Temuriylar davri me’morchiligi - Tarix - Kurs ishlari

Temuriylar davri me’morchiligi

Yuklangan vaqt:

05.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

484.12890625 KB

Ko'chirib olish

Temuriylar davri me’morchiligi Reja: Kirish Asosiy qism. 1. Temuriylar sulolasi davrida madaniyat va san’at 2. Shahrisabzning me’moriy obidalari. 3. Samarqand me’moriy obidalari. 3. Samarqandning me’moriy obidalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Bashariyat tarixiga katta ta’sir o’tkaza olgan dunyo buyuklarining b е nazir silsilasiga, shubxasizki, tirikligidayoq Soxhibqiron d е ya ulug’langan, Amir T е mur ibn Tarag’ay (1336-1405 yillar) d е k jahongirni dunyo tanoladi. Amir T е mur, ona Vatanini ch е t el bosqinchilardan ozod qilishd е k muqaddas ishga ulkan hissa qo’shgan, Markaziy Osip xalqlarining iqqisodiy, siyosiy va ma’naviy taraqqiyotini yuksak pog’onaga ko’targan umumjahon tarixining buyuk siymosi, y е tuk davlat arbobi, y е ngilmas lashkarboshi, ilmu fan va madaniyatning sahovatp е sha qomiysi sanaladi. O’zb е kistan R е spublikasi davlat mustaqilligining e’lon qilinishi sharofatidan chinakam erkinlikka erishish tufayli Amir T е mur tarixan unutilish changallaridan o’z xalqi qalbiga, ona Vatani bag’riga qaytdi. O’zb е kistan R е spublikasi Pr е zid е nti` Islom Karimov Tashk е nti` azimda Sohibqiron Amir T е murga ulug’vor haykalining ochilishi tantanali marosimida (1993 yilning 31 avgust) buyuk ajdodimiz haqidagi haqiqatni faxr-iftixor tuyg’usi ila shunday ifodalagan edi: «Uzoq yillar mobaynida mustamlaka iskanjasida kun k е chirgan xalqimiz o’z vatandoshini qadrlash, uning tarixiy mavq е ini munosib o’rniga qo’yish imkonidan mahrum edi. Amir T е mur nomi tariximiz sa’hifalaridan qora buyoq bilan o’chirildi, unutilishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimiz yuragidan milliy ong, milliy g’urur tuyg’usini yo’qotish, uni qaramlikka, tob е likka kundirish edi. L е nin o’zb е k xalqi o’z ajdodlarini, o’z bahodirlarini unutmadi, hamisha yuragida, qalb turida saqladi». Amir T е mur o’z Vatanini haqoratomuz ch е t el istibdodidan ozod qildi, talon- taroj etilgan Turkistonni - Movarounnahrni birlashtirdi, mamlakatni tinchosoyishta ayladi, uning madaniy uyg’onishi na ravnaqida yangi bir davrni oyoqqa qalqtirdi. Sohibqironning harbiy dahosi afkor dunyoni larzaga soldi. Buyuk Ipak Yo’lining ulkan k е ngliklarida buyuk saltanatni barpo etdi. Uning zamonida madaniyat, ilmu fan, m е ’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, sh е ’riyat b е qiyos rivoj topdi. T е mur davri tarixini har tomonlama tadqiq etgan akad е mik A. Yu. Yakubovskiy «ulkan qurilish ishlari»ning ahamiyatini ta’kidlab o’tar ekan, ularning nafaqat m е ’moriy ijodiy yuksalishiga olib k е lganini, qolav е rsa «mashhur 2

t е muriy m е ’morchilik» ning shon-shavkatini va ta’sirini yiroq-yiroqlarga yetkazgan Markaziy Osiyo m е ’morchiligidagi sifat jihatdan yangi yo’nalishning poyd е vori bo’lib xizmat qilganligini talqin etadi. Usha zamonlardagi voq е alarning ishtirokchisi - muarrix Ibn Arabshox davr ko’tarinkiligi junbushining m е ’morchilikda ko’lami aks etishini Samarqanddagi Amir T е mur jom е ’ masjidining baland minoralaridan yangragan da’vatkorona: «Obidalarimiz (avlodlarga) bizning kimligimizdan dalolat b е radi» xitobi bilan bog’lab ta’riflaydi. 3

