Жаҳонда (Осиё давлатлари)да камбағаллик ва қашшоқликнинг камайиши - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Жаҳонда (Осиё давлатлари)да камбағаллик ва қашшоқликнинг камайиши

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1320.1025390625 KB

Ko'chirib olish

Жаҳонда (Осиё давлатлари)да камбағаллик ва қашшоқликнинг камайиши Режа: Кириш. 1. Жахондаги камбағаллик ва қашшоқликнинг назарий асослари...............11 2. Камбағаллик даражаси ни ўлчаш мезонлари.................................................20 3. Ўзбекистонда камбағаллик ва қашшоқлик кўрсаткичлар тахлили.........27 4. Ўзбекистонда камбағаллик ва қашшоқлик камайтириш чора- йўллари ............................................................................................................................. ............31 5. Ўзбекистонда камбағаллик ва қашшоқлик камайтиришни такомиллашириш........................................................................................................40 Хулоса ва таклифлар. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. Илова. 1

Кириш. Камбағаллик – бу ҳаёт учун муҳим бўлган, энг зарур минимал эҳтиёжларни қондира олмайдиган, ишга лаёқатли бўлиб, ўзи ҳохлаган ишларни давом эттириши мумкин бўлмаган шахс ёки ижтимоий гуруҳни иқтисодий ҳолатининг ўзига хос хусусиятидир. Ўзбекистонда камбағалликни қисқартириш бўйича Жаҳон банки ва БМТ Тараққиёт дастури билан биргаликда дастур ишлаб чиқишни режалаштирмоқда. Уни амалга ошириш учун 700 миллион доллар маблағ йўналтирилади. Муҳтарам Президентимизнинг шахсан раислигида жорий йилнинг беш ойи мабойнида ўтказилиб келинаётган видеоселектор йиғилишларида тадбиркорликни ривожлантириш орқали камбағалликни қисқартиришга қаратилган чора-тадбирлар белгиланиб, Республикамизнинг барча худудларида ишлар қизғин ташкил этилаяпти. Янги иш ўринлар яратилиб, аