Миллий бойлик тушунчаси - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Миллий бойлик тушунчаси

Yuklangan vaqt:

03.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.56640625 KB

Ko'chirib olish

Мундарижа Кириш……………………………………………………………………… 1. Миллий бойлик тушунчаси ва унинг мазмуни........................................ 2. Иқтисодий ўсишни таъминлашда миллий бойликнинг аҳамияти…. 3. Меҳнат ресурслари мамлакатнинг асосий бойлиги........................ 4.. Ўзбекистон Республикасининг миллий бойлигидан фойдаланилиш ҳолати таҳлили……………………………………………………………. 5. Иқтисодий ўсишни таъминлашда миллий бойликни яратиш ва ундан самарали фойдаланиш йўналишлари…………………………………... Хулоса……………………………………………………………................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати………………… ….. ………………..

Кириш Курс иши мавзусининг долзарблиги . Ўзбекистонда иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омилларни, жумладан миллий бойликни тадқиқ қилиш ва улар ўзгаришини ўрганиш ҳамда улар асосида олинган хулосаларни иқтисодий ҳаётга татбиқ этиш бугунги куннинг энг муҳим масалаларидан бири ҳисобланади. Мавжуд иқтисодий тизимни бутунлай янги тартиблар асосида ислоҳ қилиш иқтисодиётнинг ривожланишидаги турли номутаносибликлар ҳамда танглик ҳолатларини келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли бозор иқтисодиётига ўтиш йўлида иқтисодиётни жонлантириш, бир текис ривожлантириш, барқарор иқтисодий ўсишга эришиш жараёни қонуний босқич ҳисобланади. Иқтисодий ўсиш жараёни иқтисодий ривожланишда инқироз ҳолатларининг олдини олиш учун ишлаб чиқариш ва чиқарилаётган маҳсулот таркибини ўзгартиришга йўналтирилади. Республикада иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг дастлабки даврида иқтисодий ўсишни таъминлашдан кўзда тутилган асосий мақсад энг аввало макроиқтисодиётда мувозанатликни таъминлаш, ишлаб чиқаришни кескин даражада пасайишининг олдини олиш ва оммавий ишсизликнинг келиб чиқишига йўл қўймасликдан иборат бўлди. Кейинги пайтларда иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омиллар, жумладан миллий бойликдан самарали фойдаланиш натижасида яратилаётган ялпи ички маҳсулотнинг барқарор тарзда ўсаётганлигини, инфлясия ва бошқа макроиқтисодий кўрсаткичларнинг прогноз даражасида эканлигини кузатишимиз мумкин. Бозор иқтисодиёти даврида ҳамма яратилган маҳсулотлар ва тўпланган бойликлар, ҳатто ишчи кучи ҳам товар шаклида ҳаракат қилади, чунки уларнинг ҳаммаси сотилади ва сотиб олинади (табиий бойликлар бундан мустасно). Агар биз тўплаган миллий бойликни товарлар йиғиндиси ва ҳар бир товар унинг бир бўлакчаси, бир ҳужайраси деб, товардаги икки томонлама хусусиятдан келиб чиқиб қарасак, унда миллий бойликнинг мазмунини тушуниш осон бўлади. 2

Миллий бойликдан самарали фойдаланиш асосида иқтисодий ўсишни бир неча баробар оширишга эришиш мумкин. Иқтисодий ўсишни таъминловчи стратегик тармоқларда бир қатор давлат дастурлари амалиётга татбиқ этилиши натижасида мамлакатимиз иқтисодий тараққиётининг юқори кўрсаткичларга эришаётганлиги, инфратузилмаларнинг ривожланиши, иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши, самарали ва босқичма-босқич амалга оширилаётган ислоҳотлар туфайли янгидан-янги имкониятларни юзага келтирмоқда. Бундай ҳолат эса, Ўзбекистонда иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омилларни, шу жумладан миллий бойликни ўрганишнинг нақадар долзарблигини яна бир бор очиб беради. Юқоридаги таъкидлаб ўтилган фикрлар мазкур курс иши мавсузининг долзарб аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради. Курс ишининг мақсади Ўзбекистон иқтисодий ўсишида миллий бойликнинг аҳамиятини ёритиш ва ундаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш бўйича илмий-амалий тавсия ва таклифлар ишлаб чиқишдан иборат. Курс ишининг обекти иқтисодий ўсишда миллий бойлик ва унинг аҳамияти бўйича мавжуд қарашлар ҳамда назариялар ҳисобланади. Курс ишининг предмети мамлакатимизда иқтисодий ўсишни таъминлашда миллий бойликнинг аҳамиятини оширишда амалга оширилаётган ишларни ўз ичига олади. 3

1. Миллий бойлик тушунчаси ва унинг мазмуни Миллий бойлик нималардан ташкил топади ва уни кўпайтиришга қандай омиллар таъсир қилади, деган масала барча замон ва макон учун бирдек муҳим бўлган. Кўпчилик бойлик деганда олтин ва қимматбаҳо тошлар, ер, капитал, пул маблағлари, моддий ва номоддий бойликлар ҳамда хизматларни тушунади. Бойлик мазмуни ва унинг тушунчасига иқтисодий адабиётларда турлича таърифлар берилган. Қадимги Ҳиндистонда милоддан аввалги ИВ асрда ёзилган “Артхашастра” асарида бойлик манбаи сифатида деҳқон, ҳунарманд меҳнати ва савдо фаолияти кўрсатиб ўтилган, милоддан аввалги ИВ–ИИИ асрларда Хитойда ёзилган “Гуан-сзи” асарида олтин ва марварид алоҳида бойлик сифатида кўрилмайди, бунда бойлик сифатида, энг аввало, моддий неъматлар (товар) эътироф этилади. Меркантелистларнинг асосий вакилларидан бўлмиш Уилям Стаффорд (Англия), Гаскар Скаруффи (Италия) олтин ва кумушга бойликнинг мутлақ шакли деб қараган ва уни четдан олиб келиш йўли билан давлатни янада бой ва қудратли қилиш мумкин, деб ҳисоблаган. ХВИ асрнинг иккинчи ярмига келиб миллий саноат ва савдони ривожланишининг давлат томонидан рағбатлантирилиши сабабли мамлакатлар ўртасида савдо алоқалари кенг ва мунтазам ривожлана бошлади. Дастлабки меркантилистларнинг “пул баланси” назарияси ўрнига кейинги меркантилистларнинг “савдо баланси” назарияси келиб чиқди. “Савдо баланси” назарияси (ёки етук меркантилизм) кенг тарқала бошлади. Кейинги меркантилистлардан Т.Меннинг фикрича, экспорт ва импорт ўртасидаги мусбат фарқ, яъни ижобий салдо мамлакат бойлигининг ўсишига хизмат қилади. Реал бойлик “ўлик пуллар” йиғиндиси эмас, балки ҳаракатдаги пулларни, яъни пул капиталини вужудга келтирувчи пуллар ҳисобланади. Меркантилизмнинг йирик намоёндаларидан бири Уилям Петти дастлаб бойлик савдода яратилади, бойлик пулдан иборат бўлади, деган фикрга 4