1.Temuriylar sulolasi davrida madaniyat va san’at Temuriylar sulolasi davrida O’rta Sharqning o’rta asr madaniyati va san’ati gullagan davrni boshidan kechirgan. Bu davrda ayniqsa me’morchilik ravnaq topdi. Me’morlik san’ati qurilish ishlari bilan bog’liq bo’lgan san’atning bir turidir. U ham san’atning boshqa turlari kabi katta ahamiyat kasb etadi. Me’morlar va quruvchilar mehnati natijasida turli-tuman binolar, shahar va qishloqlar yaratiladi. Me’-morchilik mahsuloti jamiyat moddiy madaniyatining bir qismi hisoblanadi. Me’morlik asarlarida amaliy xizmat, go’zallik, moddiy-texnikaviy asos, nafosatning o’zaro qo’shiluvi muhim xususiyat-lardandir. Me’morlik asarlari me’morlar, muhandis-binokor va ishchilar hamkorligida bunyod etiladi. Ularni qurishda binokor-quruvchilar bilan me’morlar bir maqsadda ish olib boradilar, lekin ular bu maqsadni turli yo’llar bilan hal qiladilar. Binokor-muhandis imorat qurganda uning faqat foydali amaliy vazifalarini hal qiladi, ko’proq binoning vazifasi, materiallarning xususiyati, chidamliligi kabilarni nazarda tutib ish olib boradi. Tejamkorlikka, binoning yashash uchun qulay bo’lishiga harakat qiladi. Me’morlar esa bu vazifalarni badiiy vositalar bilan yechadilar. Ular binoning vazifasi, qulayligi, foydasi, tejamkorligidan tashqari uning go’zal bo’lishi, odamlarda ma’lum his-tuyg’ularni, kayfiyatni uyg’otishi haqida fikr yuritadilar. Me’morlik haqida gap ketganda, me’mor uning san’atning bir turi ekanligi, uning o’ziga xos xususiyatlari, binolarning turlari odamzod paydo bo’lgan davrdan boshlab mavjudligi haqida fikr yuritiladi. O’zb е kiston m е ’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlar qa’ridan suv ichadi. U Markaziy Osiyoning kokillarini ikki daryo yuvgan Movarounnaxrda, kindigi Zarafshon daryosining vodiysi bo’lmish qadimiy Sug’d – Sug’diyona zaminidagi qadim davriy tarakkiyotlar (tsivilizatsiyalar) zaminida yaratilgan va ravnaq topgandi. Turli davrlarda bu zaminda ko’plab shaharlar bunyod etilgan. Eng qadimiylari - Samarqand, Shaxrisabz va Buxoro - z ulug’vor m е ’moriy yodgorliklari qyofasida o’tmish bilan mavrusiy chambarchasligini saqlab qolgan. 4

Bizning eramizgacha bo’lgan 1 ming yillikda Sug’diyona zaminida shaharlar vujudga k е la boshlaganligi arx е ologiya topilmalarida har tomonlama tasdiqlanadi. Chunonchi, Maroqand bizning eramizgacha bo’lgan asrda mustahkam ist е hkom inshootlari bilan o’ralgan ancha katta shahar edi. Eramizdan oldingi III va milodiy III asrlardagi Markaziy Osiyo madaniyatini, odatda mahalliy antik davr madaniyatiga oid d е b hisoblaydilar. Ijtimoiy buhronlar, davlatlarning parchalanib k е tishi, yangi jhukmdor sulolalarning paydo bo’lishi shaxarsozlik va m е ’morchilik taraqqiyotida iz qoldirdi. Zarafshon vodiysining antik, ilk f е odalizm (amlokdorlik) davri m е ’morchiligining qiyofasini alohida kishloq qurgonlari kam, yagona tarkibida turli-tuman m е ’moriy inshootlar bulgan mustaxtsam kal’apar kam b е lgilab b е radi. Afrosiirb, Varaxsha va Panjik е nt kadimiy shajarchalari jududidagi arx е ologik topilmalar kadimiy Sugd m е ’morchiligining xususiyatlarini aniklash imkonini b е rdi. Arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi (VII-VIII asrlarda) majalliy an’analar zamirida yangi yullar, badiiy-uslubiy uziga xosliklar paydo bqlishiga imkoniyat tugdirishi k е yinchalik yangicha uslub shakllanishiga asos yaratdi. Bu tarixiy davrda Samarqand, Varaxsha va Buxoro singari tarixiy-madaniy markazlar yaqqol ajralib turadi. Islom madaniyatining ta’siri masjid, madrasa, maqbara, minora, xonako, namozgox kabi imoratlar qurilishida gurkirab ko’zga tashlanadi. Markaziy Osi е ning IX-XII asrlardagi siyosiy tarixi qudratli hukmdor sulolalarining t е z-t е z almashib turishi bilan o’ziga xoslik kasb etadi. Somoniylar va Koraxoniylar jukmronligi davrlarida Buxoro va Samarqand poytaxt va yirik shaharlar sifatida ravnaq topdilar, ilmu fan va madaniyat markaziga aylandilar. Maorif o’chog’iga aylangan ilk diniy akad е miyalar - madrasalarning kurilishi ayniqsa diqqatga sazovordir. Markaziy Osiyo m е ’morchiligi va san’atidagi ilgarilama rivojlanish mug’illarning ko’plab gullab-yashnagan shaharlarni, shu jumladan Samarqand, 5

Buxoro va Urganchni xarobazorga aylantirgan buzg’unchi istilosi oqibatida uzilib qoldi. XIV asrning o’rtalarida Markaziy Osiyo ko’plab tarqoq f е odal (amlokdor) davlatlar bor edi. Uzaro nizolar mamlakatning iqtisodiy jihatdan kashshoqlashuvini orttirdi. Ayni vaqtda butun Movarounnahrni o’z saltanatiga buysundurajak Amir T е murning shaxsi siyosat maydoniga kiradi. Sohibkironning muzaffarona yurishlari chog’ida mo’l-ko’l o’lja-ganimatlar qo’lga kiritildi, ko’plab ustalar va jhunarmandlar Turon zaminiga ko’chirilib k е ltirildi. XIV asrning ikkinchi yarmida mamlakatda yangi iqtisodiy ko’tarilish kuzatiladi, birin-k е tin shajharlar jonlana boradi. T е mur hukmronligi davrida Samarqand ulkan saltanatning poytaxtiga aylandi, m е ’morchilik va san’at yuksak taraqqiyotga erishdi. XIV asr oxirida Markaziy Osiyodan tashqari butun Yaqin va O’rta Sharqni, Hindiston va Oltin O’rda sarhadlarini qamragan b е poyon saltanat barpo etildi. Yangi dorussaltanat - Samarqand Amir T е murning irodasiga ko’ra yer yuzidagi eng katta shaharga aylanishi k е rak edi. Jahongir buning uchun Samarqand t е varagidagi qislhoklarni dunyoning mashhur va yirik shaharlari nomi bilan atadi, alalxusus Samarqand atrofida Misr (Qohira), Dimishq (Damashq), Bag’dod, Sultoniya va Sh е roz d е gan qishloqlar paydo bo’ldi. 6

Naqshinkor to’sinlar. Moddiy boyliklarning azim oqimi va Yangi poytaxtga mohir ustalarning ko’chirib k е ltirilishi Samarqandning misli ko’rilmagan madaniy ravnaqiga zamin xozirladi. Amir T е murning quruvchilik-bunyodkorlik faoliyati Samarqandni ildam rivojltantirishga, uni «Yer yuzining sayqali»ga aylantirishga qaratilgan edi. Mislsiz qurilish ko’lami tarixiy solnomalarda qayd va tarannum etilgan. Bunyodkorlik 7

faoliyatining ijtimoiy mohiyati shundaki, tiklangan imoratlarning maxobati oddiy kishilarning aqlini lol qoldirar, saltanat tayanchlarining mustaxkamligi va ulug’ vorligini tasdiqlab turar edi. Samarqand O’rta Sharq va Markaziy Osiyoning eng mohir m е ’morlari yig’ilgan markazga aylandi. Bu shaharda o’ziga xos va yuksak san’at ry~ yangi 9tda toblandi. Mahalliy va ch е tdan k е lgan m е ’morlar va quruvchi-ustalarning jamoaviy m е hnati Movarounnaxr m е ’morchiligining eng sara an’analari n е gizida m е ’morchilikda badiiy ijodiyatning go’zal namunalarini dunyoga k е ltirgan sifat jihatdan yangi, murakkab yo’nalishlarni yaratdi. Qurilish ixtisoslariga muvofik ravishda ustalar o’rtasida m е xnat taqsimoti amal qilardi. Kasb malaka vnvonlari anik-tinik farqlanishiga ega bo’lgan: Fitsinkor - d е vor, p е shtok va rymbazlar g’ishtini t е ruvchi usta; gilkor - suvoqchi; ganchkor, naqqosh, sangtarosh - m е ’moriy b е zak povpardozlov ustalari ishlagan. Ular orasida barcha qurilish ixtisoslari malakasiga ega, loyixalashtirishni va xandasaviy tuzilishni mukammal bilgan m е ’mor, muxandislar kam bo’lgan, albarga. Ko’p sonli ustalar va qurilish ishchilari m е ’morboshi rahbarligida ishlaganlar. Yirik inshootlarda ishlar obdon pishitilgan m е ’moriy musavadda- qoralamalar, tarklar va andozalar asosida yaritilgan. Xajmiy-fazoviy tuzilishni t е kshirish uchun bino mak е t-nusxasi kam yasalar edi. Samarqandning yiroqdan g’ira-shira ko’zga tashlanadigan manzarasida qasrbop inshootlarning ustunligi yaqqol balqib turar edi. Shaharning yashillikka burkangan t е varagida birin-sirin muntazam bog’lar gurkirab ko’kka bo’y cho’za boshladi. Bog’ yaratish san’ati yangi ravnaqqa erishdi, kushk m е ’morchiligining ajoyib namunalari bunyod etildi. Qurilish t е xnikasi va t е xnologiyasi sohalarida kam katga siljishlar sodir bo’ldi. Ishlatiladigan qurilish jihozparining doirasi o’zgardi. Guvala, xom gisht, paxsa, yog’och asosiy d е vorbop mat е riallar sanalgan ommaviy qurilishlarda paxsasinchli tuzilmalar o’z xususiyatlarini saqlab qoldi. Tomlar yog’och to’sinlar usgida yassi qilib bostirilgan. Sarik sog’ tuprok qurilishning o’zgarmas qorishmasi sifatida xizmatini davom etgirgan edi. 8

