Chor Rossiyasining o’zbek xonliklari bilan o’zaro munosabatlari - Tarix - Kurs ishlari

Chor Rossiyasining o’zbek xonliklari bilan o’zaro munosabatlari

Yuklangan vaqt:

06.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.4267578125 KB

Ko'chirib olish

Chor Rossiyasining o’zbek xonliklari bilan o’zaro munosabatlari MUNDAREJA Kirish………………………………………………………………….…….2 I. BOB Chor rassiyasining o’zbek xonliklari bilan munosabatlari……………………………………………………………3 1.1. Chor Rossiyasining istilosi va Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi……………………………………………………………………..…3 1.2. Mustaralaka o'lkaning ijtimoiy tuzumi……………………………….6 II. BOB Turkistonda general-gubernatorlik boshqaruvi uning jilovlanmagan istibdodi…………………………………………………………....8 2.1. Mustamlaka boshqaruv organlarining ta'sis qilinishi………………….8 2.2. Turkiston general-gubernatorligida politsiya va sud organlari………13 III. BOB 1717 yil chor Rossiyasining Xiva xonligiga qarshi harbiy yurishi………………………………………………………………….....15 3.1. Ruslarning bu xonlikka bostirib kirishga urinishlari XVII asrning boshlari……………………………………………………………………………15 3.2. Chor Rossiyasining Xiva xonligiga qarshi………………………….25 Xulosa………………………………………………………………….…..31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………..…………35 1

Kirsh. Ma'lumki, XIV asrning oxirlari - XVI asrlar mobaynida rus knyazliklarini birlashtirilishi asosida markazlashgan Rus davlati tashkil topdi. Vaqt o'tishi bilan sobiq Oltin O'rda yerlarida rus shaharlari, harbiy istehkomlari, tog' konlari va zavodlarining soni shunchalik ko'payib bordi. Ko'rsatilgan joylarda rus davlati o'z raavqeyini mustahkamlab olganidan keyin Turkistonni ham bo'ysundirish harakatiga tushdi. Chor Rossiyasining Turkiston yerlariga g'arazli maqsadlarda ko'z olaytirishlari hali o'lkada shayboniylar hukmronlik qilgan davrlardan boshlangan. 1558—1559-yillarda irigliz savdogari Jenkinson, 1612-yilda Moskva savdo elchisi Ivan Danilovich Xoxlov Xiva, Buxoro va Samarqandga asosan o'lkani o'rganish va josuslik ma'lumotlarini to'plash maqsadida kelgan edilar. Turkistonni Rossiyaga qaram qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri amaliy ochiq harakat Pyotr I davridan boshlandi. 1714-yilda turkman vakillaridan biri Xo'ja Nafas Peterburgga borib, Amudaryoning oltinli qumlarga boyligi to'g'risida ma'lumot beradi. Oltin va boyliklar vasvasasi bilan Pyotr I O'rta Osiyoga 1717-yilda knyaz Bekovich- Cherkasskiyni katta qo'shin bilan yuboradi. Ammo Xiva xoiii Sherg'ozixon bu qo'shinni batamom qirib tashlaydi. 2

I. BOB Chor rassiyasining o’zbek xonliklari bilan munosabatlari. 1.1. Chor Rossiyasining istilosi va Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi O'rta Osiyoni bosib olish maqsadida Pyotr I zabt etilgan qozoQ yerlarida harbiy qal'alar va istehkomlar qura boshladi. 1717-yilda Omsk' l7J8-yilda Semipalatinsk, 1720-yilda Ust-Kaminogorsk, 1742-yilda Orenburg qal'alari quriladi. Faqat XVIII asrning o'zida chor ma'muriyati hozirgi Qozog'iston hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy qal'a va istehkomlar qurgan. Katta va Kichik Juzning xoni Abulxayrxon o'z hokimiyatini saqlab qolish va qalmiqlar xataridan saqlanish ilinjida chor Rossiyasi bilan yaqinlashishga majbur bo'ladi. Shu tariqa, 1731-yilda Kichik Juz, 1731-1740-yillarda esa Katga Juz qozoqlarining aksariyati rus davlatining tobeligiga o'tadi. Bu Pyotr I orzu-armonlari ro'yobga chiqishining boshlanishi edi. Qozoqlarning rus fuqaroligini qabul qilishlari chor mustamlakachi ma'raurlarining Turkiston yerlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga qulay shart-sharoitlar yaratdi. Ammo Yevropadagi davlatlar o'rtasidagi o'zaro vaziyatning tobora keskinlashib borishi chorizmning Turkistonga nisbatan bosqinchilik harakatlarining ma'lum muddatga orqaga cho'zilishiga sabab bo'ldi. Biroq tez orada chor qo'shinlari faol harbiy harakatlar boshlab, Qo'qon xonligining strategik qal'asi bo'lgan Oqmachit (hozirgi Qizil O'rda)ni -1853-yilning yozida, keyin esa Pishpakni 1860-yil kuzida bosib oldilar. 1861-1863-yillar davomida rus qo'shinlari Yangi Qo'rg'on, Din Qo'rg'on, Merka, Oqsuv, Pishtepa, Choldevor va qayta tiklangan Pishpak (hozirgi Beshkek) qal'alarini janglar bilan zabt etib, minglab gunohsiz kishilarni qirib tashlaydi. 1863yil yozida esa polkovnik Chernyayev So'zoq qal'asini qo'lga kiritadi va uni tevarakatrofidagi aholisi bilan birga «Rossiyaning mulki» deb e'lon qiladi. 3

1864-yii boshida Verniy (hozirgi Almati) istehkomidan chiqqan Chernyayev boshchiligidagi 2500 kishilik chor qo'shinlari 4-iyunda Avliyootani jang bilan egallaydi. So'ngra otryad Chimkentga yo'l oladi. 1864-yil 22-mayda Perovskiy fortidan yo'lga chiqqan polkovnik Veryovkin otryadi esa Turkiston shahri tomonga yurish boshlaydi. Polkovnik Veryovkin general Chernyayevdan yordam olib, Turkiston shahrini mahalliy xoinlar yordamida 1864-yil 12-iyunda bosib oladi. 1864-yil sentabr oyining boshlarida eng dahshatli janglardan biri Chimkent ostonasida boshlanib ketadi. Shahar uzoq vaqt ayovsiz to'pga tutiladi. Chimkent vayronaga aylantirilgach, piyodalar hujumga o'tadi. lib da ko'p talafot ko'rishiga qaramay, Alimqul boshchiligidagi nmdofaachilar mardonalik bilan barcha hujumlarni qaytaradilar. Ammo pirovardida rus harbiy quroli ustun chiqadi. Ayovsiz qirg'inlar bilan Chimkent shahri 22-sentabrda bosib olinadi. Shahar olingach, ko'z ko'rib, Riloq eshitmagan talon-torojlik yuz beradi. U tamomila xarobaga aylanadi, Xalqning g'ururi toptaladi, dushmanning yovuzligi mislsiz bo'ladi. Rus qo'shinlari 1864-yil 1-oktabrda Toshkentga hujum boshlab, bir Itiecha marta shahar himoyachilarining zarbalaridan cheklanishga majbur bo'lsalar ham, lekin Qo'qon, Buxoro, Xiva xonliklarining yordani bermaganligi, shahar aholisining 1,5 oy mobaynida suvsiz, oziq-ovqatsiz tinkasi quriganligi, ayrim amaldorlarning (masalan, Abdurahmonbekning) xoinliklari sababli oxir-oqibat 1865-yil 17-iyunda shaharni bosib oldilar. 1866-yil 24-mayda chor askarlari Xo'jandga ham hujum qilib, uni zabt etdilar. Avgust oyida Toshkent, Xo'jand atrofidagi yerlar mustamlakachi saltanat tarkibiga kiritilganligi rasmiy ravishda e'lon qilindi. Chorizm tomoni Buxoro amiri bilan olib borilgan muzokaralarda kelisha olmagach, bosqinchi qo'shinlar 2-oktabrda amirlikka qarashli O'ratepa qal'asini, 18oktabrda esa Jizzaxni bosib oldi. Jizzax uchun jangda 2 mingga yaqin vatanparvarlar shahid bo'ldilar. 4

1867-yil 7-iyunda bosqinchilar Jizzax va Samarqand o'rtasida joylashgan Yangiqo'rg'onda Buxoro qo'shini va xalq ko'ngillilarini tor-mor keltirdilar. 1867-yil 14-iyulda imperator Aleksandr II Turkiston harbiy okrugini ta'sis etdi va O'rta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan hududlar hisobidan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to'g'risida farraon e'lon qildi, okrug qo'mondoni va general-gubernatori qilib general-adyutant fon K. P. Kaufman tayinlandi. Unga podsho juda katta vakolatlar berdi. Imperatordan olgan «Oltin yorliq»qa muvofiq fon Kaufman biror davlatga qarshi urush e'lon qilishi yoxud sulh tuzishi mumkin edi. U moliyaviy hamda iqtisodiy masalalarda ham mustaqil hukmdorlardek keng huquqlarga ega bo'lib, faqat podshogagina hisob berardi. Tez orada harbiy ma'muriyatdan tashqari fuqarolik, ma'muriy ishlar ham unga to'la bo'ysundirildi. Shuning uchun ham fon Kaufmanni mahalliy xalq «yarim podsho» deb atardi. Turkiston general-gubernatorligining markazi etib Toshkent shahri belgilandi. Gubematorlikda markazi Toshkent bo'lgan Sirdaryo, markazi Verniy (Almaota) bo'lgan Yettisuv viloyatlari tashkil qilindi. 1868-yilning may oyiga kelib Samarqand, Kattaqo'rg'on, Zirabuloq chor qo'shinlari tomonidan egallanadi va Zarafshon okrugi tashkil etildi. 1875-yilga kelib Qo'qon, Marg'ilon, Andijon, Namangan chor qo'shinlari tomonidan bosib olinadi. 1876-yilda Qo'qon xonligi tugatilib, Turkiston generalgubernatorligi tarkibiga kirgan Farg'ona viloyati tashkil qilindi. 1.2. Mustamlaka o'lkaning ijtimoiy tuzumi 1873-yilda general fon Kaufman rus podshosiga Turkistonda yerga egalik tuzilishini o'zgartirish loyihasini taqdim etdi. Loyihaga ko'ra amlok yerlar uni 5