қўшилса-да, кейинчалик ўз фикрини ўзгартириб, нафақат қимматли металл, тошлар ҳамда пул, балки мамлакатнинг ери, уйлар, кемалар, товарлар ва ҳатто уй жиҳозлари ҳам бойликни ташкил этишини таъкидлаган. У.Петти бойликни таърифлаб, “Меҳнат – бойликнинг отаси, ер эса унинг онаси”, деган машҳур иборанинг муаллифи ҳисобланади. Физиократлар фикрича, бойлик қишлоқ хўжалигида яратилади, чунки ўша вақтда аҳолининг асосий қисми қишлоқларда яшаган, миллий бойликнинг 2/3 қисми шу соҳада юзага келтирилган. Улар қишлоқ хўжалигини иқтисодиётнинг ягона унумли соҳаси деб ҳисоблаган. Уларнинг фикрича, бойлик фақат қишлоқ хўжалигида яратилади, саноат ва савдода эса у қайта ишланади ва қайта тақсимланади. Англия классик иқтисодий мактабининг йирик намоёндаси Адам Смит “Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот” асарида бойликнинг чинакам яратувчиси “ҳар бир халқнинг йиллик меҳнати” деб кўрсатиб ўтади, демак, у бойликнинг ягона манбаи меҳнатдир, деган фикрда бўлган. А.Смит фикрини ривожлантириб, меҳнат тақсимоти бойликни яратишда ва кўпайтиришда асосий омил ҳисобланади деган ва ихтисослашув туфайли меҳнат унумдорлиги 240 баравардан кўпроқ ошириш мумкинлигини тўғноғич ишлаб чиқариш мисолида тушунтириб берган. У ҳунармандлар ва савдогарлар меҳнати ер эгалари меҳнатига нисбатан кам унумли бўлади, негаки ер эгаларига табиат “ёрдам” беради ва “деҳқончиликка қўйилган капитал ҳақиқий бойликка ва даромадга анча кўп қиймат қўшади”, деб ҳисоблаган. А.Смит миллий бойликнинг яратилиши ва кўпайтирилиши жараёнини фақат моддий ишлаб чиқариш билан боғлаган. Моддий маҳсулот ва хизматлар орасидаги фарқни уларнинг хизмат қилиш муддати, деб тушунган. Бунда у энг кўп, узоқ муддат хизмат қилган маҳсулотларни нафлилиги юқори даражага эга бўлган товар деб билган. Ваҳоланки, узоқ муддатлилик моддий маҳсулотларнинг нафлилиги юқорилигини тўла равишда белгиламайди. А.Смит консепсиясининг 5

камчилиги яна шунда кўринадики, у моддий маҳсулотларни ишлаб чиқариш хизматларсиз ривож топмаслигини кўра билмаган, масалан, хизматлар ва фаннинг ривожисиз моддий ишлаб чиқариш ҳеч қачон ривожланмайди. Ҳозирги бозор иқтисодиётига доир айрим адабиётларда ишлаб чиқаришнинг тўрт омили - меҳнат, капитал, ер (табиат) ва тадбиркорлик қобилияти бойликни кўпайтиришнинг омили сифатида тан олинмоқда. Бозор иқтисодиёти даврида ҳамма яратилган маҳсулотлар ва тўпланган бойликлар, ҳатто ишчи кучи ҳам товар шаклида ҳаракат қилади, чунки уларнинг ҳаммаси сотилади ва сотиб олинади (табиий бойликлар бундан мустасно). Агар биз тўплаган миллий бойликни товарлар йиғиндиси ва ҳар бир товар унинг бир бўлакчаси, бир ҳужайраси деб, товардаги икки томонлама хусусиятдан келиб чиқиб қарасак, унда миллий бойликнинг мазмунини тушуниш осон бўлади (1-расм). Расмда у бир томондан нафлиликнинг ифодаси бўлган товарлар йиғиндисида, иккинчи томондан қийматлар йиғиндисида турибди. Чунки шамол кучи, қуёш энергиясидан фойдаланадиган стансиялар, тегирмонлар ва бошқа қурилмалар ҳам вақти келиб товар сифатида сотилиши мумкин. Расмдан кўриниб турибдики, тўпланган миллий бойликнинг икки жиҳати бўлиб, унинг бир томони тўпланган нафлиликлар йиғиндисида, иккинчи томони эса тўпланган қийматлар йиғиндисида намоён бўлади. 1-расм. Товарнинг икки хил хусусияти ва миллий бойликнинг икки жиҳати 6Naflilik Tovar Qiymat Yig’ilgan naflilik summasi Milliy boylik To’plangan qiymatlar summasi

Шу нарсани таъкидлаш жоизки, табиат кучлари ва ашёлари жуда катта миқёсда ва кенг бўлиб, уларнинг ҳаммасини миллий бойлик таркибига киритиб бўлмайди. Чунки уларнинг жуда кўп қисми инсон томонидан ўзлаштирилиб, фойдаланишга тортилмаган. Табиат кучлари ва ашёларининг инсон томонидан фойдаланишга тортилган қисминигина миллий бойлик таркибига киритиш мумкин. Демак, миллий бойлик узоқ тарихий йиллар давомида тўпланган нафлиликлар ва қийматлар йиғиндисидан иборат бўлади. Миллий бойликнинг икки томонлама табиатини билиш кўпгина ноаниқ саволларга жавоб бериш имконини яратади. Масалан, бойликнинг манбаи нима, у қандай ва қаерда яратилади, деган саволлар бўйича олимлар ўртасида узоқ вақтлар давомида изланишларга, тортишувларга сабаб бўлган масалаларни ҳал қилиш имконини беради (2-расм). 2-расм. Миллий бойликнинг икки манбаи Миллий бойликни шартли равишда қуйидаги учта йирик таркибий қисмга ажратиш мумкин: 1. Моддий-буюмлашган бойлик. 2. Номоддий бойлик. 3. Табиий бойлик. Моддий-буюмлашган бойлик охир-оқибатда ишлаб чиқаришда қатнашган унумли аниқ меҳнат ва абстракт меҳнатнинг натижаси 7Naflilik Tovar Qiymat Tabiat Milliy boylikning manbalari Inson mehnati To’plangan nafliliklar yig’indisi Jami to’plangan milliy boylik To’plangan qiymatlar summasi Tabiat, aniq mehnat, mehnat predmetlari va mehnat vositlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy boylikning ko’paytirish manbalari Qo’shimcha abstract mehnat