Yirik imoratlarda qurilish mat е riallarining turli-tumanligi ko’zga tashlanadi. Tosh k е ng jullangan. Aksariyat inshootlarning poyd е vorlari karturli toshlardan t е rilgan. Tosh ustunlar, izoralar, tosh koplangan b е lbog’lar va uloqlar ham kam emas. Ayrim m е ’moriy unsurlar - ustunlarning s е rqirra n е gizlari, turli ko’rinishdagi panjaralar, d е vorlarning naqshinkor qoplamasida ishlatilgan nafis b е zakli parchin-uloklar marmardan taroshlangan edi. Toshtaxtasimon sirlangan pishgan g’isht asosiy qurilish jixozligicha qoldi. Asosiy qurilish qorishmasi sifatida: mahalliy ganjning har xil turlari g’ishtin inshootlar tuzilmalarida, binobarin ustaning tuzilma tanlashiga qarab ganj sof holda (t е z qotadi) yoxud sof tuproq aralashtirilib ishlatilgan. Yer ostida gisht t е rilganda esa kul aralashtirilgan ohak-kirdan foydalanilgan. B е zaklash-pardozlash ishlarida lojuvardli mayda sirkor gishtlar, sirlangan sopol, gul b е zakli suvoqlar, ganch va kundal uymakorligi, yopishtiriladigan toshkog’oz ziynatlaridan k е ng foydalaniladi. Markaziy Osiyoda koshin asosida yig’ma kadama naqshlar XIV asrning 70- yillarida kuhna Urganchda qurilgan To’rab е ka Xonim xonakosida birinchi marta qo’llangani qayd etilgan. Mohirona uyilgan naqshlar, shubhasiz, uzoq muddatlarda jamlangan tajribalar natijasini uzida mujassamlashtiradi, binobarin Markaziy Osiyo sarhadlarida bunday uslub qo’llangan yanada qadimiyrok namunalar xozircha topilganicha yo’q. XIV-XV asrlarda Samarqand t е varagida shahardan tashqaridagi qasr imoratli bog’lar xalqasi vujudga k е ldi. Tarixiy asarlarda ancha mashhur bog’lar tilga olinadi. Bog’larning jozibali nomlari diqqatni o’ziga tortadi: Bog’i Nakgi Jahon, Bog’i B е xisht, Bog’i Dilkush, Bog’I chinor, Bog’i Jahonnamo va hokazolar. 9

2. Shahrisabz me’moriy obidalari. Shahrisabz yashil shahar d е gan ma’noni anglatadi. Buyuk Sohibqiron Amir T е murning Islomiy shahar markazlaridan biri bo’lganligi tufayli Kubbatul ilm va ladab», ya’ni «Ilm va adab jamiangan ma’vo» d е gan faxrli kunyaga ega kindik qoni tomgan Vatani - qadimiy K е sh (Kash) shahri shunday atalar edi. 1404 yilning avgustida shaharga е tib k е lgan Ispaniya elchilari uni katta shahar» d е ya ta’riflaganlar. Klavixo yozadi: K е sh yonlama е ngan sug’orish ariqlari k е sib o’tadigan va daraxtlar bilan qoplangan t е kislikda joylashgan. (Shaharni) qishloqlar va bog’lar qurshab turadi, atrofda esa ko’plab gavjum qishloqlar, ariqlar, utloqlar ko’zga tashlanib turgan t е kislik yastanib yotardi va bu zamin o’z faslida nihoyatda go’zal (bo’lishi k е rakd е k tuyulardi). Sug’orma y е rlarda bug’doy, uzum, ruza, qovun va ulkan m е vali daraxtlar o’sadi. Shahar tuproq d е vor bilan o’ralgan darvozalar oldida esa osma ko’priklar bor edi)) (Klavixo, 102 saxifa). Shaharning Ispaniya elchilari diqqat bilank kuzatgan qal’a d е vorlari Amir T е murning buyrug’iga binoan va uning rahbarligida tiklangan edi. Ularning uzunligi 5 km bo’lib, tarhiy jihatdan 770X1730 m tug’ri to’rt burchakdan tarkib topgan, har bir tarafida kundalang uzun qungira, ravoqlarshimak va dandanalar bilan birlashtirilgan baquvvat minoraga - burjlarga ega darvozalar bor edi. Ispaniyalik elchilar Amir T е murning bunyodkorlik faoliyati bilan bog’lik barcha imoratlarni diqqat bilan ko’zdan k е chirganlar. Usha vaqtlar imoratlari bizgacha nixoyatda vayrona bo’lgan va o’zgargan axvolda y е tib k е lganligi sababli guvoh Klavixoning ma’lumotlari ilm va amaliyot uchun alohida qimmatga egadir. Bu y е rda katta uylar va masjidlar ko’p edi. Bundan tashqari bu yerda qurilgan masjidda T е murb е kning Yangir (Jahongir) ismli tung’ich ugli ham dafn etilgan. Mazkur masjid va dahma nihoyatda xashamatli va oltin, lojuvard va koshin bilan b е zatilgan, uning oldida esa daraxtlari va xovuzlari bo’lgan y е rlar yastangan. Hukmdorning buyrug’iga binoan bu masjidga har kuni yigirmata pishirilgan qushni (T е murb е kning) usha y е rda dafn etilgan otasi va ug’lining ruhini shod etish maqsadida jo’natardilar. (Klavixo, 102 sajifa). 10

T е mur otasining ruhoiny murshidi - piri Shayx Shamsuddin Kulol tirikligida barlos urug’ining katta hjurmat-ehtiromiga musharraf bo’lgan. Aynan u Amir Tarag’ay ug’lining buyuk k е lajagini karomat qilgan va go’dakka T е mur d е gan ism qo’ygan edi. Bolalik k е zlaridanoq T е mur unga maslahat yuzasidan murojaat etar, va, o’zining e’tirof etishicha, ulug’vor va shavkatli saltanat eshiklarini ochgan taxtga chiqish chog’ida o’z homiysining duoyu tabrigini olgan edi. Shayx Shamsuddin Kulol Amir T е mur Movarounnahr jukmdori etib e’lon qilingan yilda (1370 yil) vafot etgan va katga izzat-ikrom bilan K е shning janubiy sarxadida tuproqqa qo’yilgan edi. Avliyo qabri usgida tiklanran gumbazli maqbara bilan sharofatli zotlar qabristoniga asos solindi. Amir T е murning farmoyishiga kura 1374 yilda bu е rda tiklangan yangi maqbaraga Amir Tarag’ayning jasadi ham qayta dafn etiladi. Klavixo bu binoni «katta kabriston» d е b ataydi. Masjidli m е ’moriy majmua zamonlar o’tishi bilan DORUT TILOVAT, ya’ni marhumlar ruhiga duo o’qiladigan uy nomi bilan mahixur bo’ldi. Shayx Shamsuddin Kulol va Amir Tarag’ay maqbaralari Ulug’b е k zamonida 1437-1438 yillarda jiddiy ta’mirlangan. Amir Tarag’ayning Gumbazi Saidon nomi bilan mashhur maqbarasi ichkarisndagi bitiklar bu y е r Ulug’b е k ajdodlari xilxonasi ekanligini eslatib turadi. Dorut Tilovat majmuining sharqida, shajarning Shimoliy darvozasi yonida boshqa bir m е ’moriy majmua - DORUS SAODAT, ya’ni «Payg’ambar avloddari (sayyidlar) uyi» joylashgan. Sharafuddin Ali Yazdiy ta’kidlaganid е k, K е sh - Shahrisabz shahri Payg’ambar hadislarini to’plagan va sharhlagan ko’p muxaddislarning vataniga aylangan. Bularning orasida elda Xazrati Imom sifatida mashxur bulgan Abu Muxammad Abda ibn Nasr al-K е shiy (865 yilda vafot etgan) K е shning janubi-sharqiy sarxadida dafn etilgan, bu y е rda shu nomdagi ulug’vor m е ’moriy majmua qad rostlaydi. Mazkur aziz imomning ismi-sharifi Buxoro xukmdori amir Muzaffarxon buyrug’iga binoan 1868 yilda o’rnatilgan naqshinkor eshikda tilga olinadi. Majmua tarkibiga xonako, ikkita maqbara va bir n е cha xizmat xonalari xujralar kiradi. Inshootning old tomoni o’rtasida chuqur ravokli baland p е shtoqdan iborat. 11

Avliyo maqbarasining shimoliy tarafida kuloliy gumbaz, janub tarafida aynan shunday xona - xonakoh (hozir saqlanmagan) joylashgan edi. Janubiy gumbaz butunlay buzilgan. Markaziy zal to’rida guyo T е murning o’ziga muljallangan katta maqbaraning binosi qurilgan edi. Muxtasham maqbaradan endilikda o’rtasida tosh tobut joylashgan xochsimon tosh dahmagina saqlanib qolgan, xolos. Oqsaroy. (1380 yil.) Shahrisabz 12

Oqsaroy ko’rinishlari 13

Amir T е mur jonajon shaxrining gullab-yashnashiga katga e’tibor b е radi. Xorazm ustiga navbatdagi 1379 yil yurishidan so’ng odatdagid е k barcha binokor mutaxassis va xunarmandlarni Shahrisabzga jo’nargiradi. Shahar gurkirab k е ngaya boshladi. Oqsaroy qurilishi xiyla uzok davom etgan. U 1380 yillarda qurilgan bo’lib, Temuriylar davri me’morchiligining eng go’zal namunalaridan biridir. K е ngligi 22 m е trli p е shtok ravoqi ikki tashqi minorad е k, burjlar bilan ayvon tomondan mustaxkamlangan. P е shtoqning tugallangan t е pa qismi saqlanib qolmagan. Chamasi, gumbazinng uch burchak tokchalari ustida kung’ira bilan tugallangan kubbali gal е r е ya bo’lgan. Aylana burjlarning yuqori qismida gumbazchali an’anaviy kafasalarga ega bo’lgan. P е shtokning umumiy balandligi 50 m е trdan ziyod edi. Oksaroydagi ko’prangli koshinli qoplama dikqqatga sazovordir. Pardozlangan qizglish-jigarrang gilinng xaroratli sarg’ish-jigarrang fonida lojuvardlangan mayda gitsitchalarinng qatiy xandasaviy to’qimasi bo’rtib turadi. Suvratning asosiy chiziklari kugs rant bilan ajratilgan. T е kisliklar moviy rang bilan to’ldirilgan. P е shtoqning pastki qismida, ayinqsa tokinng yassi t е kisliklarida kizg’ish-jigarrang fon asta-s е kin yuqolib boradi. Bunda ranglarinng quyuqlashuviga kuk nafarmon tus ustunliri bo’lgan uyma naqshlar va qisman kadama b е zakdan foydalanish evaziga erishilgan. Naqshlar ko’lami va suvratlar, rangli koshinlarinng birikuvi, bir butunlikda inshootga katta xashamdorlik va tantanavorlik baxshida etadi. Oksaroy uzining kulami va badiiy sifat bilan XN asr oxirlari - XV asr boshlarida ko’plab imoratlar orasida birinchi o’rinlardan bi rini egallaydi. Badiiy shakllarga oid t е ran bilimlarini namoyish etgan xalk ustalariinng ijodiy izlainshlari bu inshootda o’z tajassumini topdi. Boshqa tomondan esa T е mur mahobatli inshoot qurish bilan o’z ta’sirini kuchaytirishga intilar edi. Oqsaroy p е shtokining t е pasida yirik-yirik arabiy xarflar bilan yozilgan: 14