ishlatib turgan odamlar tasarrufiga o'tishi lozim edi. Bu qoidani vaqf yerlariga ham joriy qilish to'g'risidagi loyiha taklifi esa rad etildi. Ammo fon Kaufman o'z so'zida qat'iy turib oldi. U mas'uliyatni o'z zimmasiga olib, yer masalasiga doir bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. Jumladan, yer haqiqatda kimning qo'lida ekanligini e'tiborga olish to'g'risida farmoyish beradi. Shunga muvofiq juda ko'p yerlar davlat hisobiga o'tkaziladi. Ayni choqda mulkiy yerlarga va hatto vaqf yerlariga ham soliq joriy etiladi. 1886-yilda Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi yangi Nizomga muvofiq yer munosabatlariga doir bir qancha tadbirlar amalga oshirildi. Bundan kuzatilgan asosiy maqsad mahalliy boy-zodagonlarni zaiflashtirish va mustamlakachilar hokimiyatini kuchaytirish edi. Yer munosabatlari sohasidagi tadbirlarning asosiy natijasi shu bo'ldiki, harbiy-feodal yer egaligi tugatildi. Yer-suv munosabatlarida chorizm ikki maqsadni ko'zlab ish tutgan. U O'rta Osiyoda o'z hukmronligini mustahkamlash va uning iqtisodiy imkoniyatlaridan mustabid Rossiyaning hukmron tabaqalari manfaatlari yo'lida foydalanishga intilgan. Shu maqsadlar uchun mahalliy hukmron doiralarning qarshiligini sindirish, o'lkada amalda bo'lgan qadimiy munosabatlarni saqlab qolish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga imkon bermaslik kerak edi. Uzoqni ko'zlagan maqsaddan kelib chiqqan holda Rossiya Turkistonda olib borgan yer-suv munosabatlarida quyidagi siyosatni o'tkazdi: 1. O'lkadagi barcha yerlar davlat xazinasiga tegishli, deb e'lon qilindi. O'troq mahalliy aholiga yer merosiy yakka jamoa egaligi tariqasida, ko'chmanchi aholiga esa muddati cheklanmagan tarzda jamoa bo'lib foydalanish uchun topshirildi. 2. O'troq joylarda yer undan amalda foydalanayotganlarga biriktirildi. Bu tartibga binoan sud organlariga yer-suvga oid munozarali masalalarni hal etishda qozilar tomonidan berilgan yerga egalik qilish haqidagi hujjatlariga - vasiqalarga tayanmay, aksincha, yerdan kim amalda foydalanayotganiga qarab ish tutish lozimligi haqida ko'rsatma berildi. O'rta 6

Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingunga qadar katta yer egalari dehqonlarga ijaraga bergan yerlar endilikda ijarachilarga merosiy tarzda foydalanishga topshirildi. Chorizmning yer-suv sohasidagi bunday «tantiligi»ning sababi, birinchidan, Rossiyaning dastlabki yillarda ko'chirish ehtiyojlari uchun zarur yer jamg'armasiga muhtoj bo'lmagani, ikkinchidan, bu sohada o'ziga raqib bo'lgan mahalliy zodagonlar bilan kurashda keng mehnatkashlar ommasini betaraf qilib qo'yish edi. 3. Ko'p hollarda vaqflar avvalgi tarzida qoldirildi, ammo ayrim hollarda vaqf yerlarini davlat ixtiyoriga olish ham mumkinligi belgilandi. 4. Sobiq imtiyozli shaxsiy mulk yerlariga boshqalar qatori soliq solindi. Ular endi xususiy mulk emas, balki davlat yerlari deb ataldi va dehqonlarga merosiy ravishda egalik qilish va foydalanishga topshirilgani ma'lum qilindi. 5. Shahar tashqarisida rus aholisiga yer ajratish ham taqiqlandi. 6. Yevropaliklar, xususan, ruslar tomonidan mahalliy aholiga qarashli yerlarni sotib olish mutlaq man etildi. II. Turkistonda general-gubernatorlik boshqaruvi uning jilovlanmagan istibdodi 2.1. Mustamlaka boshqaruv organlarining ta'sis qilinishi O'rta Osiyo istilosidan so'ng Rossiya, Pyotr I vasiyatini bajarib, jahonning eng yirik imperiyalaridan biriga aylandi. Rossiya imperiyasi jahonning qudratli davlatlari Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya imperiyalari qatori katta mustamlakachi davlat bo'lib qoldi. Turkiston ma'muriyati imperiyaning boshqa o'Ikalari boshqaruvidan o'zining keskin harbiylashgani bilan alohida ajralib turardi. Rossiya hukumatining Turkiston uchun 1865-1916-yillar davomida ishlab chiqqan va amalga tatbiq etilgan o'nta qonun loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)ga va 7

uning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o'zgartirishlarda ana shu holat o'z aksini topgan. O'lka boshqaruvi zo'ravonlikka asoslangan va u doimiy usul sifatida saqlanib kelgan. Kaufman hukmronligi davrida Turkistonda general-gubernatorlik boshqaruvi uning jilovlanmagan istibdodi asosida amalga oshirilgan. Maxfiy maslahatchi F. Girs qayd etganidek, general-gubernatorning hokimiyati, qonun bo'yicha ish yuritilishini taqozo etgan bo'lsa-da, amalda, o'zi xohlagancha ish tutdi. General-gubernator o'lka hokimiyatining yagona boshqaruvchisiga aylangan edi. Hokimiyatni bir yo'la markazlashtirish oqibatida barcha ish qonun asosida emas, aksincha, generalgubernatorning ko'rsatmasi asosida amalga oshirildi. Toshkent shahri qo'lga olinganidan (1865) keyin, mustamlaka sharoitidan kelib chiqqan holda, Sirdaryo hududi hamda 1864 va 1865-yillarda bosib olingan yerlar hisobiga, Orenburg general-gubernatoriga bo'ysundirilgan Turkiston viloyati tashkil etildi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865-yil 6-avgustda «Muvaqqat nizom» e'lon qilindi. Uning asosiy maqsadi, ruslarning yangi bosib olingan yerlarida, boshqaruvning umumiy asoslarini belgilash orqali, tinchlik va xavfsizlikni ta'minlash boigan. Joylarda butun hokimiyat harbiy boshliqning qo'lida bo'lgan, ma'muriy organlarga esa mahalliy xalq ustidan nazoratni o'rnatish vazifasi yuklatilgan. Imperator tomonidan «Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi Nizom» 1886-yil 12-iyunda tasdiqlandi. «Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi nizom» bo'yicha Turkistonning viloyatlarga bo'linishi, harbiy vazir fikricha, aholining etnografik, maishiy va iqtisodiy shart-sharoitlarini o'rganish asosida emas, balki o'lkani bosib olish jarayoni bilan bog'liq holda amalga oshirildi. Shunday qilib, Turkiston o'lkasida Rossiya hukmronlik qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to'ldirilib, o'zgartirilib turildi. Buning siri juda oddiy edi. Chor Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni 8

Rossiya imperiyasining markazlashgan boshqaruvi tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general-gubernatori o'z qo'lida harbiy va fuqaro hokimiyatini birlashtirgan. Bir vaqtning o'zida u podsho noibi, harbiy okrug qo'shinlari qo'mondoni, Yettisuv kazak qo'shinlari atamani, bosh mirshab, bosh prokuror vazifasini ham o'tagan. Unga Buxoro amiri va Xiva xdni ham bo'ysungan. Generalgubernator vassallari bo'lmish Buxoro amirini Rossiya imperatori agentligi (18851917), Xiva xonini esa Amudaryo bo'limi (1873-1918) boshlig'i orqali nazorat qilgan. 1882-1884-yillarda Turkiston o'lkasidagi boshqaruvni atroflicha taftish qilgan markaz vakili -imperatorning maxfiy maslahatchisi F. Girs generalgubernatorning Rossiyadagi kasbdoshlaridan farqli o'laroq, Turkistonda mustabid hokim ekanligi, imperiya qonunchiligiga mutlaqo rioya qilmay, o'zicha qonunlar chiqargani va o'z maylicha hukm yuritganini e'tirof qilgan edi. Harbiy gubernatorlar, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig'i, general- gubernator yordamchisi, general-gubernator Kengashi o'lka boshqaruvining rhuhim masalalarini o'zlaricha hal qilgan. Markaziy boshqaruvda general-gubernator mahkamasining ham ahamiyati beqiyos katta bo'lgan. Bosh boshqarmaning ijroiya organi bo'lgan general- gubernator mahkamasi dastlab to'rt bo'limdan iborat edi. Birinchi bo'lim ma'muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchisi bosh boshqarmaning moliyaviy-xo'jalik ishlariga qaragan. Uchinchi bo'lim esa soliqlar, shaharlar mablag'lari hamda boshqaruvga doir nizomlar loyihalarini tayyorlash bilan shug'ullangan. To'rtinchi bo'lim maxsus bo'lim bo'lib, uning faoliyat doirasi g'oyat keng va serqirra bo'lgan. 1886-yilgacha mustaqil ish ko'rgan bu bo'lim harbiy va adliya vazirlari ko'rsatmalariga xilof ravishda sud qarorlarini ham qayta ko'rish bilan shug'ullangan. Rossiya imperiyasi guberniyalaridagi bironta tashkilot general-gubernator mahkamasidek cheklanmagan vakolatlarga ega bo'lmagan. Maxfiy maslahatchi Girsning so'zlariga qaraganda, Kaufmanning mahkamasi imperiya qonunlarini ham cheklovchi o'z qonunlarini chiqargan. 9

General-gubernatorning o'zi Afg'oniston va Qashg'ar masalalari bo'yicha shug'ullanuvchi elchilik bo'linmasini ham 1899-yilgacha boshqarib turgan. 1899yildan esa bu vazifani bajarish uchun general-gubernator huzurida diplomatik ishlar bo'yicha maxsus lavozim joriy qilinadi. Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskiye vedomosti» gazetasi va bosmaxonasi ham mazkur mahkama ixtiyoriga berilgan edi. General-gubernator bepoyon o'lka hayoti bilan asosan mahkama boshqaruvi orqali tanishib borgan. Shuning uchun ham bu idora o'lkaning ijtirnoiy-siyosiy hayotida hal qiluvchi rol o'ynagan. Mahkama o'lka hokimi uchun axborotnoma, ma'ruza va ma'lumot-nomalar tayyorlar, general-gubernatorning shaxsiy manfaatlarini ko'zlab ish yuritar edi. Shuning uchun ham mahkama boshqaruvchisi general-gubernatorlikdagi eng nufuzli amaldorlar qatori yuksak mavqeda turgan. Turkiston o'lkasi Markaziy Bosh boshqarmasi tarkibida general- gubernatorga bo'ysunmaydigan markaz vakillari - adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklari idoralari ham bo'lgan. Turkiston general-gubernatorligi XX asr boshlariga kelib besh viloyatga bo'lindi: Sirdaryo, Farg'ona, Samarqand, Yettisuv, Kaspiyorti viloyatlari. Ularni rus armiyasi generallaridan shaxsan podshoning o'zi tayinlaydigan harbiy gubernatorlar boshqargan. Ular harbiy va fuqaro hokimiyatini amalga oshirishgan. Harbiy sohada ular viloyatlardagi qo'shinlar (diviziya yoki korpus) qo'mondoni, fuqaro ishlarida esa gubernator huquqiga ega bo'lishgan. Barcha ma'muriy, politsiya va sud hokimiyati ham ularning izmida bo'lgan. Harbiy gubernatorlar qoshida viloyat boshqarmalari bo'lib, ular guberniya boshqarmasi huquqlariga ega bo'lishgan. Viloyat ijtimoiy hayotining barcha masalalari shu boshqarmalarda ko'rilgan. Viloyatlar o'z navbatida tumanlarga (uyezdlarga) bo'linib, ularni tumanboshilar idora etishgan. Tumanlar Turkiston general-gubernatorligi ma'muriy tuzilmasining asosini tashkil etgan. 10

O'lkaning tub viloyatlari hisoblangan Sirdaryo, Farg'ona, Samarqanddan tashqari Yettisuv, Kaspiyorti viloyatlari ham shu asosda tumanlarga bo'linib idora qilingan. Har bir tuman o'z tarkibidagi shahar va qishloqlari bilan tuman hokimi - tumanboshiga bo'ysungan. Tumanboshi Rossiyadagi ispravnik, zemstvo boshlig'i, polismeyster, shahar boshqarmasi boshlig'i huquqlariga teng bo'lgan. Tumanboshi viloyat harbiy gubernatori tavsiyasi bilan bevosita gubernator tomonidan tayinlangan. Turkiston o'lkasidagi tumanboshilarning Rossiyadagi hamkasblaridan farqli tomonlari shunda ediki, ular ma'muriy, politsiya va harbiy hokimiyatni o'zlarida birlashtirganlar. Ular qo'l ostidagi aholidan istagan kishiga jarima solishlari va 7 kungacha qamab qo'yishlari mumkin bo'lgan. Tumanboshilar rus armiyasi katta zobitlaridan, asosan mayor, rotmistrdan to polkovnik unvonigacha bo'lganlardan tayinlangan. Xalq ularni «hokim to'ra» deb atagan. Tunianlar bir necha jabha (uchastka)larga bo'linib idora qilingan. jabhalarni kichik unvondagi (poruchik, shtabs-kapitan) harbiy zobitlar boshqarishgan. Ular jabha pristavlari nomi ostida «Turkiston o'lkasini boshqarish haqidagi nizom»da tilga olinadi. Imperator tomonidan 1886-yilda tasdiqlangan bu «Nizom»da qasaba pristavlariga mahalliy aholidan istalgan odamga jarima solish (5 so'mdan 10 so'mgacha) va 3 kungacha hibsda saqlab turish huquqi berilgan edi. Qasaba pristavlari «harbiy -xalq boshqaruvi»dagi harbiy bo'g'inning eng quyisi bo'lib, ularga «mahalliy o'z-o'zini boshqaruv», ya'ni «xalq boshqaruvi» amaldorlari _ volost boshqaruvchilari, qishloq oqsoqollari, yuzboshi hamda ellikboshilar bo'ysunishgan. Turkistondagi mustamlaka idorasi 1898-yilgacha «harbiy-xalq boshqaruvi», undan keyin esa «ma'muriy-politsiya boshqaruvi» deb atalgan bo'lsa ham, uning mohiyati mazmunan o'zgarmadi. Barcha vakolatlar rus ma'muriyati qo'lida jamlanib, mustamlaka istibdodi yil sayin kuchayib bordi. 11

2.2. Turkiston general-gubernatorligida politsiya va sud organlari Chorizmni, rus xalqparvarlari, «mirshablik podsholigi» deb atagani bejiz emas. Ana shu politsiya tuzumiga suyangan podsho hukumati Turkiston o'lkasi idorasini eng quyi bo'g'inidan oliy bo'g'inigacha o'z qo'lida tutgan. Generalgubernatorning o'zi bosh mirshab vazifasini o'tagan. Hokimi mutlaq generalgubernator o'lkadagi istagan odamini, xoh o'zbek, xoh rus boiishidan qat'i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatgacha surgun qilishi huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy bo'lmagan fuqarolar ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham o'z qo'lida jamlagan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari, tumanboshilar, qasaba pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega bo'lganlar. Bundan tashqari, o'lkada ichki ishlar vazirligining idoralari, uning vakillari ham shunga niuqobil tarzda ish ko'rishgan. Turkiston shaharlarida polismeyster lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari tumanboshilar huquqlari bilan barobarlashtirildi. Toshkentda yangi va eski shahar polismeysterlari ish olib borgan. Ularga politsiya pristavlari bo'ysungan. Mahalliy ma'muriyat — volost boshqaruvchilari va oqsoqollar ham quyi mirshablik zobitlari vakolatlariga ega bo'lib, ularga yollangan mirshablar xizmat qilgan. Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o'ziga xos mustamlakachi rnezonida ish tutildi. 1867-1886-yillar mobaynida o'lkada umumsaltanat rus sudlari va Xalq sudlari, ya'ni shariat asosida ish ko'ruvchi qozi sudlari faoliyat ko'rsatar edi. Rus sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan mahrum etishga daxldor bo'lmagan jinoiy ishlar, davlat xazinasi manfaatlariga oid bo'lmagan 2000 so'mgacha miqdorda bo'lgan da'volarni ko'rishgan. Viloyatlar boshqarmalari esa tuman sudlari hukmlaridan shikoyatlarni, ularning ishlarini qayta 13

ko'rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagi jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko'rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o'g'irlash, soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan ishlarni ham ko'rishgan. Marg'ilon, Samarqand, O'sh kabi shaharlarda faoliyat ko'rsatgan harbiy sud komissiyalari esa harbiy jinoyat ustaviga asoslanib, davlatga xiyonat, hokimiyatga qarshilik, pochta, telegrafga hujum, nasroniylarni o'ldirish, mansabdor shaxslarga nisbatan qotillik qilish, o'zga dindagilarni nasroniylikka o'tgani uchun ularni o'ldirishga oid ishlar, rus millatiga mansub kishilarning jinoyatlarini ko'rish bilan shug'ullangan. Rasman «xalq sudlari» deb atalgan qoziyu quzzotlar shariat qonunlari asosida mahalliy o'troq va ko'chmanchi aholining fuqarolik va jinoiy ishlarini ko'rishgan. Lekin davlat ahamiyati kasb etadigan, shuningdek, siyosiy ishlar ularning vakolat doirasiga kirmagan. 1886-yilda tasdiqlangan «Turkiston o'lkasini boshqarish haqidagi Nizom» mavjud sud tartibini saqlab qolgan holda unga ayrim o'zgarti-rishlar kiritdi. Tuman sudlari bekor qilinib, ularning o'rniga murosa (mirovoy) sudlari joriy etildi. O'lkada viloyat sudlari tashkil qilinib, ularga mirovoy sudlar vazifalari yuklandi. Viloyat sudi avvalgi viloyat boshqarmalari ixtiyorida bo'lgan vakolatlarni oldi va murosa sudlari hal etuvchi masalalarni ko'rish huquqiga ham ega bo'ldi. Viloyat prokurori va uning o'rindoshi, sud tergovchisi lavozimlari joriy qilindi. «Nizom» rasmiy ravishda sudning hokimiyatdan mustaqil bo'lishini qonunlashtirgan bo'lsa ham, amalda u bir butun hokimiyatni o'z qo'llarida tutgan harbiy ma'muriyatning kuchli ta'sirida qolaverdi. Imperiya sudlarida rus hokimiyatiga bevosita va bilvosita qarshi qaratilgan mahalliy aholi vakillari ishlari ko'rilgan. Ruslarga qarshi jinoyat qilgan o'zbeklar yoki ruslar bilan birga noqonuniy ishga qoi urgan o'zbeklarni shu sudlar jazolagan. Rus qishlog'i, shahar qismi va umuman ruslar istiqomat qilib turgan yerlarda jinoyat qilgan o'zbeklar imperiya sudida javobgarlikka tortilgan. Turli millatlarga mansub kishilarning jinoyatlari ham rus sudida ko'rilgan. 14

. III. BOB 1717 yil chor Rossiyasining Xiva xonligiga qarshi harbiy yurishi 3.1. Ruslarning bu xonlikka bostirib kirishga urinishlari XVII asrning boshlari Ruslarning bu xonlikka bostirib kirishga urinishlari XVII asrning boshlariga to’g’ri keladi. Yoyiq (Ural) daryosini atroflarida joylashgan rus kazaklari Urganch shahri tomon yo’lga chiqadilar. Xorazmda ular ko’p boyliklarni qo’lga kiritadilar. Bu xususda Abulg’ozi o’z asarida shunday yozadi “Yoyiq (Ural) teganda yurugon urusning (rusning) qozoqindin ming kishi saratonning avvalgi kuni g’ofil kelib Urganchning qal’asiga kirdi. Shaharda raviyatin o’zga kirhis yo’q edi. Xonning o’rdasi va sipoh xalqi Amu suvining labida erdilar. Xevakda xonga kishi chopturdilar. Yetti kunda xon keldi. (Kazaklar) Urganchda raviyatdin ming kishini o’ldirdi va ming qiz bilan juvonni oldi. Ming arobaga yaxshi mollardan yukladi. Bo’z va bo’yog’li palos va to’n, to’shak-yastuq, mundog’ narsalarning barchasini o’tga yoqdi. Bularni saranjom qilguncha yetti kun bo’ldi. Andin so’ng (kazaklar) Urganchdin chiqib daryo labiga yurudi. Arba Muhammadxon oldiga borib urqazdi va jang qildi. Ikki kun urushdilar, uchinchi kuni jibni, zo’r qilib olib, taki bosib o’tdi. Urus piyoda, bizning otni ilg’ob ikki farsang yer yuzunda yana ur qazib jang qildilar. Bizning xalqning arazi bu kim, issiq kunda cho’lda ola ko’radi; suvga borgandin tugaydi urus bir kunda qal’a solur. Andin so’ng urusga kishi yuborurlar. Andan ko’mak kelur. Ushbu yerda barchamiz qirilar deb, zo’r qildilar. Urus yuklagan suvini tamom qildi. Urushdilar, urus qon icha boshladi. Beshinchi kuni qonni ham tavosutti. O’zbek har yerdan to’p-to’p bo’lib chopti. Urusni o’lturib-o’lturib qaytdi. Ul arobadan chiqib urushar edilar. Axir arobaning ichindan chiqa bilmadi. Ojiz bo’ldi. Yettilanchi kuni barcha ittifoq birlan choptilar. Arobaga kelgandan so’ng otdin tushib kuran ichiga kirib qilichni quay berdilar. Xalq o’ljaga bo’lg’onda yuz urus kechib daryo labiga borib to’q qa’lisining quyisida yag’ochdin qal’a solib 15

