchiligida (Samarqand shaxridagi tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot)

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

O’zbekiston muzeylari

O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati

Temuriylar davri me’morchiligi