ҳисобланади. У ишлаб чиқариш яратилганда маҳсулотларнинг жорий истеъмол қилишдан ортиқча қисмини жамғариш оқибатида вужудга келади ва ўсиб боради. Аммо моддий-буюмлашган бойликни қатор йиллардаги йиллик ялпи маҳсулотлар йиғиндиси сифатида тасаввур қилиш нотўғри бўлар эди. Чунки бу яратилган маҳсулотларнинг асосий қисми ҳар йили ишлаб чиқариш ва шахсий истеъмол ҳамда бошқа томонлар учун фойдаланилади (ишлаб чиқариш воситалари, истеъмол буюмлари). Шу сабабли ишлаб чиқариш воситаларининг ўрнини қоплаш билан бир вақтда ялпи ички маҳсулотнинг фақат бир қисми моддий-буюмлашган бойлик сифатида жамғарилиб борилади. Демак, қоплаш фонди ва моддий буюмлашган бойликнинг ўсиши йил давомида яратилган ялпи ички маҳсулотнинг бир қисми ҳисобига амалга оширилади. Миллий бойликнинг инсон меҳнати билан яратилган моддий қисми қиймат шаклига эга бўлиб, таркибий тузилиши бўйича қуйидагиларни ўз ичига олади: – ишлаб чиқариш хусусиятидаги асосий капитал (фондлар); – ноишлаб чиқариш хусусиятидаги асосий капитал (фондлар); – айланма капитал (фондлар); – тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг моддий-буюмлашган қисми; – моддий захиралар ва эҳтиёт фондлар; – аҳолининг уй хўжалигида жамғарилган мол-мулк. Моддий-буюмлашган бойлик ўсишининг асосий омиллари сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: – меҳнат унумдорлигининг ўсиши; – ишлаб чиқариш самарадорлигининг ортиши; – миллий даромадда жамғариш нормасининг ортиши. Моддий-буюмлашган бойлик ишлаб чиқаришнинг натижаси ва шарт- шароити ҳисобланади. Бунинг маъноси шуки, бир томондан, яратилган маҳсулотдан миллий бойликнинг истеъмол қилинган қисмининг қопланиши 8

ва унинг кўпайиши рўй беради. Бошқа томондан, миллий бойлик ишлаб чиқаришнинг моддий шарт-шароити, унинг моддий-техникавий асоси ҳисобланади. Бунда ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати ва миқёси миллий бойликдан фойдаланиш хусусиятига боғлиқ бўлади. Миллий бойликнинг бошқа бир муҳим қисми табиий бойликлар ишлаб чиқаришнинг омили бўлиб, нафлиликни яратишда тўлиқ иштирок этади, унинг шарт-шароитини ва инсон фаолиятининг ташқи муҳитини ташкил қилади, лекин қийматни яратишда иштирок этмайди. Табиий бойликнинг асоси табиат маҳсули бўлиб, унинг вужудга келиши табиат қонунлари асосида рўй берса-да, улардан фойдаланиш жамият ривожига ҳам боғлиқ бўлади. Фойдали қазилма бойликлар, ўрмонлар, сув ва ер ресурслари табиатан мавжуд бўлса-да, инсон меҳнатисиз улар ўлик ашёлардир, фақат инсоннинг унумли меҳнати ёрдамида ишлаб чиқаришда фаол қатнашади. Табиат инъомлари ўзларининг дастлабки кўринишида табиий бойлик бўлиб, шу ҳолатида инсон фаолиятининг натижаси ҳисобланган ижтимоий бойлик таркибига кирмайди. Бунинг маъноси шуки, табиий бойликлар жамият учун фақатгина потенсиал бойлик ҳисобланади. Улар инсон меҳнатининг таъсири оқибатида реал бойликка айланади. Тўғри, товарларни меҳнат яратади, лекин меҳнат табиат ашёларисиз ва табиат кучисиз ҳеч нарса ярата олмайди. Демак, табиат ва меҳнатнинг биргаликдаги ҳаракати бойликни яратади. Иккинчи томондан, фан-техника тараққиёти авж олиб янги техника- технологиялар кириб келади, энергиянинг, хомашё материалларининг янги турлари, табиатнинг турли янги кучлари ишга солинади. Буларнинг натижасида бойликни яратиш ва кўпайтиришнинг имкониятлари, омиллари кенгайиб боради (2-расм). Энди бойликни кўпайтириш омиллари ҳам икки томонлама тус олиб, бир томонда аниқ меҳнат, табиат ва ишлаб чиқариш воситалари турса, иккинчи тарафда абстракт қўшимча меҳнат туради. Унинг биринчи тарафи бойликнинг буюмлашган ашёвий томони нафлилигини кўпайтирувчи омил сифатида ҳаракат қилса, иккинчи тарафи қўшимча 9

абстракт меҳнат, бойликнинг қиймат томонини кўпайтириш томонда ҳаракат қилади. Юқорида айтганимиздек, табиат, аниқ меҳнат ва ишлаб чиқариш воситалари бойликнинг нафлилик тарафини, яъни буюмлашган–ашёвий томонини кўпайтирса, қўшимча абстракт меҳнат унинг қиймат тарафини кўпайтиради. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, миллий бойлик, уни кўпайтириш масалалари бозор иқтисодиёти шароитида бевосита товар ва унинг икки томонлама хусусияти билан боғлиқдир. 2. Иқтисодий ўсишни таъминлашда миллий бойликнинг аҳамияти Миллий бойликка дастлабки баҳо 1789 йилда Франсияда берилган. АҚШ да эса 1805 йилда Собиқ Иттифоқда дастлаб ХХ асрнинг 30 йилларида миллий бойлик миқдорини ўлчашга ҳаракат қилинган. ўша пайтда статист Вайнштейн Россиянинг миллий бойлигини 1914 йил 1 январи холати бўйича ҳисоблаган. Республикамиз мустақилликка эришгач Ўзбекистон ўз миллий бойлигининг эгасига айланди. 1992 йили биринчи бор Ўзбекистон миллий бойлиги миқдори ҳисоблаб чиқилди. Ана шу ҳисоботга кўра Ўзбекистоннинг миллий бойлиги (ер, ер ости бойликлари, ўрмонлар қиймати киритилмагани ҳолда) нинг 55,3% асосий капитал (фондлар, ишлаб чиқаришда банд бўлган асосий капитал 36,2%) моддий оборот маблағлари 22,1%, аҳолининг жамғарилган мол-мулки 22,6%ни ташкил этган. Ҳозирги пайтда миллий бойлик миллий ҳисоб тизими методологияси асосида ҳисобланади. Миллий ҳисоб тизими бўйича миллий бойлик молиявий ва номолиявий активларга бўлинади. Молиявий активларга – олтин, пул массаси, чет эл валюталари, чет эл молиявий мажбуриятлари, халқаро валюта фондининг (махсус ўрин босиш ҳуқуқи СДР) махсус пул бирлиги (589 бетга қаранг) евро, чет эл эмитентлари 10

томонидан чиқарилган қимматбаҳо қоғозлар (аксиялар, облигатсиялар, сертификатлар ва бошқалар) киради. Номолиявий активларнинг ўзи иккига бўлинади: · такрор ишлаб чиқариладиган; · такрор ишлаб чиқариб бўлмайдиган. Такрор ишлаб чиқариладиган номолиявий активлар моддий ва номоддий активларга бўлинади. Моддий активлар: асосий капитал, айланма капитал, тайёр маҳсулот мол-мулк кабилардан иборат. Номоддий активлар мамлакат аҳолисининг интеллектуал даражасини ифодаловчи ихтиролар миқдори, мавжуд саноат янгиликлари намуналари, литсензиялар, патентлар, ноу-хау, аҳолининг маълумоти, малакаси даражаси кабиларни ўз ичига олади. Ишлаб чиқариб бўлмайдиган моддий активларни ҳисобга олинган, хўжалик оборотига жалб этилган ер ва бошқа табиий ресурслар ташкил этади. Жамиятнинг миллий бойлиги унинг иқтисодий куч-қувватини, яъни иқтисодий потенсиалини ташкил қилади. Иқтисодий потенсиал жамиятнинг ишлаб чиқара олиш қобилияти, ишлаб чиқариш имкониятини ифодалайди. Иқтисодий потенсиал ўз ичига меҳнат, интеллектуал, техника- технология, табиий потенсиални олади. Меҳнат потенсиали ишлаб чиқаришга лаёқатли, билим, малака, маҳоратга эга бўлган кишилардан иборат бўлса, интеллектуал потенсиал жамият аъзоларининг илмий, маърифий, маънавий, интеллектуал салоҳиятини кўрсатади. Техника-технология потенсиали мамлакатдаги машина-механизмлар миқдори, уларнинг таркиби, технологик тизим кабилардан иборат бўлиб, у фан ютуқлари ва уларни қай даражада татбиқ этилиши билан боглиқ. Табиий потенсиал табиий ресурслар миқдори ва сифати, мамлакатнинг иқлимий, табиий-географик шарт-шароитларини ўз ичига олади. 11

Иқтисодий потенсиал унсурлари биргаликда амал қилади, бир-бирини тўлдиради, ўрнини босади. Масалан, Япония, Жанубий Корея ва қатор Ғарбий европа мамлакатларида табиий ресурсларнинг камёблиги техника- технология воситасида ортиғи билан қопланади. Ўзбекистон табиий ва меҳнат ресурсларига бой. Қидириб топилган ва ҳисобга олинган турли қазилма бойликларнинг қиймати 3 триллион АҚШ долларига тенг. ер майдони 44740 минг гектарни такшил этади. Аҳолининг ярмидан кўпи меҳнатга лаёқатлилар бўлиб, унинг 45% ёшлардан иборат. Иқтисодий ўсиш деганда бевосита ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ва унинг аҳоли жон бошига тўғри келувчи қийматининг ортиши тушунилади. Агар мақсад мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятини баҳолаш бўлса, у ҳолда ЯИМ ҳажмининг ўсиш суратларидан фойдаланилади. Аҳоли жон бошига тўғри келувчи ЯИМ эса аҳолининг турмуш даражасини баҳолашда қўлланилади. Ушбу ҳолатда ЯИМ ҳажмининг ўзгариш суръати билан аҳоли сонининг ўзгариш суръати ҳисобга олинади. Агар ЯИМ ҳажмининг ўзгариш суръати аҳоли сонининг ўзгариш суръатидан юқори бўлса, аҳолининг турмуш фаровонлиги ортади. Агар ушбу кўрсаткичлар бир хил бўлса, аҳолининг турмуш даражаси ўзгармайди. Мабодо, ЯИМ ҳажмининг ўзгариш суръати аҳоли сонининг ўзгариш суръатидан ортда қолса, аҳоли турмуш даражасининг пасайиши кузатилади. Бу ўринда иқтисодий ўсишга таъсир қилувчи икки омилни келтириш керак бўлади. Улар: экстенсив ва интенсив омиллар ҳисобланади. Екстенсив омил деганда ишлаб чиқаришнинг эски шакли сақлаб қолинган ҳолда деҳқончиликда ер майдонини кенгайтириш, саноатда янги қувватларни ишга тушириш орқали эришилган иқтисодий ўсиш тушунилади. Мисол учун, бир гектар помидор майдонидан ўртача 20 тонна ҳосил олинади. Экстенсив омилда помидор ишлаб чиқариш ҳажмини икки марта ошириш учун яна бир гектар ерга помидор экилади ва барча агротехника тадбирлари худди олдинги бир гектар ердаги каби амалга оширилади, натижада яна 20 тонна ҳосил олиниб, умумий ҳосил 40 тоннага етказилади. 12

Ёки нон ишлаб чиқаришни икки ҳисса кўпайтириш учун мавжуд корхонага қўшимча равишда худди шундай қувватга эга бўлган яна бир корхона қурилади. Экс тенсив ривожланишда, агар у соф ҳолда амалга оширилса, ишлаб чиқариш самарадорлиги ўзгармай қолади. Иқтисодий ўсишнинг интенсив омилига эса маҳсулот чиқариш миқёсларини кенгайтиришга ишлаб чиқариш воситаларини сифат жиҳатидан такомиллаштириш, яъни илғор технологияларни қўллаш, ишчилар малакасини ошириш, шунингдек, мавжуд ишлаб чиқариш салоҳиятидан самарали фойдаланиш орқали эришилади. Мазкур омил ишлаб чиқаришнинг ички ресурсларидан унумли фойдаланган ҳолда, ортиқча куч, маблағ сарф - ламасдан маҳсулот миқдорининг ўсиши ва сифатининг ошишида ўз ифодасини топади. Интенсив усулда помидор ишлаб чиқариш ҳажмини икки марта ошириш учун 2 гектар ерга экиш шарт эмас, балки айнан ўша 1 гектар ерга илғор агротехник усулларни татбиқ этишнинг (томчилатиб суғориш, ерга ишлов беришда техникалардан фойдаланиш, янги уруғлар ва уларни етиштиришнинг илғор усулларини қўллаш ва ҳ.к) ўзи кифоя. Ёки нон ишлаб чиқаришни икки марта оширишга олдинги эски техникалар ўрнига замонавийларини ўрнатиш, ходимларнинг малакасини ошириш, иш кунини самарали ташкил этиш ор қали эришиш мумкин. Лекин шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, реал ҳаётда экстенсив ва интенсив омиллар соф ҳолда, алоҳида-алоҳида мавжуд бўлмайди, балки муайян уйғунликда, бир-бири билан қўшилган тарзда бўлади. Жамиятдаги ижтимоий, иқтисодий ва бошқа барча муаммоларни ҳал қилишнинг асосий йўли – бу миллий иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши ва иқтисодий ўсишига эришишдир. Аҳоли фаровонлигининг ошириб бориши ҳам пировард натижада иқтисодий ўсиш даражаси ва суръатларига боғлиқ. Иқтисодий ривожланиш жуда серқирра жараён бўлиб, у ўз ичига иқтисодий ўсиш, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар, аҳоли ҳаётининг сифати ва шарт-шароитларининг такомиллашувини олади. У ҳеч қачон бир текис, 13

юқорилаб борувчи чизиқ бўйича рўй бермайди. Иқтисодий ривожланиш ўз ичига юксалиш ва инқироз даврларини, иқтисодиётдаги миқдор ва сифат ўзгаришларини, ижобий ва салбий томонларни олиб нотекис боради. Мамлакатнинг иқтисодий ўсиш суръатини тавсифлайдиган мазкур кўрсаткичлар (реал ЯИМ ва аҳоли жон бошига реал ЯИМ нинг ўсиши) миқдорий кўрсаткичлар бўлиб, улар биринчидан, маҳсулот сифатининг ошишини тўлиқ ҳисобга олмайди ва шу сабабли фаровонликнинг ҳақиқий ўсишини тўлиқ тавсифлаб беролмайди; иккинчидан, реал ЯИМ ва аҳоли жон бошига ЯИМ нинг ўсиши бўш вақтнинг сезиларли кўпайишини акс эттирмайди ва фаровонлик реал даражасининг пасайтириб кўрсатилишига олиб келади; учинчидан, иқтисодий ўсишни миқдорий ҳисоблаш бошқа томондан унинг атроф муҳитга ва инсоннинг ҳаётига салбий таъсирини ҳисобга олмайди. 3. Меҳнат ресурслари мамлакатнинг асосий бойлиги. Ҳар қандай мамлакат фаровонлиги ва унинг фуқароларининг фаровонлиги иқтисодий ресурслар ва имкониятлардир. Замонавий, кучли иқтисодий тизимни яратиш учун улардан фойдаланишга ваколатли, мувозанатли ёндашув зарур. Ўзбекистон-барча турдаги минерал ресурслар, ишлаб чиқариш қувватларига бой мамлакат, шунингдек, аҳоли жиҳатидан дунёда 42-ўринни эгаллаган меҳнат ресурсларининг чексиз салоҳиятига эга. Меҳнат ресурслари мамлакатнинг иқтисодий ресурслари таркибида этакчи ва муҳим аҳамиятга эга. Аммо бу бойликни тўғри баҳолаш ва уни самарали ишлатиш фақат сўнгги йилларда мумкин бўлди. Айнан меҳнат ресурслари тараққиёт муаммоларини ҳал этиш, иқтисодий ўсиш суръатларини жадаллаштириш, Ўзбекистоннинг ривожланган давлатлар сафида муносиб ўрин эгаллашининг асосий воситаси бўлиши керак. Инсон ресурслари бошқа иқтисодий ресурслардан ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнларидаги фаол роли билан тубдан фарқ қилади. Бошқа барча ресурслар ишлаб чиқариш жараёнларига фақат шахснинг мавжудлиги ва фаол аралашуви билан жалб қилинади. Бу меҳнат фаолияти жараёнида 14

ресурсларни бирлаштириб, ортиқча қиймат яратувчи шахсдир. Инсон ресурслари ва моддий ресурслар ўртасидаги туб фарқ шундаки, улар мулкдордан ажралмас, улар паст ликвидлик, шунингдек, ноаниқлик ва инвеститсия рискларининг юқори даражаси билан ажралиб туради. Шахсни шакллантириш ва ривожлантиришга инвеститсиялар оиладан ташқари хусусий корхоналар ва давлат томонидан ҳам амалга оширилади, чунки бундай турдаги инвеститсиялар меҳнат унумдорлигини ошириш, тадбиркорлик субъектларининг даромадлари ва фаровонлигини оширишга ёрдам беради. Миллий бойлик манбаларидан бири бўлган кадрлар замонавий иқтисодиётларнинг рақобатбардош устунликларига эришишда ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. 4 .Ўзбекистон Республикасининг миллий бойлигидан фойдаланилиш ҳолати таҳлили Европада қўлланадиган Миллий Хисоблар Тизими контсептсиясига асосан Ўзбекистон Реслпубликаси миллий бойлиги қуйидагилардан ташкил топади (3,4,5-расмлар): А. Йил бошида 3-расм. Йил бошида миллий бойлик 1 Б. Йил давомида қилинган оператсиялар 1 Muallif tomonidan ishlab chiqildi 15Moddiy boyliklar Tabiiy resurslar Kishi mehnati tufayli to’plangan moddiy boyliklar Moliyaviy resurslar Milliy boylik Moddiy boyliklar qilingan operatsiyalar bo’yicha Moliyaviy resurslar bo’yicha qilingan operatsiyalar

4-расм. Йил давомидан қилинган оператсиялар бўйича миллий бойлик 2 C. Йил оҳирида 5-расм. Йил оҳирида миллий бойлик 1. Табиий ресурслар; А - фойдаланишга киритилмаган; Б-ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган; 2. Инсон меҳнати туфайли йиғилган моддий бойликлари; В-асосий фондлар; Г - моддий айланма маблағлар ва заҳиралар; Д - аҳолннинг шахсий мулки; Е - бошқа моддий бойликлар. 3. Молиявий ресурслар: Ж-олтин; З-мавжуд пуллар ва банкдаги ҳисоблар; И - қимматли қоғозлар (аксиялардан ташқари); К - заёмлар; Л - аксиялар; М - суғута фондлари; Н - бошқа молиявий маблағлар. Миллий бойлик ҳажми одатда йил боши ва оҳирида қуйидагича аниқланади: МБ қТБ + КМТЙМБ + МР Бунда: МБ - миллий бойлик; 2 Muallif tomonidan ishlab chiqildi 16Moddiy boyliklar Tabiiy resurslar (AB)Inson mehnati tufayli to’plangan moddiy boyliklar (VGDE) Moliyaviy resurslar (JZIKLMN) Milliy boylik

ТР - табиий ресурслар; КМТЙМБ - инсон меҳнати туфайли йиғилган моддий бойликлари; МР - молиявий ресурслар. Асосий фондларнинг такрор ишлаб чиқариш кўрсаткичлари қуйидаги коеффитсиентлар орқали ифодаланади ва ўрганилади:  Асосий фондларнингўсиш коеффитсиенти;  Асосий фондларнингқўшимча ўсиш коеффитсиенти;  Асосий фондларнингескириш коеффитсиенти;  Асосий фондларнингяроқлилик коеффитсиенти;  Асосий фондларнингсафини тўлдириш коеффитсиенти;  Асосий фондларнингянгиланиш коеффитсиенти; Ўзбекистон ўз ер ости бойликлари билан хақли суратда фахрланади бу ерда машҳур Менделеев даврий системасининг барча элементлари топилган. Ҳозирга қадар 2,7 мингдан зиёд турли фойдали қазилма конлари ва маъдан намоён бўлган истиқболли жойлар аниқланган. Улар 100 га яқин минерал - ҳом ашё турларини ўз ичига олади. Шундан 60 дан ортиғи ишлаб чиқаришга жалб этилган. 900 дан ортиқ кон қидириб топилган бўлиб, уларнинг тасдиқланган захиралари 970 миллиард АҚШ долларини ташкил этади. Шу билан бирга, умумий минерал - хом ашё потентсиал 3,3 триллион АҚШ долларидан ортиқ баҳоланаётганини ҳам айтиб ўтиш керак. Ўзбекистон қуввати катта, табиий манбалари хилма-хил турларга ва улкан заҳираларга эга бўлган ёқилғи энергетика саноатига эга. Республика ёқилғи балансида нефтнинг салмоғи сал кам 10 фоизни, табиий газ салмоғи - 85 фоиздан ортиқни, кўмирнинг салмоғи салкам 5 фоизни ташкил этади. Ўзбекистон ҳудудида улкан нефт ва табиий газ заҳиралари мавжуд бўлиб, уларнинг айримлари асосида йирик конлар очилган. “Нефт ва газ мавжуд бўлган 5 та асосий минтақани ажратиб кўрсатиш мумкин, булар: Устюрт, Бухоро-Хива, Жануби – ғарбий Ҳисор, Сурхондарё, Фарғона 17

минтақаларидир. Нефт ва газ ресурсларининг заҳиралари бир триллион АҚШ долларидан зиёд баҳоланмоқда”. Юқоридагилардан Бухоро-Хива ва Фарғона минтақалари нефт ҳамда газга ҳам бой. Устюрт ва Жанубий Ҳисор минтақаларида эса табиий газнинг йирик заҳиралари топилган. Ўзбекистондаги нефт ва газ конлари йирик геоструктурали бирликлар ичида жойлашган бўлиб, уларнинг ичида Амударё, Устюрт, Ғарбий Фарғона ва Жануби-ғарбий Ҳисор платформалари ва ороген ҳудудлари алоҳида ўрин эгаллайди. Ўзбекистонда кўмир заҳиралари катта, лекин уларнинг асосий қисмини энергетик ёқилғи ҳисобланган - қўнғир кўмир ташкил этади. Республикада йирик қўнғир кўмир кони Ангрен шаҳри ёнида жойлашган бўлиб, ёқилғи юра қатламларида мавжуд. Кўмир очиқ каръер усулида қазиб олинади. Заҳираси 2 млрд тоннага яқин. Кўмирнинг бошқа икки кони Сурхондарё вилоятидаги Шарғун ва Бойсунда жойлашган. Ушбу конлардаги тошкўмир қатламлари қалин эмас. Республиканинг кўмирга бўлган эхтиёжлари йилига 8-9 млн тоннани ташкил этади. Бундай ҳолат тармоқни ривожлантиришга бўлган эътиборнинг етарли эмаслигидан далолат бермоқда. Мамлакатмиз металл қазилмаларга айниқса, рангли металлар рудаларига бой. Бу ўринда олтин, кумуш, қўрғошин, руҳ, мис ҳамда ер бағрида кам учрайдиган металлар заҳиралари жуда катта эканлигини айтиб ўтиш зарур. Ҳозирги вақтда 40 та қимматбаҳо метал конлари қидириб топилган. Қимматбаҳо рангли ва радиоактив металлар таркибида бирга учрайдиган фойдали компонентлар сифатида камёб ва нодир элементларнинг каттагина миқдордаги заҳиралари жамланганки, бу уларнинг қийматини анча оширади. Ўзбекистон дунёда улкан олтин ресурсларига эга бўлган мамлакатлар қаторига киради, 41 та олтин кони, шу жумладан 33 та олтин-маъдан кони 18

қидириб топилди. Евросиё қитъасида энг йирик ҳисобланган Мурунтов кони жаҳондаги улкан конлар қаторига киради. Самарқанд вилоятида олтин маъданли Зармитон ва бошқа олтин конлари ахтариб топилди. Шу конларни ўзлаштиришни жадаллаштириш бўйича ўтказилаётган тендерда дунёда катта нуфузга эга бўлган Австралия компанияси ғолиб деб топилди. Тошкент вилоятининг Ангрен шаҳри яқинида инфратизими юксак даражада ривожланган Қизилолмасой ва Кўчбулоқ конлари топилди. Эндиликда, ушбу конларда чекланган ҳажмда қазиб чиқариш ишлари олиб борилмоқда. Ана шу конларни ўзлаштириш бўйича ўтказилган халқаро тендерда машҳур Япония компаниялари ғолиб чиқишди. Кейинги йилларда жаҳондаги энг йирик олтин рудали минтақа Қизилқумда Ажибугут, Булуткон, Балпантов, Аристантов, Тўрбой сингари янги конлар қидириб топилмоқда ва ўрганилмоқда. Ўзбекистон талайгина кумуш заҳираларига эга. Навоий вилоятида Високоволтное, Ўқжетпес ва Космоначи конлари ишлатишга тайёрлаб қўйилган. Наманган вилоятида Оқтепа кони ўрганилмоқда. 1-жадвал Ўзбекистон табиий бойликлари умумий ҳамда ишлаб чиқариш ҳажми (2018 йил ҳолатига) № Табиий бойликлар Ўлчов бирлиги Захираси Қазиб олиш (201 8 ) Ишлаб чиқариш , йилига 1 Олтин тонна 5990,5 89,9 >50 2 Кумуш тонна 21559,9 232,3 >50 3 Уран минг тонна 96,7 3,6 17 4 Мис минг тонна 16336,2 137,1 >100 5 Волфрам минг тонна 123,6 - 6 Нефт миллион тонна 178,1 0,9 7 Табиий газ миллиард м3 2239,9 55,4 >50 19

8 Кўмир миллион тонна 1950,1 3,5 >50 Ўзбекистонда ураннинг минерал хом ашё базаси вужудга келтирилган, унинг негизида Навоий кон металургия комбинатининг бир қатор корхоналари ишлаб турибди. Ураннинг қидириб чамаланган заҳиралари қумтошга тааллуқли бўлиб, уларни юқори самарали ва экологик жиҳатдан мухофазаланган ер остида ишқорини ювиш усули ёрдамида қазиб олиш мумкин. Республикамиз Учқулоч ва Хондиза конларида жамланган қўрғошиннинг кўплаб заҳираларига эга. Хондизада қўрғошин ва руҳ билан бирга мис, кумуш, кадмий, селен, олтин ҳам мавжуд. Марказий Қизилқумда фосфорит конлари қидириб топилган бўлиб, улар кимё ва бошқа иқтисодиёт тармоқлари учун қимматли хом ашё, қишлоқ хўжалиги учун ўғит ишлаб чиқариш имконини беради. Ўзбекистонда мавжуд миллий бойликлар юртимизнинг иқтисодий даражасини оширишга ва аҳолининг турмуш тарзини яхшилашга хизмат қилмоқда. Иқтисодий кўрсаткичларда эришилинаётган ижобий жараёнларда ҳам айнан ушбу миллий бойликни аҳамияти жуда юқори. Шу сабабли миллий бойликларимиздан оқилона фойдаланиш барчамизнинг олдимизда белгиланга устивор васифа сифатида қаралиши лозим. Мавжуд захиралардан самарали фойдаланиш ҳисобига мамлакатимиз асосий макроиқтисодий кўрсаткичларида ҳам ўсиш даражаси бирмунча юқори бўлди. Жумладан, 2019-йилда ялпи ички маҳсулот 5,6 фоизга, саноат ишлаб чиқариш ҳажми 6,6 фоизга, қурилиш-пудрат ишлари 19,0 фоизга, чакана савдо айланмаси 5,0 фоизга, хизматлар 5,1 фоизга, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш 2,5 фоизга, бошқа хизматлар 5,0 фоизга ошди (2-жадвал). 2-жадвал 20

2017-2019-йилларда ЯИМнинг иқтисодий фаолият турлари бўйича ўсиш суръатлари (ўтган йилга нисбатан % да) 3 2017-йил 2018-йил 2019-йил 1. ЯлМ, жами 104,5 105,4 105,6 шу жумладан Тармоқларнинг ялпи қўшилган қиймати 104,3 105,4 105,6 Маҳсулотларга соф солиқлар 105,7 105,9 105,6 ИИ. Тармоқларнинг ялпи қўшилган қиймати 104,3 105,4 105,6 Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги 101,2 100,3 102,5 Саноат (қурилишни қўшган ҳолда) 105,4 111,5 108,9 саноат 105,2 110,8 106,6 қурилиш 106,0 114,3 119,0 Хизматлар 106,4 105,5 105,1 савдо, яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар 102,1 105,4 105,0 ташиш ва сақлаш, ахборот ва алоқа 111,3 106,9 105,6 бошқа хизмат тармоқлари 105,9 104,8 105,0 4. Иқтисодий ўсишни таъминлашда миллий бойликни яратиш ва ундан самарали фойдаланиш йўналишлари Ҳар қандай мамлакат миллий бойлигининг кўпайиши унинг асосий таркибий қисмларидан бири бўлган моддий бойликлар ва уларни ишлаб чиқариш ҳамда олтин-валюта заҳиралари ҳажмининг ўсиши билан боғлиқ. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланишича, “Иқтисодиётда позитив ўзгариш кузатилмоқда. Тўғридан-тўғри хорижий инвеститсиялар 4,2 млрд. долларни ташкил этиб, 2018 йилга нисбатан 3,1 миллиард долларга ёки 3,7 баробар ўсди. Инвеститсияларнинг ЯИМдаги улуши 37%га етди. Иқтисодий ўсиш 5,6%ни ташкил этди, саноат маҳсулоти 3 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 5 bet 21

ишлаб чиқариш ҳажми 6,6%га, экспорт 28%га кўпайди, олтин-валюта захираларимиз 2,2 млрд долларга ортиб, 28,6 млрд долларга етди”. Миллий бойлик таркибий қисмларини таснифлашда энг аввало, унинг ҳажми ва таркиби тўғрисидаги таҳлилий маълумотларни шакллантириш зарур. Иқтисодчилар миллий бойлик унсурларини гуруҳларга ажратиш ва таснифлашда иқтисодий активлар, уларнинг шаклланиш манбалари, мақсади ва фойдаланиш йўналишлари, даромад даражаси, капиталнинг моддий ва номоддий турларга бўлиниш ҳусусиятлари, фойдаланиладиган ресурслар турлари, мулкчилик шакллари, ижтимоий фойдали меҳнат соҳалари (ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш), мамлакат ҳудудлари, иқтисодий ҳудудлар, ишлаб чиқариш жараёнидаги ўрни ва роли, микро ва макро даражаларда шаклланиш ҳусусиятлари бўйича алоҳида белгиларга эътибор қаратишни таъкидлашади Менинг фикримча, юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда миллий бойлик унсурларини қуйидаги тартибда гуруҳлаш мақсадга мувофиқдир: - географик белгилар бўйича (ҳудуд ва минтақалар даражасида); - шаклланиш даражалари бўйича (микро, мезо ва макро даражалар); - ишлаб чиқариш жараёни босқичлари ва турлари бўйича (такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги ўрни ва ролидан келиб чиққан ҳолда). Миллий бойликни шаклланиш манбалари бўйича гуруҳлаш уни моддий ва номоддий неъматлар йиғиндиси сифатида қараш имкониятини беради. Яъни, иқтисодий айланмаган жалб қилинган ва жамғарилган меҳнат маҳсуллари (бино-иншоотлар, асбоб-ускуналар, хом ашё, кийим-кечак ва х.к.) ҳамда номоддий неъмат ҳисобланган бошқа бойликлар (патент, муаллифлик ҳуқуқи, литсензия ва ҳ.к.) 3-жадвал МҲТ услубияти бўйича миллий бойлик таркибига кирувчи активларнинг таснифланиши 22

И. Номолиявий активлар ИИ. Молиявий активлар 1. Ишлаб чиқариш ҳусусиятидаги активлар. 1. Олтин пул ва карз олиш учун берилган махсус ҳуқуқлар1.1. Моддий активлар 1.1.1. Моддий айланма маблағлар захиралари 1.1.2. Қимматбахо буюмлар 2. Нақд пул ва қимматли коғозлар (аксиялардан ташқари) 1.1.3. Узоқ муддат хизмат қиладиган истеъмол товарлари. 3. Ссуда ва кредитлар 1.2. Номоддий активлар (асосий фондлар) 4. Аксия ва капиталда иштирок килишнинг бошқа турлари. 1.2.1. Фойдали қазилма бойликларни излаш харажатлари 5. Суғурта захиралари. 1.2.2. ЭҲМ дастурий таъминоти 6. Дебитор ва кредиторларнинг бошқа ҳисоблари. 1.2.3. Адабиёт ва санъат асарлари 1.2.4. Бошқа номоддий активлар 2. Ноишлаб чиқариш хусусиятидаги активлар 2.1. Моддий активлар Тўғридан-тўғри инвеститсиялар. 2.1.1. Е р 2.1.2. Ер ости ва усти бойликлари 2.1.3. Қайта ишланмаган табиий бойликлар 2.1.4. Сув ресурслари Номоддий активлар 2.2.1. Патент, муаллифлик ҳуқуқи, литсензиялар 2.2.2. Ижара шартномалари 2.2.3. "Гудвилл" 2.2.4. Бошқа номоддий активлар 23

Миллий бойликнинг бу тарзда таснифланиши мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражаси ва турли соҳалардаги мутаносиблик, моддий техник база мустаҳкамлиги, иқтисодиёт тармоқларининг ўзига ҳос ҳусусиятлари, номоддий неъматлардан фойдаланиш ва уларни жамғариш жараёнидаги ўзгаришларни ифодалайди. “Инсонда мужассамлашмаган” моддий капитал таркиби бойликнинг анъанавий шакллари – бино-иншоотлар, ер, табиий ресурслар, узоқ муддат фойдаланиладиган асбоб-ускуналар, товар-моддий бойликлар заҳираларидан иборат. “Инсонда мужассамлашган” моддий капитал инсоннинг жисмоний ҳолатини нормал ҳолда ушлаб туриш учун қилинадиган сарф-ҳаражатлар миқдори билан белгиланади. Масалан, фарзанд тарбияси (таълим ҳаражатларини ҳисобга олмаган ҳолда). Инсон капиталининг номоддий турига умумтаълим ва махсус тайёрлов учун сарфланган жами харажатлар киради. Уларнинг бир қисми фундаментал ва амалий тадқиқотлар ҳамда ишланмаларга йўналтирилади. Муаммога бундай ёндашувнинг ўзига ҳос ҳусусияти шундаки, унда миллий бойлик таркибий қисмларини ўрганиш ва таснифлашда инсон капитали ва унинг миллий бойлик унсурларининг барчасида қўлланилиши нуқтаи- назаридан қаралади. Фикримча, миллий бойлик унсурларини унинг шаклланиш жараёнидан келиб чиққан ҳолда гуруҳлаш мақсадга мувофиқ. Ушбу ёндашув миллий бойликни тадқиқ қилишда ресурсларнинг таъсир даражасини ўрганиш ва шундан келиб чиққан ҳолда уларни гуруҳлашга имкон беради. Бундай ҳолатда мамлакатнинг ресурс салоҳияти бўлиб, ўзаро боғлиқ моддий-ашёвий, энергетик, ахборот воситалари ва ишчи кучидан иборат бўлган жами ресурслар тизими ҳисобланади. Улардан миллий бойликни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айрибошлаш ва истеъмол қилиш жараёнларида фойдаланиш мумкин. Шу билан бирга, бу ерда миқдор ва сифат жиҳатдан бир хил бўлган 24