baliq olib yedi-da ulturdi. Arab Muhammadshoh borib kabaddi. Taki o’n besh kunda oldi.” Abulg’ozining mazkur noyob ma’lumoti shu haqda guvohlik beradiki rus kazaklari Urganchda qaroqchilik bilan shug’ullanib aholiga qattiq azob bergan. Ular yaxshi qurollanganlarki tamomila qirib tashlash uchun 15 kun ketgan. Keyingi vaqtlarda ham rus kazaklarining ataman Nechayev boshchiligida Urganchga bostirib kirganliklari ma’lumdir. Ular bu yerda bu boyliklarni olib ketayotganlarida xon askarlari tomonidan qirib tashlangan. Bu ma’lumot Abulg’ozi asarida shunday ta’riflangan. “Men dunyoga kelgan yilning avval bahorida o’n yetti kishi urushga savdoga ketar. Qush Yoyiq (Ural) teganda ming kazak urus bor ekandi. Yo’lda ancha uchray qolur, ikkinchisi ulturur, saqlagan kishilaridin Urganchning xabarin surar. Aning birisi Turkistonlik ekandur. U aytur, Urganchning shahrinda sipohdin bir kishi yo’q. Sipohning yaqin ulturgani otliqqa bir kunlik yo’l. Shaharda tanxo ra’viyat turur. Bir tarafi cho’l yo’lindin yuz ming lashkar borsa, shaharga kirganda qurar. Andin ilgari ko’rmas. Yot yurtli kishi ancha qulindin va tilindan kelgan sayi birlan xushomadim qildi, urus buning so’zina firifta bo’lib turkistonlini boshchi qilib, ming kishi kelib Urganchning mirzo darvoasindin kiribdi… Otamiz (arab Muhammadshoh) urusdan bir kishi qo’ymay kiribi ekandur. Bu voqeadin qirq kun o’tgandan keyin (Abulg’ozi) dunyoga kelibmiz. Oamiz aytibdi: “Bizga bir g’azot muyassar bo’ldi. Shuning yo’li va qadami muborak bo’ldi va taki muning onasining jamoatini g’ozig’lar derlar, ul nisbati ham bor deb, otimni Abulg’ozi kuyub turarlar.” Binobarin, mazkur satlardan biz ruslarni bostirib kirishlariga qarshi kurash va g’alaba sharafiga uning ismiga “g’ozi” so’zi qo’yilganligini bilamiz. Bu u tug’ilganda qo’yilgan edi. Rus kazaklari ikki marotaba qirib tashlanganlariga qaramay yana bir bor ataman Nechay boshchiligida Urganch tomon otlanganlar. Ammo, ular yo’lda qattiq sovuq va bo’ronga uchrab ochlikka va dardga chalinadilar. Hatto o’z sheriklarining o’lik go’shtini yeyishga majbur bo’lganlar. Shu ravishda ular yo’llarda qirilib ketganlar. Pyotr I zamonida rus davlati faqat Ovrupadagina emas, balki o’zbek xonliklarini ko’z o’ngida ham qudratli mamlakat sifatida gavdalanib 16

turardi. Shuning uchun ham xonliklardagi ayrim yuqori tabaqa vakillari taxt uchun kurashlarda vataniga xoinlik qilib rus davlatiga tayanishga uringanlar. Masalan, raqiblari va dushmanlari ustidan yuragini hovuchlab taxtda o’tirgan Xiva xoni Isxoq og’a Shoniyoz (1694-1701) 1700 yilda Do’stbek Bahodirni Rossiyaga yuborib savdo-sotiqni rivojlantirish taklifi bilan bir qatorda xonlikni rus davlati tobeligiga olishni Pyotr I dan so’radi. Shundan keyin Pyotr I bu taklifni bajonidil qabul qilib o’sha yilning 30 iyunida Xiva xonligini Rossiya tobeligiga olish haqida farmon chiqardi. Bu to’g’rida Do’stbek Bahodir orqali maxsus yorliq yubordi. Yorliqda Xiva xonligining rus davlati tobeligiga o’tganligi uqtirib o’tilgan. Bu bilan bir qatorda Isxoq og’a Shoniyozning Rus davlatiga sodiq bo’lishi ko’rsatib o’tilgan. Ammo Xiva xonligini Rossiya tobeligiga olinishi haqidagi taklif bir guruh vatan xoinlarini istagini ifoda etganligi uchun qog’ozdagina qoldi xolos. Buning ustiga yo’lning uzoqligi va azob-uqubatlari Rossiyani xonlik ustidan nazoratni o’rnatish imkonini bermadi. Buning ustiga Pyotr I ko’proq Shvetsiya va Turkiya urushi bilan band edi. 1703 yilda Xiva xoni Arab Muhammad II (1701-1712) nomidan yuqorida qayd qilingan Do’stbek Bahodir Astraxan orqali Moskvaga elchi sifatida keldi. U bu gal ham savdoni rivojlantirishni va Xiva xonligini rus davlati tobeligiga olinishini qayta suradi. Natijada Pyotr I Xiva xonligini rus davlati tobeligiga olish haqidagi ikkinchi marotaba farmon chiqardi. Bu haqdaki, shuningdek o’zaro elchilik va savdo aloqalarini samarali davom ettirish singari masalalarni o’z ichiga olgan Pyotr I yorlig’i elchi orqali Xiva xoni Arab Muhammad II ga yuborildi. Yuqorida ko’rsatilgan sabablarga ko’ra Xiva xonligini Rus davlati tobeligiga olish to’g’risidagi farmoni bu gal ham amalga oshmadi. Pyotr I tomonidan urushlarni uzluksiz davom ettirilishi davlat xazinasiga sezilarli putur yetkazmoqda edi. Natijada oltinga bo’lgan muhtojlik ko’payib bordi. Shuning uchun Pyotr I urush xarajatlarini qoplash va armiyani ta’minlash maqsadida 17

hukumat senatiga “Oltin davlatining qon tomiridir” deb xat yozib, oltin-kumush konlarini qidirib topish zarurligini uqdirib o’tdi. Xuddi shu vaqtda, ya’ni 1713 yilda Nafasxo’ja nomli Turkman Astraxanga borib, Amudaryodan oltin qum olinganligi va o’tmish zamonlarda uni Kaspiy dengiziga quyilganligi haqida rus hukumatiga ma’lum berdi. Shu bilan birga Amudaryoni Kaspiyga burish mumkinligini va bu ishga turkmanlarning yordam berishlarini aytgan. Ayni bir vaqtda Sibir generalgubernatori Gagarn Sharqiy Turkistonning Yorkent shahridagi daryoda ham oltin qumi borligi haqida Pyotr I ga ma’lumot berdi. Bunday xabarlar Pyotr I ni shoshiltirib qo’ydi. U 1714 yilda Sibir orqali Yorkentga harbiy yurishni uyushtirish haqida Sibir general-gubernatoriga farmon berdi. Shunga binoan tayyorgarligidan keyin 1715 yilda Buxgolts boshchiligida 1500 kishilik qo’shin Yamishev qo’liga borib qal’a qurdi. U bu yerdan Yorkentga yurishi lozim edi. Biroq Sharqiy Turkistonda va atrof joylarda hukmronlik qilayotgan qalmoqlar Yamishevda qal’a qurilishiga qattiq qarshilik ko’rsatdilar. Uzoq qamaldan so’ng Buxgolts qal’ani tashlab Om daryosini qirg’og’iga qaytdi. Bu yerda u Sibir general-gubernatori Gagarinning buyrug’i bilan Omsk qal’asini barpo etadi. Shu tarzda Pyotr I ning barcha harakati behuda ketadi. Ammo u Xiva xonligini bosib olishga qattiq kirishgan edi. 1714 yilning 19 mayida Pyotr I Xiva xonligini zabt etish haqidagi farmonni hukumat senatiga yubordi. 1716 yilni 14 fevralida Pyotr harbiy yurishni boshlig’i qilib tayinlangan Bekovich-Cherkasskiy bilan shaxsan suhbatlashib amalga oshiriladigan vazifalarni belgilab beradi. U bu haqda hukumat senatiga xabar berib tayyorgarlik ishlarini diqqat va puxtalik bilan ko’rishni buyuradi. O’sha ko’rsatilgan kuni davlat kantsleri G.Golovkin ham Pyotr I ning farmonini yo’nalishini senatga maxsus xat orqali tushuntirdi. Bunda podshoh oliy hazratlarini Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida Xiva xonligiga qarshi harbiy qo’shib yuborishga qaror qilinganligi eslatib Xiva, Buxoro va Hindiston hukmdorlari nomiga, rus davlatini rasmiy yorlig’larini (gramotalarini) yuborilishi hamda u tomonlarga savdogarlarni ham jo’natilishi lozimligini bayon etilgan. Shaxsan Pyotr 18

I ning qo’li bilan yozilgan ko’rsatmada Bekovich-Cherkasskiyni zimmasiga yuklatilgan vazifalar quyidagilardan iborat: 1. Bir vaqtlar Amurdayo Kaspiy dengiziga quyiladigan joyda 1000 kishi sig’adigan harbiy istehkom qurilsin. Amudaryoni oqimini va to’g’onlarini sinchkovlik bilan o’rganib, imkoni bo’lsa, eski yo’liga burib yuborilsin. Orol dengiziga suvni yo’naltiradigan tug’onlar buzilsin. Bu ishlarni bajarishga qancha kishilar kerak bo’lishi aniqlansin. 2. Xiva xonligining Rus davlati tobeligiga o’tishiga erishilsin hamda bizni manfaatlarimizga xizmat qilishi sharti bilan harbiy qism qoldirilsin. Agar xon rozi bo’lsa va sharoiti ko’tarsa, harbiy qismni bir yil davomida ta’minlash kafolati olinsin, keyingi yillardagi xarajatlar esa uning zimmasiga yuklatilsin. 3. Agar Xiva xoni rozilik bildirsa u vaqtda undan o’z kishilariga ikki rusni qo’shib Sirdaryo suvi bo’ylab oltin borligini aniqlash uchun Yorkentga jo’natilsin. Shuningdek, savdogarlarimizni Amudaryo bo’ylab Hindistonga borishlari uchun kemalar berilishi xondan so’ralsin. Savdogarlar ketayotganlarida quruqlik va suv yo’llarini, daryo va qo’llarni, ayniqsa, Hindistonga boradigan suv yo’lini yaxshi o’rgansinlar va ma’lumotlar to’plasinlar. Agar savdogarlar Hindistonga Kaspiy dengiziga boradigan yo’l borligini eshitsalar u vaqtda shu yo’l bilan orqaga qaytsinlar va ko’rganlarini qog’ozga tushirsinlar. 4. Xiva xonligida Buxoro xonligini rus davlati tobeligiga o’tishga xohishi borligi yoki yo’qligi bilinsin. Bordiyu bunday istak bo’lmasa istak bo’lmasa do’stlik munosabatlari o’rnatilsin. 5. Ko’rsatilgan topshiriqlarni amalga oshirish uchun 4000 kishidan iborat muntazam qo’shin va kerakligicha kemalar ajratilsin. Bundan tashqari Yoyiq kazaklaridan 1500, eshkakchilardan 500 va otliqlardan 100 kishi berilsin. Ular savdo karvonlarini muhofaza qilish niqobida Astraxndan harbiy qal’a va shahar quriladigan joyga, ya’ni Kaspiyning 19

sharqiy qirg’og’iga yuborilsin. Qo’shin komandirlari barcha joylardagi tub aholiga nisbatan xushmuomalda bo’lsinlar. Shaharni qurish uchun zarur bo’lgan bel va cho’kichlar berilsin. 6. Dengiz ofitserlaridan poruchik Kojin va navigatorlardn 5 yoki ko’proq kishilar harbiy qismga qo’shilsin. Kojin savdogarlar niqobida ish yuritishi, navigatorlar esa Yorkentga yuborilishi darkor. Kulyumov o’quv yurti talabalaridan ikki injener olinsin. Kojin zimmasiga borgan joyida mollarni turlarini va umuman savdo-sotiqni yaxshi o’rganish yuklatilsin. Unga savdogarlardan ikki kishi birkitilsin. Bular keksa bo’lmasinlar.” Ko’rinib turibdiki, Pyotr I Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlari va Xiva xonligini hamda iloji topilsa Buxoro xonligini ham o’z ta’sir doirasiga tortishga qattiq kirishgan. Bu hol Rus davlatining chegarasini kengayishi va manfaatlarini ta’minlashi turgan gap edi. Pyotr I kuchli flotga ega bo’lganligini hisobga olib Amudaryoni Kaspiyga burib, suv yo’li orqali Xiva va Buxoro xonliklariga, Hindistongacha borishni o’ylagan. Ammo, u Amudryoni yo’lini o’zgartirishni o’ta qiyinligini, katta kuch va mablag’ sarflanishini hisobga olmay xom-xayol bilan ish yuritgan. 1717 yilni 14 martida Bekovich-Cherkasskiy Pyotr I farmonini amalga oshirishga qaratilgan talablarni hukumat senatiga quyidagi tarzda ma’lum qiladi: 1. Muntazam qo’shindan – 400, dragunlardan (otliqlardan) – 1500, piyoda askarlarni ofitserlari bilan birgalikda – 2500, kazaklardan 2000 kishini kiyimkechaklari bilan, oziq-ovqatlari va maoshlari bilan birgalikda berilsin. 2. Kaspiyning sharqiy qirg’og’iga quruq yo’l bilan borish uchun belgilangan 2000 kishidan iborat askarlarga kamida bir yilga yetadigan oziqovqatlar, aravalar va boshqa narsalar ajratilsin. Shuningdek, Kaspiy dengizini qirg’og’ida harbiy qal’a qurish uchun jo’natiladigan askarlarga tegishli oziq-ovqat va boshqa narsalarni olib borishga kemalar berilsin. 20

3. Savdogarlar niqobida Sirdaryo bo’ylab Yorkentga oltin qidirishga va Amudaryo bo’ylab Hindistonga boruvchi kishilarga mablag’ ajratilsin. Ular shu darajada ko’p va yaxshi mollar bilan ta’minlansinlarki, u joylarda hech qanday shubha uyg’otmasin. 4. Agar Xiva xoni 500 kishilik gvardiyani so’rab qolsa u vaqtda ularni bir yil muddat bilan ta’minlashga maosh ajratilsin. 5. Xiva, Buxoro va Hindiston hukmdorlariga davlat yorliqlari (gramotalari) tayyorlansin. 6. 24 ta to’pchilar, 2 ta injener, 3 ta davolovchi va ko’p dori- darmonlar berilsin. Demak Xiva xonligida qoldirilgan rus askarlarini soni 500 kishi hisobidan belgilangan. Hindiston va Yorkentga boruvchi kishilar aslida savdogarlar bo’lmay ayg’oqchi edilar. Ular siyosiy va iqtisodiy ma’lumotlarni qo’lga kiritish topshirilgan. 1717 yilni 14 martida hukumat senati Bekovich-Cherkasskiyni talablarini to’la qondirish haqida qaror qabul qildi. Jumladan, Hindistonga boruvchi “savdogarlar” Moskva Astraxada turli mollar sotib olishlari uchun o’sha vaqt uchun salmoqli hisoblangan 5000 so’m ajratildi. Yorkent shahriga 5 kishi yuborish va ularni mablag’ bilan ta’minlash haqida ko’rsatma berildi. Harbiy qismni Qozon, Astraxan, Saratov, Dmitriyev, Tsaritsin, Krasniy Yar, Chyorniy Yar, Samara va Azov guberniyalaridan jamlash buyurildi. Uning umumiy soni bir hujjatda 6344, ikkinchisida esa 6100 kishi ko’rsatilgan. Ikki holda ham u 600 kishidan oz bo’lmagan. Qo’shin bilan olib ketiladigan to’plar uchun 481 pud porox, 1230 pud qo’rg’oshin va boshqa narsalar ajratildi. Askarlarni va ofitserlarni ichishlari uchun 400 chelak vino, 597 chelak pivo beriladigan bo’ldi. Xullas, harbiy qism ipdanignagacha to’la ta’minlanishi, qanchadan-qancha yarog’- aslahalar ajratilishi nazarda tutildi. Astraxan va boshqa joylarda olib borilayotgan tayyorgarliklar haqidagi ovozalar Turkiston o’lkasiga yetib borgan edi. Chunonchi, 1716 yilda Astraxan 21

orqali Rossiyaga borgan Xiva xonligining elchisi uni o’z ko’zi bilan ko’rgan va eshitgn edi. U vataniga qaytgach bu haqda o’z xoniga ma’lumot bergan. Shundan keyin Sherg’ozixon o’z qo’li ostidagi yerlarga harbiy tayyorgalikni ko’rib taxt bo’lib turishni buyurgan. Bekovich-Cherkasskiy bundan juda tashvishlangan, albatta. Shuning uchun u go’yo Xiva xonligiga do’stlik va tinchlik elchisi sifatida borayotganligini ishontirish uchun Ivan Voronin va Maksim Svyatoy nomli o’z kishilarini maxsus xat bilan Sherg’ozixon huzuriga yuborgan. Bu rus elchilari Xivada dastavval qattiq nazorat ostida yashagan bo’lsalar, lekin qayoqqadir ketgan Sherg’ozixonning kelishi bilan ularga bir oz erkinlik berilgan. Ular xonlikda harbiy tayyorgarlik ko’rilayotganligiga ishonch hosil qilib, buni maxfiy xat orqali Bekovich-Cherkasskiyga yetkazganlar. Xiva xonligida rus qo’shinlarining bo’lajak tajovuziga qarshi tayyorgarlik ko’rilayotganini qalmoq xoni Ayuqxon ham xabar qilgan. U 1717 yil 16 mayida rus ma’muriyatiga yozgan xatida shunday degan: Mening Xiva xonligiga borib kelgan odamim guvohligiga ko’ra 2000 kishidan iborat xivaliklar, qoraqalpoqlar va qozoqlar birlashib chegara joylarda turishibdilar. Ular yo’llardagi quduqlarni ko’mganlar, hamda jang qilish niyatidalar. Yo’llardagi issiq jazirama orqasida o’tlar yo’q, tag’in rus askarlari og’ir ahvolga tushib qolmasinlar. Vaziyatni batafsil tushuntirish uchun 7 kishini yubormoqdaman. Xullas, har ikkala tarafda kelajakdagi o’zaro to’qnashuvga tayyorgalik olib borilgan. Manbalarga ko’ra BekovichCherkasskiy birinchi navbatda Amudaryoni Kaspiy dengiziga burishga doir ma’lumotlarni qo’lga kiritishga harakat qilgan. U 1715 yilda Astraxandan Kaspiy bo’ylab turkmanlar yashaydigan joylarga borib Saidmamad, Salmon, Begench, Po’lat Baxshi, Manglay, Qashqa (manbada ismlar buzib yozilgan) va boshqa nufuzli kishilar bilan Amudaryo xususida suhbatlashgan. Turkman vakillari o’tmishda Amudaryoni Kaspiyga quyilganligini tasdiqlab, 20 chaqirim masofadagi yer qazilsa uni eski yo’liga oqizish mumkinligini aytganlar. Bekovich-Cherkasskiy bu masalani aniqlash uchun biladigan odamni berishni so’raganda ular Nafasxo’ja 22

degan turkmanni tavsiya etganlar. U bu kishiga Astraxan dvoryani Ivan Zvonskiy va Nikolay Fyodorov degan kishilarni qo’shib Amudaryoni eski o’zanini aniqlashni buyurgan. Ular Nafasxo’ja boshchiligida yo’lga chiqib Xiva xonligiga 17 kunlik masofadagi Qarag’och degan joyga kelganlar. Buning atrofida balandligi bir metr chorak, uzunligi besh chaqirim, eni uch metr keladigan tepalik ko’zga tashlangan. Nafasxo’ja mana shu tepalik olinib ariq qazib borilsa Amudaryoni Kaspiyga bursa bo’ladi, degan fikrni aytgan. Bekovich-Cherkasskiy qanchalik harakat qilmasin baribir Amudaryo haqida yetarli ma’lumot ololmadi. Bekovich-Cherkasskiy Pyotr I ning harbiy istehkomlar qurish va bu bilan Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlarida Rus davlatining ta’sirini o’rnatish haqidagi ko’rsatmasini ado etishga kirishdi. U 1716 yilni 15 sentabrida 69 kemada Kaspiy dengizi bo’ylab Astraxandan 290 chaqirim masofada joylashgan Tyurkkagan degan joyga – Mang’ishloqga keldi. U bu yerda qo’shin bilan o’rnashib Svyatoy Pyotr I nomida harbiy istehkomini qurdirdi. U bu yerdan Buxoro xonligiga elchi etib tayinlangan Kojin va Pyotr Davidovni Astrabodga jo’natadi. Chunki bu orqali Buxoroga borish rejalashtirilgan edi. 1716 yilni 23 oktabrida Bekovich-Cherkasskiy ikkinchi harbiy qal’ani qurish uchun ikki polkdan iborat qo’shin bilan Krasnovodskka yo’l oldi. Ko’p o’tmay bu yerga Eron ma’muriyati ruxsat bermaganligi orqasida Buxoroga yuborilgan Kojin va Pyotr Davidovlar qaytib keldilar. Manbada Pyotr Davidov “Morskoy podporuchik” deyilgan. Aftidan, bu elchiga suv yo’llarini o’rganish va ma’lumotlar to’plash topshirilgan. 1717 yilni 20 fevralida Bekovich-Cherkasskiy Krasnovodskda qal’a qurishni yo’lga qo’ygandan keyin quruq yo’l bilan Astraxanga qaytadi. Bu yerda u Xivaga qarshi harbiy yurishni oxirgi tayyorgarligi bilan shug’ullanadi. Bu vaqtda Xiva xonligining kuch-qudrati ancha kuchayib, Marvdan to Astrobodgacha bo’lgan yerlar 23