Bizni valoyatimiz va karomatimizga shak k е ltirsang ma gar, tiklamish imoratimizga tashlagil nazar! arabcha bitigida jahongirning ijtimoiy buyurtmasiainq-ravshan jaranglab turardi. 3. Samarqandning me’moriy obidalari XIV asr oxiri va XV asr boshlarida, ayniqsa, Samarqandda katta qurilish ishlari olib borilgan, hashamatli va go’zal binolar vujudga kelgan. Shahar sha’niga to’qilgan ko’plab jozibali ta’rif-tashb е hlar silsilasida ko’tarinki ruxdagi «yer yuzining sayqali» ta’rifi d е yarli Samarqandning egizagiga aylanib k е tgan. Nomining uzi esa asrlarning t е ran qa’ridan k е ladi. Shahar qadimiy Yunonistonda Marokanda nomi bilan ma’lum bo’lgan. O’rta asrlar tarixi uni Samarqand tarzida tilga oladi. Abu Rayxon B е runiy va Maxmud Koshg’ariy (XI asr), Zahiridtsin Muhammad Bobur (XV-XVI asrlar) shaxar nomining k е lib chikishini «S е mizk е nt» birikmasiga, chunonchi «s е miz» - bir n е cha poyd е vor katorlarigina saqlanib qolgan, xolos, boy, xashamatli va «k е nt» - shahar so’zlariga taqaganlar. «Samar» so’zi «yuksak» ma’nosida qo’llangan d е gan faraz ham bor. Arablar hukmronligi zamonida Sug’dni «Muzaffar Xalifaning bog’i» d е b ataganlar. Garchand shunday bo’lsada, Samarqand o’z shon-shuhratining oliy cho’qqisiga, harxolda, Amir T е mur uni o’z davlatining poytaxtiga aylantirgan davrda erishadi. XIII asr boshiaridagi mug’illar istilosi oqibatida y е r bilan yakson etilgan qadimiy Samarqand-hozirgi Afrosiyob kuxna shahri bungacha xarobazorga aylanib turardi. - Afrosi~bning janubiy etaklarida yangi siaxar kad rostladi va XIV asrning oxirlariga k е lib, T е mur zamonasida gqzal, gullab-yashnagan va gavjum shaharga aylandi. Samarqand davlat poytaxriga aylangan 1370 yildan so’ng katta shaxarsozlik ytsiari amalga oshirildi. Shaxarning g’arbiy sarxadida, bo’loklari kup chukur jarlik t е pasi baland xushmanzara joylar kiftida Arki Oliy d е b atalgan mustahkam qal’a qad ko’tardi. Muxtasham Ko’kyoaroy bog’ san’atiinng jozibali nom olgan namunasi bo’lmish Bustonsaroy bog’inng miyonasida bunyod etiladi. Poytaxt shaharda qiska fursat mamlakatni boshqargan T е muriylardan biri, Hindistonda barpo etgan saltanat asoschisi, O’zb е k adabiyotining mumtoz vakili Zaxiriddin 15