ресурслар улардан фойдаланиш даражаси ва самарадорлигига қараб турли хил салоҳиятга эга бўлиши мумкинлигини ҳам ҳисобга олиш зарур. 25

Хулоса Умуман, Ўзбекистон иқтисодий ўсишида миллий бойликнинг аҳамиятини ўрганиш жараёнида қуйидаги хулосаларга келинди: Миллий бойлик кенг маънода ўз ичига нафақат моддий ва номоддий неъматлар, яратилган санъат асарлари, интеллектуал салоҳиятни, балки табиат ресурслари ва бойликлари ҳамда такрор ишлаб чиқаришнинг табиий иқлим шароитларини ҳам олади. Тор маънода эса, миллий бойлик инсоният меҳнати билан яратилган ва такрор ишлаб чиқариш мумкин бўлган барча моддий бойликларни ўз ичига қамраб олади. Миллий бойлик таркибий қисмларини таснифлашда энг аввало, унинг ҳажми ва таркиби тўғрисидаги таҳлилий маълумотларни шакллантириш зарур. Миллий бойликни шаклланиш манбалари бўйича гуруҳлаш уни моддий ва номоддий неъматлар йиғиндиси сифатида қараш имкониятини беради. Яъни, иқтисодий айланмаган жалб қилинган ва жамғарилган меҳнат маҳсуллари (бино-иншоотлар, асбоб-ускуналар, хом ашё, кийим-кечак ва ҳ.к.) ҳамда номоддий неъмат ҳисобланган бошқа бойликлар (патент, муаллифлик ҳуқуқи, литсензия ва ҳ.к.) Юқорида таъкидланган хулосалардан келиб чиққан ҳолда қуйидаги илмий таклифлар ишлаб чиқилди: Миллий бойлик унсурларини унинг шаклланишидаги географик белгилар (ҳудуд ва минтақалар даражасида), шаклланиш даражалари (микро, мезо ва макро даражалар), ишлаб чиқариш жараёни босқичлари ва турлари бўйича (такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги ўрни ва ролидан келиб чиққан ҳолда) гуруҳлаш мақсадга мувофиқдир. Миллий бойликнинг капитал таркибини иккита, яъни, моддий ва номоддий капиталга ажратиш мақсадга мувофиқ. Моддий капитал бевосита моддий шаклга эга бўлган, номоддий капитал эса, аниқ бир жисмоний кўриниш ёки шаклга эга бўлмаган, лекин моддий капиталда мужассамлашиб, унинг сифат ва самарадорлигини оширишга хизмат қиладиган капиталдир. 26

Ҳар қандай мамлакат миллий бойлигининг кўпайиши унинг асосий таркибий қисмларидан бири бўлган моддий бойликлар ва уларни ишлаб чиқариш ҳамда олтин-валюта заҳиралари ҳажмининг ўсиши билан боғлиқ. Ушбу икки омилнинг ўсишига эришиш учун авваломбор мамлакатимизда ишлаб чиқариш ҳажминиг тез суръатларда ошириш, ривожланган мамлакатлар билан иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш мақсадга мувофиқ. 27

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конститутсияси. Т.: Ўзбекистон, 2017 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ги ПФ- 4947-сонли Фармони. 2017 йил 7 феврал. 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги нутқи. 2020 йил 22 январ. 4. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил, 24 январ. 5. Ўзбекистон миллий энсиклопедияси. Ўзбекистон миллий энсиклопедияси Давлат илмий нашриёти. 04.02.2014. Тошкент. 6. А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Эксмо. 2016 г. 7. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. / «Халқ сўзи», 2001 йил 17 феврал. 8. Кэмпбелл Р.Макконель, Л.Брю Стэнли. Экономикс.Ташкент.1998 г. 9. А.Г.Худокормов. История экономических учений. Москва.1998 г. 10. С.Менышиков. Новая экономика. Москва. 2004 г. 11. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. “Макроэкономика”., Учебник., - М. 2008 г. 12. А.Ишмухамедов, З.Джумаев. Макроиқтисодиёт. Маърузалар матни. ТДИУ. 2012 й. 13. Ҳаликов. А. Ассессмент Репорт он C лассифи c атион оф энергй анд Минерал Ресоур c ес анд итс Манагемент ин тҳе Републи c оф Узбекистан. 2019 й. 14. Иванов Ю.Н. Статистика национального богастсво. // «Вопросы статистики», 2019. №12. 15. Осадчая Т.Г., Смолина Е.Э. Национальное богатство в России: как управлять эффективно? монография. Тамбов, 2005 г. 28

16. Ходиев Б.Ю., Шодмонов Ш.Ш. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. -Т.: Фан ва технология. 2019 й. 17. Стоун Р. Метод «затраты-выпуск» и националные счёта. – М.: Статистика, 1964 г. 18. Нестеров Л.И. Особенности воспроизводства национального богатства в начале ХХИ века. М., 2006 г. 19. Ғоибназаров Б.К. Миллий ҳисоблар тизими. - Т.: Адабиёт жамғармаси. 2004 й. 20. Ш.Ш.Шодмоновнинг Иқтисодиёт назарияси: Дарслик; Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. – Т.: ИҚТИСОД- МОЛИЯ, 2010. 21. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси Пресс- релизлар, Тошкент, 2019. 22. www .пресидент.уз – Ўзбекистон Республикаси президентининг расмий веб-сайти. 23. www .стат.уз – Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси расмий веб-сайти. 24. www .мине c ономй.уз - Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий Тараққиёт ва Камбағалликни Қисқартириш Вазирлиги расмий веб-сайти. 25. www .лех.уз - Ўзбекистон Республикаси Миллий қонунчилик тизимининг веб-сайти. 26. www . c бу.уз – Ўзбекистон Республикаси Марказий банки расмий веб- сайти 27. www .кун.уз – янгиликлар веб-сайти. 28. www .зиёнет.уз - ахборот таълим тармоғи. 29. www . w икипедиа.орг - глобал интернет тармоғи энсиклопедияси. 29

O'xshashlar

Япония мўъжизасининг сирлари

Хисоб чеклари воситасида хисоб китоб қилиш

Жаҳонда (Осиё давлатлари)да камбағаллик ва қашшоқликнинг камайиши

Республикамиз иқтисодиётини ривожлантиришда хорижий инвестицияларнинг ўрни ва уларнинг самарадорлигини аниқлаш

“Кучлик нефт базаси” МЧЖ Бекобод филали бухгартерия бўлими молиявий хисоботлари билан танишув амалиёти