(tog’ etaklari) bo’ylab Atrek, Go’rgon sohillarida yashovchi fors va turkmanlar bo’ysundirilgan edi. 1717 yilni bahor kezlarida Bekovich-Cherkasskiy qo’shinning bir qismini quruq yo’l bo’yicha, o’zi esa askarlari bilan kemada Kaspiy dengizi bilan Guryevga keldi. Guryevga 60 ta rus askarlari baliq ovi bilan shug’ullanayotganlarida qoraqalpoqlar qo’qqisdan hujum qilib ularni asir olib otlarini haydab ketganlar. Bekovich-Cherkasskiy darhol ularni orqasidan quvib asirlarni va otlarni qutqargan. Bekovich-Cherkasskiy so’roviga muvofiq, qalmoq xoni Ayuqxon Manglay Qashqa boshliq 10 kishini yo’l ko’rsatuvchi sifatida yuborgan. Shuningdek unga yuqorida qayd qilingan Nafasxo’ja ham kuzatuvchi tarzida qo’shilgan. Bekovich- Cherkasskiy 3000 dan ortiq qo’shin va xizmatchilar bilan 1717 yil may oxiri yoki iyun boshlarida Guryevdan chiqib, Xiva tomon yurdi. U bilan birga Astraxan tatarlarini (70 kishilik) savdo karvonlari ham yo’lga otlanadi. Bekovich-Cherkasskiy Yomba arig’ini kechib o’tib, hamda yuqori qismi tomon yurib ikki kundan keyin Bagachat degan joyga qo’ndi. Shundan keyin qo’shin Duchkon, Mansulmas, Childop, San Durali, Yangisuv singari quduqlarni bosib o’tgan. Bu vaqtlarda jazirama issiq barcha o’tlarni quritib yuborganligi orqasida qo’shinga tegishli ot va tuyalarni boqish ancha qiyinlashgan. Bekovich-Cherkasskiy o’zini bosqinchilik yurishini niqoblash maqsadida Yangisuvga kelganda Mixail Koretovni tinchlik va do’stlik elchisi sifatida borayotganligini ma’lum qilish uchun Sherg’ozixon huzuriga jo’natgan. Shundan keyin qo’shin yo’lni davom ettirib Shershik qudug’i va Qoraqumobod arig’i orqali Oqko’l arig’iga kelgan. Ko’p o’tmay Xiva xoni Sherg’ozi nomidan ikki kishi va yuqorida qayd qilingan Koretovni bir odami Bekovich-Cherkasskiy huzuriga kelganlar. Xiva elchilari xon nomidan, ot, tuya va mollardan iborat sovg’alarni Bekovich-Cherkasskiyga topshirgan. Shu ravishda Sherg’ozixon dushmanni yovuz niyatini yaxshi bilsada, lekin sir boy bermay ish yuritadi. 24

Bekovich-Cherkasskiy Xiva elchilariga o’zini elchi sifatida kelayotganini takrorladi. Rus qo’shini Oqko’ldan chiqib Qoraog’och degan ariqqa qo’ndilar. Bu yerdan Xivagacha to’rt kunlik yo’l qolgan edi. Bundan xabar topgan Xiva qo’shinlari rus askarlariga hujum qildilar. Voqea guvohlarining so’ziga ko’ra, vatan himoyachilari piltali oddiy miltiq, qilich, nayza, oybolta, o’q-yoy va boshqa oddiy aslahalar bilan qurollanganlar. Ruslarda esa to’p, miltiq va boshqa takomillashgan qurollar bor edi. Manbalarda Xiva qo’shinining soni turlicha, ya’ni 100 ming yoki 60 ming ko’rsatilgan. Jang uch kun davom etgandan keyin to’rtinchi kuni Xiva xoni Sherg’ozixon Eshonxo’ja ismli elchisini yuborib yarashishini taklif etdi. Elchi Bekovich-Cherkasskiyga shunday dedi: Xivaliklar o’zboshimchalik bilan rus askarlariga hujum qilganlar, xon esa bilmay qolgan. Xonning so’rovi shundan iboratki, agar Bekovich-Cherkasskiy haqiqatan ham elchi sifatida kelgan bo’lsa u vaqtda ishonch hosil qildirsin. Bunga javoban Bekovich-Cherkasskiy: Men rus imperatori Pyotr I nomidan yorliq va og’zaki topshiriqlar bilan elchi sifatida keldim, degan. U astraxanlik tatar Oltin Xusainov degan kishisini Eshonxo’ja bilan birga Sherg’ozixon huzuriga yuqoridagi gaplarni yetkazish uchun yubordi. Oltin Xusainovni Sherg’ozi emas, balki lashkarboshi Quluqboy qabul qilib unga aytganki, agar Bekovich-Cherkaskiy haqiqatan ham elchi sifatida kelgan bo’lsa, u vaqtda xon huzuriga o’zi tashrif buyursin. U bu so’zlarni Eshonxo’ja bilan orqaga qaytib Bekovich-Cherkasskiyga yetkazgan. 3.2. Chor Rossiyasining Xiva xonligiga qarshi Xiva qo’shini rus askarlarini atrofini o’rab: agar Bekovich-Cherkaskkiy haqiqatan ham elcih sifatida kelgan bo’lsa, u vaqtda buni o’zi o’rtaga chiqib aytsin yoki urushadigan bo’lsa jangga tushsin deb baqirishgan. Bunga javoban Bekovich- 25

Cherkasskiy xivaliklar uzoqtoq joyga tislansa va Sherg’ozixonni o’zi kelsa chiqishi mumkinligini bildirgan. SHuningdek u oldingi jangda ruslardan olti kishi o’ldirilganligini aytib ishonchsizlik bildirgan. Boshqa hujjatda o’lganlarning soni 10 kishi deyilgan. Bekovich-Cherkasskiy buyrug’i bilan ikki kun davomida vatan himoyachilariga qarshi to’p va miltiqlardan o’q uzildi. Shundan keyin xivaliklar bir chaqirim orqaga chekindilar. Shu taxlitda vatan himoyachilari bilan rus qo’shinlari o’rtasida ikki marotaba qonli to’qnashuv sodir bo’ldi. Afsuski, bu janglar haqida mahalliy manbalarda ma’lumotlar topilgani yo’q. Ular ko’proq rus arxivlarida saqlangan. Bular asosan Bekovich-Cherkasskiyning harbiy yurishida bevosita qatnashgan Turkman Nafasxo’ja, Oltin Xusainov, Yoyiq kazaki Fedor Yemelyanov, Mixail Spiridonov, O’razmat Ahmetov singari kishilarni xotiralarini o’z ichiga oladi. Ularni ko’rsatilicha aytilgan jangdan keyin o’sha xixalik Eshonxo’ja yana kelib orollik va turkmanlar xonni ruxsatisiz o’zlaricha hujum qilganlarini bayon etgan. Shuningdek, u hech narsadan xavfsiramay xon oldiga borishga da’vat etgan. Bekovich-Cherkasskiy bunga javonam astraxanlik tatar Ismoil Mirza va Xudoyqul Mirzani Sherg’ozixon huzuriga yuborib, rus davlatini elchisi ekanligini va qoraqalpoqlarni hujumlaridan saqlanish uchun qo’shin bilan kelganligini bildirgan. Ma’lum vaqtdan keyin rus elchilari xonning lashkarboshisi Kulunbek va Nazarxo’ja ismli kishi bilan kelgan. Shundan keyin har ikki tomon bir-birlariga hujum qilmaslikka kelishdilar. So’ngra Sherg’ozixon Eshonxo’jani yuborib Bekovich-Cherkasskiyni o’z huzuriga taklif etadi. Bunga rozilik bildirib BekovichCherkasskiy, knyaz Mixail Zamonov, brigade komissari Grigoriy Volkov, 700 askar va boshqa bir nechta kishilar bilan xon huzuriga yo’l oldin. Qo’shinga uning orqasidan yurish buyurildi. Keyingi voqea qay tarzda borganligini jonli guvoh Oltin Husainov shunday ta’riflaydi: Bekovich-Cherkasskiy va Mixail Zamonov 26

Sherg’ozixon o’rnashgan chodirga kiritildi. U Pyotr I Oliy hazratlarining yorlig’ini, yasantirilgan ot, movut, 5 gazdan gazlamalar, kallaqand, kumush idishlaridan iborat sovg’alarni xonga topshirdi. Ular chodirda ikki soat suhbatlashdilar va ovqatlandilar. O’z navbatida xon ham Bekovich-Cherkasskiyga bezatilgan eng yaxshi otni hadya qildi. Shundan keyin Bekovich-Cherkasskiy uning uchun belgilangan chodirga kelib o’rnashdi. Ko’p o’tmay xon olgan sovg’alarni, xususan gazlamalarni chiritganligi uchun Bekovich-Cherkasskiyni shu darajada hijolatga va hayajonga solganki, ko’z yoshlari bilan “Nima uchun shunday qilding?” – deb Mixail Zamonovni qoralagan. Bunga Zamonov: “Mabodo orqaga qaytishimizga to’g’ri kelsa, bir kunimizga yarar, deb qildim”, deb javob bergan. Keyingi kuni Sherg’ozixon va BekovichCherkasskiy birgalikda Xiva tomonga yo’l oldilar. Kechqurun ular to’rt soat mobaynida suhbatlashib ovqatlandilar. So’ngra yo’l davom ettirilib Xiva qo’shini Bekovich-Cherkasskiy orqasidan kelayotgan rus askarlarini unga yaqinlashtirmadi. Xivaga ikki kunlik yo’l qolganda Porsongul degan daryoga kelishdilar. Rus askarlari bu yerdan ikki chaqirim narida to’xtadilar. Ertalab Sherg’ozixon BekovichCherkasskiy huzuriga to’rt o’zbekni yuborib rus qo’shinlarini barchasini Xivada joylashtirishni va ta’minlashni imkoni yo’qligini va ularni besh qismda taqsimlab, turli shaharlarga o’rnashtirishni taklif qildi. Shuningdek, Bekovich- Cherkasskiyga o’z yonidagi 700 kishini ham tarqatib 200 odam bilan kelishni taklif etdi. Bu so’rovlar qabul qilinib besh qismga ajratilgan rus askarlari xon amaldorlarini kuzatuvida besh tarafga olib ketildi. Shundan keyin, – deb so’zini davom ettiradi Oltin Husainov, – Sherg’ozixon buyrug’i bilan knyaz Mixail Zamonov, astraxanlik dvoryanin Kiryak Ekonomov, so’ngra Bekovich- Cherkasskiy yechintirilib boshlari qilichdan o’tkazildi. Bu voqea 1717 yil 29 avgustda sodir bo’ldi. Rus askarlari ham yo’llarda qirib tashlandi, ma’lum qismigina asirlikka olinib, qulga aylantirildi. 27