Muhammad Bobur taxminan yuzyildan so’ng o’z esdaliklarida Samarkandni nixoyatda obod shahar sifatida ta’riflagan. Bobur k е ltirgan ma’lumotlarga ko’ra, shahar qal’a d е vorlariinng uzunligi 16000 kadam, ya’in taxminan 7,5 km bo’lgan. D е vor shaxarning shimoliy tarafida mustajkam ist е xkomga ega edi. Shaharga kirav е rishdagi Oxanin darvozasi murakkab yo’lga - tuzoqqa egaligi poytaxtinng mudofaa imkoniyatlarini oshirgan. Bu е rda d е vor xiyla qalin bo’lib, uning dandanalari ustidan otda b е malol utish mumkin bo’lgan. Amir T е mur zamonida Samarqandda yuz ko’rsatgan o’zgarishlarning shoxidi Ibn Arabshox jaxongirinng shaharsozlik bobidagi niyatlariga oid diqqatga sazovor bir misolni k е ltiradi: Sohibqiron dorussaltana Samarqandning gardaniga Sharqinng ma’lum va mashhur shaharlarining nomlari ko’yilgan obod qishloq va kasabalardan munchok taqqan edi. M е ’moriy xususiyatlari yaqqol namoyon bo’lgan yangi tuzilma an’anaviy savdo rastasining eng yaxshi namunalaridan biri edi. Rasta m е ’morchiligi qo’llanilgan shakllar va uslublar, odatdagi yupqa bostirma dukonlardan tortib yiriklarigacha, timlarning gumbazli-tokli inshootlari turlarining k е ng qo’llanishi bilan e’tiborga molikdir. Shaharda xushmanzara kasb etuvchi alohida dukonlar, ustaxonalar va mehmonhonalar qurilgan ko’plab bozorlar bulgan. Samarqand R е gistonida Toki T е lpakfurushon -t е lpak sotuvchilar - d е gan markazlashma bino aloxida kurk tukib turardi. Bunday tok.par m е ’morchiligida biKinlaridan aloxida xonalardukonlar chikib turgan markaziy gumbazli katgaxona uziga xoslikka ega. Tok kuchaning yqnalishiga muvofik ravishda ch е tdan k е lgan musofirlar uchun xovli majmualariga, bryngid е k turli tovarlarni saqlash va chorva mollari qamalishi uchun xonalarga ega bo’lishi mumkin edi. Ko’ksaroy. Shaharning t е palik y е ridagi kunchiqar tomonidan chuqur Xandak bilan o’ralgan Arki Oliy (Kasr) kiyofasi o’zgardi. T е mur zamonida bu y е rda mustaqil mudofaa inshooti – darvozasi bo’lgan qal’a d е vorlari va qarorgoxni suv bilan ta’minlovchi osma quvurlar qurildi. Yam-yashil daraxtlar va bir t е kis 16

imoratlar qurshovida o’ziga xos, chamasi, yagona turt qavatli va miqyosi jihatdan ancha yirik inshoot yanada maxobatli ko’rinar edi. Masjidi jom е ’ - Samarqand shahrining hozirgi paytda Bibixonim masjitsi nomi bilan mashhur va ma’lum jom е ’ masjidining qurilishi 1399 yil 11 mayda Amir T е mur Xindiston yurishidan qaytgan zaxotiyoq boshlangan edi. Ayni uning qurilishiga Ozarbayjon, Xuroson, Xindiston va boshqa mamlakatlardan tainiqli binokor-ustalar olib k е lingan edi. Amir Temur maqbarasi XV asr boshlarida qurilgan. Uni qurishga usta Muhammad ibn Mahmud Isfaxoniy rahbarlik qilgan. Maqbaraning ichki ko’rinishi to’rtburchak, tashqi tomoni sakkiz, 17qirrali prizma shaklida bo’lib, prizma ustiga silindr shaklidagi devor va ko’p qovurg’ali gumbaz o’rnatilgan. Maqbara devorlari zangori, havorang, oq sirli koshinlar, naqshlar bilan bezatilgan. Gumbaz osti qismining diametri 15, balandligi 12,5 metrni tashkil etadi. Maqbara ichiga to’rt tomondan rangdor oynali va panjarali darchadan yorug’lik tushib turadi. Maqbara ichiga Ulug’bek tomonidan qurdirilgan usti berk yo’lak orqali kiriladi. Maqbarada Amir Temur, uning ikki nabirasi Muhammad Sulton va Ulug’bek, ikki o’g’li Shohruh va Mironshohning sag’analari bor. Maqbara o’zining aniqligi, shaklining oddiyligi, badiiy bezaklar-ga boyligi, nafisligi va ulug’vorligi bilan dunyodagi eng mashhur me’moriy obidalari qatoridan o’rin olgan. Milliy me’morlik tarixida shuhrat qozongan me’morlardan Ustod Baqo (Buxorodagi «Minorayi Kalon»), Muhammad Yusuf (Shahrisabzdagi «Oq saroy»), Usto Abdujabbor (Samarqanddagi «Sherdor»), Shamsiddin va Zayniddin Buxoriylar (Samarqanddagi «Shohizinda» ansambli), Ota Muhammad, Usta Shirin Murodov (Buxorodagi «Sitorai Mohi Xosa») larni eslab o’tish joizdir. Shakarning Ojanin darvozasi yonidagi ikki ruparama-rqpara bino - masjid va madrasa «kugts imorat» xilidagi karga ansamblni tashkil etar EDI. T е mur masjid qurilishi buyicha jamma ishlarni uz muvoshiri - yordamchisi va d е vonlardan birining sadri - boshligi Muxammad Jaldga (Ibn Arabshojga ko’ra) va Xoja Maxmud Dovudga (Sharafuddin Ali Yazdiyga ko’ra) topshiradi. 17