Ko’rsatilgan uch kishini boshlari Xivadagi bozorda osib qo’yilib jamoa ahliga namoyish etilgan. Shu tarzda Sherg’ozixonning (1715-1728) o’ta ehtiyotkorlik va bilimdonlik bilan yuritgan siyosati bir necha barobar ko’p kuchga va yarog’-aslahaga ega bo’lgan uch ming kishilik rus qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi. Vatan himoyachilari to’p, miltiq, qilich va boshqa yarog’-aslahalarni o’ljaga oldilar. Sherg’ozixon o’z g’alabasini namoyish etish uchun Bekovich-Cherkasskiyni kallasini terisini shilib va ichiga somon tiqib Buxoro xoniga jo’natdi. Ammo, bu yerda xon Rossiya bilan aloqani yomonlashishidan qo’rqib “sovg’ani” nafrat bilan qarshi oldi va darhol qaytarib yubordi. Shuningdek Sherg’ozixon rus asirlaridan olti kishini Buxoro xoniga va 10 kishini qalmoq xoniga “sovg’a” sifatida jo’natgan. Bekovich-Cherkasskiyni tor-mor etilishi butun Rossiyani larzaga solgan, desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki bu noxush xabarni birinchi navbatda Pyotr I qattiq hayajon va alam bilan qarshi oldi. Ovrupadagi eng yirik va qudratli Rossiya imperiyasining kichik bir xonlikdan yengilishi jahon davrasida Pyotr I ni noqulay holatga solib qo’yishi turgan gap edi. Garchand, Sherg’ozixon katta zafarni qo’lga kiritgan bo’lsa-da, rus davlati bilan diplomatik va savdo aloqalarini tiklash yo’llarini qidirdi. Chunonchi, u 1720 yilda Vaismamatni elchi sifatida Rossiyaga yubordi. Bu elchi olib kelgan yorlig’ida xonlikni Eron bilan urush olib borayotganligi xabar qilinib Bekovich-Cherkasskiy munosabati bilan uzilib qolgan aloqalarni tiklash zarurligi Pyotr I ga ma’lum qilingan. Bu bilan barobar Bekovich-Cherkasskiy ko’p sonlik qo’shin bilan kelib xonlikni bosib olmoqchi bo’lganligi uchun uning qo’shinlariga zarba berilganligi uqtirib o’tilgan. Garchand, Sherg’ozixon o’z vataniga bostirib kirgan bosqinchini tor-mor etib xalq oldidagi muqaddas burchini ado etib, yaxshi niyat bilan Rossiyaga elchi yuborgan bo’lsa-da, lekin Pyotr I ning alami va nafrati shu darajada kuchli bo’lganki, u diplomatiyning oddiy qonun qoidalarini onli ravishda buzadi. Chunonchi, o’sha Xiva elchisini 5 ta hamrohi bilan Astraxandan 28

soqchilarning qattiq nazorati ostida Peterburgga keltirib Petrapavlovsk qamoqxonasiga tashlaydi. Bunday sharmandli ish diplomatiya tarixida kamdan-kam uchraydigan hodisadir. Keyin Vaismamat tashqi ishlr kollegiyasiga chaqirilib suhbat o’tkazilgan. Elchi suhbatda Xiva xoni savdoni tiklashni so’rganligini ma’lum qilgan. Kollegiya boshliqlari savdoni kuchaytirish va Tyupkaragan qal’asini qurish uchun yuborilgan Bekovich-Cherkaskkiyni o’ldirilishini qoralaganlar. Kollegiyada Bekovich- Cherkasskiyni xuni uchun elchini o’ldirish lozim deyilganda, elchi “Bu sizlarning ishingiz”, – deb mardonavor javob bergan. Elchi Vaismamat 1721 yilning 10 martida qamoqxonada vafot etgan. Shubhasiz, u qasos olish maqsadida hukumat tomonidan o’ldirilgan. Uning hamrohlaridan biri Ko’chak nomli kishigina rus hukumatining rus asirlarini ozod qilish haqidagi xati bilan Xivaga jo’natilgan. Qolgan uchta Xivalik 1724 yilda qamoqxonada uch yil yotgandan keyin qatorgaga hukm qilingan. Sherg’ozixon rus davlatining elchiga nisbatan g’ariqonuniy munosabatiga qaramay aloqani tiklashdan voz kechmadi. U 1721 yilni boshida Buxoroga rus elchisi Florid Benevenini kelganligini eshitib uni Xivaga kelishini va bu yerda zo’r hurmat bilan qabul qilinishini ma’lum qildi. Haqiqatan ham F.Benevani Xivaga kelganda hurmat bilan kutib olindi. Qabul marosimida Sherg’ozixon Rossiya bilan savdo aloqalarini tiklashni va dushmanlikdan foyda yo’qligini F.Beneviniga aytgan. U Bekovich-Cherkasskiy voqeasiga to’xtab, elchi tarzida emas, balki ko’p askarlar bilan Xiva xonligini bosib olish uchun kelganligini bayon etdi. Sherg’ozixon rus elchisi bilan birga Subhonquli nomli kishisini elchi sifatida Rossiyaga yuborgan. Ammo Xiva elchisi 1725 yilda Pyotr I o’lgandan keyin Peterburgga keldi. Bu yerda u Sherg’ozixonning savdo aloqalarini tiklash haqidagi yorlig’ini rus hukumatiga topshirdi. Natijada, Xiva xonligi bilan rus davlati o’rtasida savdo aloqalarini tiklash haqida qaror qbul qilindi. Bunda aloqani uzilishi orqasida 29

Kaspiy-Volga yo’lidagi savdoga putur yetganligi va boj yig’ishning kamayib ketganligi ko’rsatilib xonlik bilan savdoni qayta yo’lga qo’yish zarurligi uqdirilgan. Rus podshohlari Xiva xonligi bilan savdo aloqasini tiklanishi munosabati bilan Turkiston o’lkasiga maxsus savdo karvonlarini yuborish to’g’risida farmon chiqardi. Karvonboshi lavozimiga Astraxanda yashovchi samarqandlik o’zbek savdogari Yodgor Olimov tayinlandi. Yuqorida aytilgan Buxoro xoni Abulfayzxon Bekovich-Cherkasskiyni o’ldirilishiga qarshi o’z nafratini bildirgan edi. U bu bilan chegaralanmay o’sha F.Beneveni orqali Pyotr I nomiga xat yuborib o’zaro elchilik va savdo aloqalarini kuchaytirish taklifi bilan bir qatorda Sherg’ozixonning Bekovich-Cherkasskiyga nisbatan bo’lgan munosabatni qoralagan. Hatto, xon Xiva xonligiga qarshi qo’shin yuborganligi ma’lum qilgan. Xullas Abulfayzxon Rus davlatini Xiva xonligi bilan aloqasini yomonlashtirishga urinib, o’zini unga do’stligini ko’rsatishga harakat qilgan. Shuningdek, Abdulfayzxon tobora kuchayib borayotgan Xiva xonligini ishlariga aralashib orolliklarni Sherg’ozixonga qarshi bosh ko’tartirdi. Orolliklar uni o’rniga Buxoroda yashovchi shahzoda Temur Sultonni taxtga o’tkazish uchun harakat qilganlar. Bekovich-Cherkasskiyning mag’lubiyati Pyotr I ning Kaspiy dengizini sharqiy qirg’oqlarini egallashga qaratilgan harakatlariga ham zarba berdi. Arxiv hujjatlariga ko’ra, Tyukaragan va Krasnovodskidagi harbiy istehkomlarda sharoitni og’irligi orqasida Bekovich-Cherkasskiy qoldirgan askarlarni ko’pchiligi dardga chalingan yoki o’lgan. Buni ustiga turkman qabilalari qal’alariga hujum qilib, o’nlab rus askarlarini asirlikka olganlar. Ularni orasida o’ldirilganlar ham bo’lgan. Hatto, Xiva xoni bu yerga hujum qilarmish degan ovozalar tarqalgan. Pyotr I o’limidan keyin qanchalik vaqtlarning o’tishi bilan ko’rsatilgan qal’alarga e’tibor shunchalik 30

pasayib bordi. 1717 yilni oxirida qolgan oz sonli rus askarlari qal’alarni tashlab Astraxanga qaytishga majbur bo’ldilar. Turkiston o’lkasini rus davlatini tarkibiga kiritishga qattiq bel bog’lagan Pyotr I Bekovich-Cherkasskiyning tor-mor etilishidan shu darajada alamga tushganki, hatto, o’lim to’shagida yotganida ham Xiva xonligidan “qonga-qon” tarzida xun olinishini vasiyat qilgan. Rus shoiri A.S.Pushkin so’zicha “Pyotr I ikki armon bilan ketdi: biri Prut sohilidagi mag’lubiyati uchun Turkiyadan, ikkinchi Bekovichni qatli uchun Xivadan o’ch ololmaan edi”. Pyotr I Kaspiy qirg’oqlarini Erondan urushib olgandan keyin “ulug’davlatchilik g’oyalari” yanada jo’sh urib, shunday degan ekan: “Astroboddan Balxga va Badaxshonga faqat 12 kunlik yo’ldir. Buxoro barcha Sharq savdosining markazidir. U tomonlarga boradigan yo’llarga hech kim to’siq bo’la olmaydi”. Binobarin, u Eron orqali ham Turkistonni o’z ta’sir doirasiga olishni rejalashtirgan. Pyotr I ning eng yaqin odamlaridan biri Volinskiyning esdaligiga ko’ra, Pyotr I faqat Eronni emas, balki to Hindiston va Xitoygacha bo’lgan yerlarni o’z qo’l ostiga olish niyatida bo’lgan. Uni ta’kidlashicha, Pyotr I tirik bo’lganda bu ishlarni amala oshirilishi turgan gap edi. Xullas, Xiva xonligi tomonidan Bekovich-Cherkaskkiyning tor-mor etilishi rus davlatining bosqinchilik hukumati uzoq vaqtgacha Turkiston o’lkasiga harbiy yurish uyushtirishni lozim ko’rmadi. Biroq unga zimdan va asta-sekin tayyorgarlik ishlarini amalga oshirib bordi. Xulosa O’rta Osiyo va Rossiya xalqlari o’rtasidagi munosabatlar, savdo aloqalari tarixi uzoq zamonlarga borib taqaladi. Volgabo’yi orqali Rus savdogarlari ham, O’rta Osiyo savdogarlari ham ikki mintaqa o’rtasida savdo aloqalarini 31

rivojlantirishda muhim rol o’ynaganlar. XVI asrda jahondagi yirik davlatlar tomonidan dunyoni bo’lib olish boshlangan davrda Rossiya Qozon, Astraxan, Sibir xonliklarini zabt etadi. Natijada Rossiya va o’zbek xonliklari bir-biriga bevosita qo’shni bo’lib qoladi. Bu holat ularning o’zaro munosabatlarini yanada rivojlantirishga imkoniyat yaratdi. O’rta Osiyoning savdo hunarmandchilik doiralari o’z mahsulotlarini, ayniqsa, ipak, paxtadan to’qilgan matolarni talab qilayotgan Rossiya bilan savdo tijorat munosabatlarini rivojlantirishdan g’oyat manfaatdor edi. Rossiyaning movut, temir, mis, mo’yna, charm va boshqa mollari O’rta Osiyoda xaridorgir edi. Savdo-sotiq ishlari uchun qulay shartsharoit yaratishda o’zbek xonliklari va Rossiya o’rtasidagi elchilik munosabatlari muhim o’rin tutardi. 1619yilda Imomqulixonning elchisi Odambiy Moskvaga boradi va podsho Mixail Romanov qabulida bo’ladi. Podsho Odambiy bilan birgalikda Buxoroga Ivan Xoxlov boshchiligida elchilarni yuboradi. I. Xoxlovni Imomqulixon qabul qiladi, rus podshosi iltimosiga binoan o’z saroyidagi 23 nafar rus asirlarini ozod qiladi. I. Xoxlov 1620-1622-yillarda Buxoro xonligining ichki va tashqi siyosati haqida qimmatli ma’lumotlar to’playdi. U qimmatli sovg’alar bilan Moskvaga kuzatiladi. Yozma manbalarga ko’ra, XVI-XVII asrlarda Buxoro va Xiva xonliklariga Rossiyadan 12 marta elchilar kelishgan. 1583-1600-yillarda Moskvada 5 marta Buxoro elchilari, 2 marta Xiva elchilari bo’lishgan. Bu misollar O’rta Osiyo va Rossiya o’rtasida savdo-diplomatik aloqalarning ancha faollashganligidan guvohlik beradi. XVIII asrdan boshlab Rossiya imperiyasining o’zbek xonliklari bilan bo’lgan munosabatlarida tazyiq o’tkazishi ustunlik qila boshladi. Bu Rossiya imperiyasining siyosatida O’rta Osiyo xonliklarini savdo - sotiqda kamsitish , ularning tabiiy boyliklariga ko’z olaytirish, strategik maqsadlarni ro’yobga chiqarish kayfiyatining kuchayganligida yaqqol namoyon bo’la boshladi. Pyotr I Buxoro va Xiva xonliklarini siyosiy jihatdan Rossiyaga teng davlatlar emas deb hisoblab, ularga tazyiq o’tkaza boshladi. Bunga xonliklardagi ichki siyosiy ahvol ham qulay sharoit yaratib bergan edi. Masalan, Xiva xoni 32

Shohniyoz 1700yilda Pyotr I huzuriga yashirincha elchi yuborib, Xivani Rossiya tobeligiga qabul qilishni so’ragan. 1709-yili toj-u taxt vorisi Muhammad ham shunday qilgan edi. Pyotr I Xiva xoniga jo’natgan yorlig’ida shunday gaplar yozilgan edi: "Shohona muruvvat ko’rsatib, xonning qo’l ostidagi jamiki narsalari bilan birga, abadiy tobeligimizga olamiz" . Biroq bu niyat u davrda amalga oshmay qoldi. Xivada boshlanib ketgan ichki urushlar va chor Rossiyasining "Shimoliy urush" bilan bandligi bunga sabab bo’ldi. 1713-yili Astraxanga kelgan Xiva elchisi Xoja Nafas rus ma’murlariga, SanktPeterburgga borgach, podsho Pyotr I ga Amudaryo sohillaridagi qumlar oltinga boyligini, sohilda istiqomat qiluvchi aholi ko’p miqdorda oltin yuvib olayotganini aytadi. Ana shu ma’lumotlar ta’sirida Pyotr I o’zbek xonliklariga kirib borish maxfiy rejasini tuzadi. U ikki harbiy ekspeditsiya tashkil etadi. Biriga Aleksandr BekovichCherkasskiyni, ikkinchisiga kapitan Ivan Buxgolsni rahbar etib tayinlaydi. Bekovich-Cherkasskiy harbiy ekspeditsiyasi tarkibida katta harbiy qo’shin bor edi. Ular 1717-yilda Xiva xonligi hududlariga kirib keladi va harbiy to’qnashuvlar bo’ladi. Xiva xoni Sherg’ozixon hiyla ishlatib Bekovich-Cherkasskiyni qabul qiladi va uning qo’shinlarini qirib tashlaydi. Pyotr I uyushtirgan ekspeditsiyaning halokati Xiva-Rossiya munosabatlarini keskinlashtirib yubordi. Buxgols "ekspeditsiyasiga" kelsak, uning qo’shini 1715-yili Toboldan Irtish bo’ylab Yorkentga yo’l oladi. Bu guruh Yamishchev ko’lida bo’lib, u yerda istehkom quradi. Biroq ular qalmoqlar hujumiga uchrab, orqaga chekinishga majbur bo’ladilar. 1717-yili Buxoro xoni Peterburgga o’z elchisini yuboradi. Elchi Qulibek Abulfayzxonning Pyotr I ga shvedlar ustidan qozongan g’alabasi munosabati bilan yozilgan qutlov maktubini topshiradi. Abulfayzxon o’z maktubida ayni paytda 33

Buxoroga Rossiya elchisi yuborilishini so’ragan edi. Bunga javoban Rossiya hukumati 1721-yili Florio Benevenini elchi qilib jo’natadi. Rossiya elchisiga Sharq mamlakatlariga olib boradigan suv va quruqlik yo’llarini o’rganish; rus savdosini kengaytirish imkoniyatlarini aniqlash; Buxoro xonini Rossiya bilan ittifoq tuzishga ko’ndirish; xonga rus gvardiyachilarini taklif qilish; qayerda qancha oltin borligini aniqlash va ularni xaritaga tushirish; xonlikdagi qal’a va qo’shinlari ahvolini o’rganish hamda xonlikning Eron va Xiva bilan o’zaro munosabatlarini o’rganish vazifalari yuklatilgan edi. F. Beneveni Buxoroga yetib keladi va Abulfayzxon qabulida bo’ladi. F. Beneveni Buxoroda 3,5 yil turdi va o’z oldiga qo’yilgan masalalar bo’yicha qimmatli ma’lumotlar to’plashga muvaffaq bo’ladi. Ularni Sankt-Peterburgga ochiq va shifrlangan xat orqali jo’natib turadi. Hukumatning barcha topshiriqlarini bajargan F.Beneveni 1725-yilda Peterburgga qaytib ketadi. XVIII asrning birinchi choragida Kichik, O’rta, Katta juzga bo’lingan qozoq sultonlari o’rtasida o’zaro kurash kuchaydi. Natijada ular nochor ahvolga tushib, tashqaridan yordam so’rashga majbur bo’ldilar. 1730-yilda Kichik juz sultoni Abulxayr Rossiyaga elchi jo’natib, Rossiya tobeligiga o’tish istagini bildiradi. 1732-yilda Kichik juz, 1739-1740-yillarda Semekexon boshchiligidagi O’rta juz, 1747-yilda Katta juz ham Rossiya tobeligiga o’tadi. Natijada Rossiya hukumati uchun O’rta Osiyoni o’z ta’siriga bo’ysundirish yo’lida qulay imkoniyat yuzaga keladi. 1734-yili senat kotibi I.Kirillov boshchiligida harbiy guruh tayinlanadi. U "Orol dengizida Rossiya bayrog’ini ko’tarish", "Buxoro va undan Hindistonga" boradigan yo’lni ochishi, oltin konlarini izlashni davom ettirishi lozim edi. 1735yilda Kirillov guruhi Or daryosi bo’yida Or qal’asini qurdi (keyinchalik bu qal’a atrofida Orenburg shahri vujudga keladi), Yoyiq va Irtish sohillari (Sibir)da istehkomlar barpo etdi. Xonliklar savdogarlari Rossiya bilan Orenburgda savdosotiq qiladigan bo’lishdi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya savdo-iqtisodiy aloqalarida O’rta Osiyo xonliklarining ahamiyati yanada orta bordi. 34

Bunda, birinchidan, Rossiyada rivojlanib borayotgan sanoat uchun xomashyo manbalari topishga intilish, ikkinchidan, Osiyoda, xususan Hindistonda Angliya ta’sirining kuchayib borayotganligi sabab bo’lgan. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida rus sarmoyasi O’rta Osiyo bozorida yetakchi o’rinni egalladi. Ingliz mollari Rossiya orqali olib kelinar edi. Nijegorod yarmarkasida rus savdogarlaridan tashqari o’zbek xonliklari, Eron va Hindistondan kelgan savdogarlar ham qatnashgan. XIX asr boshlarida Rossiya o’zbek savdogarlari uchun katta imkoniyatlar yaratdi, ba’zi cheklashlar bekor qilindi. Endi ular Rossiyaning ichkari shaharlariga ham borib savdo qila oladigan bo’lishdi. 35

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Ким Э.Г. и соавт. «Основы акупунктуры и мануальной терапии». Санкт-Петербург, 1996 г., 270 стр. 2. Ким Э.Г. и соавт. «Методические разработки к практическим занятиям по нетрадиционным методам лечения». Tашкент, 1992 г., 56 стр. 3. Li B.N. "Xalq tibbiyoti". Toshkent, 2008 y., 179 bet. 4. Ли Б.Н. «Народная медицина». Ташкент, 2008 г., 179 стр. 5. Табеева Д.М. «Руководство по иглорефлексотерапии». Москва, 2004 г., 560 стр. 6. Лувсан Г. и соавт. «Основы иглорефлоксотерапии». Москва, 2003 г., 615 стр. 36

O'xshashlar

O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati

O’zbekiston muzeylari

Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyati. (Fargʻona jadidlari hayoti misolida)

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

O’zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilish va sog’lomlashtirish yo’lidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar tarixi