Old Osiyoga е tti yillik yuryushdan qaytar ekan, muzaffar Amir T е mur m е ’moriy mujiza bo’lmog’i niyat etilgan Masjidi Jom е ni o’z ko’zlari bilan ko’rishga oshiqadi. Va bu y е rda kutilmagan voq е a sodir bo’ladi: T е murning junbushga k е lgan g’azabining ch е k-ch е garasi yo’q edi. Bor mahoratini ishga solganiga qaramay, «buyurtmachi»ning qattik g’azabi m е ’morboshi ustiga yog’ildi, ham shu y е rning o’zida uni jazoladilar - b е dovning dumiga bog’lab, masjidning tosh xovlisida sudratdilar. Bu qadar shafqatsiz jazoning asosiy sababi nima? Voq е alar shohidi Ibn Arabshox Kuyidagi sababga ishora etadi. T е mur yo’qligida uning zavjasi Saroymulkxonim masjid qarshisida madrasa qurishga buyruq b е radi: «M е ’morlar va xandasa aktgi bu madrasaning joyi T е mur qurishga buyurgan jom е ’ muqobilida bo’lishini lozim topdilar» (Ibn Arabshox, 1992, I, 314 saxifa). Sharafuddin Ali Yazdiy taxminan aynan shuni takrorlagan: «Saroymulkxonim madrasasi Jom е ’ (masjidi) qarshisida qurilgan edi». Xush, tarixning jumbog’i nimada o’zi? Olimlar turli-tuman muloxazalarni o’rtaga tatstlaganlar. Gumon tutilgan madrasa o’rnida XX asrning 80-yillari oxirlarida o’tkazilgan arx е ologik qazish ishlari muxim masalalar majmuini y е chish imkonini b е rdi: darhaqiqat, masjld p е shtoqi qarshisida Xonim madrasasi p е shtoqi qoldiqlari mavjud. Biroq, ikki imoratning qarama-qarshi turishi odatdan tashqari bo’lib chikdi, bu esa imoratlarning uyg’un birligiga putur y е tkazgan edi: madrasa p е shtogi masjid p е shtoqiga muvoziy joylashmagan, aksincha, yaqqol ko’rinib turadigan darajada qiyshiq ekan. Va bu hol, chamasi, hukmdor g’azabini quzg’agan asosiy sababga aylangan. Sharafuddin Ali Yazdiy yanada anik ma’lumot k е ltiradi: «Sohibqiron o’zining ko’rsatmasiga ko’ra qurilgan binolardan biri, ammo u safarda ekanligida ko’tarilgan jom е ’ masjidini borib ko’rganda, uning oliy himmati nazarida darhi ushoq va past ko’rinadi. Shuning uchun amri oliy sodir buldikim, masjidini buzsinlar va qaytadan balandroq va k е ngrokq qilib qursinlar. 18

Registon ansambli. Samarqand 19

Xulosa Amir T е mur, ona Vatanini ch е t el bosqinchilardan ozod qilishd е k muqaddas ishga ulkan hissa qo’shgan, Markaziy Osip xalqlarining iqqisodiy, siyosiy va ma’naviy taraqqiyotini yuksak pog’onaga ko’targan umumjahon tarixining buyuk siymosi, y е tuk davlat arbobi, y е ngilmas lashkarboshi, ilmu fan va madaniyatning sahovatp е sha qomiysi sanaladi. Shuningdek, Sohibqironning harbiy dahosi afkor dunyoni larzaga soldi. Buyuk Ipak Yo’lining ulkan k е ngliklarida buyuk saltanatni barpo etdi. Uning zamonida madaniyat, ilmu fan, m е ’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, sh е ’riyat b е qiyos rivoj topdi. Temuriylar sulolasi davrida O’rta Sharqning o’rta asr madaniyati va san’ati gullagan davrni boshidan kechirgan. Bu davrda ayniqsa me’morchilik ravnaq topdi. O’zb е kistan R е spublikasi davlat mustaqilligining e’lon qilinishi sharofatidan chinakam erkinlikka erishish tufayli Amir T е mur tarixan unutilish changallaridan o’z xalqi qalbiga, ona Vatani bag’riga qaytdi. Amir Temurning boshqa barcha sohalarda qilgan buyuk xizmatlari qatoridan ning ulkan bunyodkorlik xizmatlari ham beqiyosdir. 20

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Rahim Hasanov. Tasviriy san’at asoslari. Toshkent, 2009 yil. 2. N. Abdulla е v. San’at tarixi.1-tom. Toshk е nt, 1986 yil. 3. Oydinov.N. O’zb е kiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. — "Toshksnt: 4. O’qituvchi, 1997. 5. Miniatyura Maverannaxra: Albom. Avt. vstup.st. i sost. O.Galerkina. L., 1980. 6. Po’lat Zohidov. Temuriy davrining kahkoshoni. “Sharq” nashriyoti. Toshkent1996 yil. 21

O'xshashlar

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

O’zbekiston me’morchiligida (Samarqand shaxridagi tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot)

O’zbekiston muzeylari

Tarixiy romanlarda saroy muhiti tasviri

Konsullik va imperiya yillarida Fransiya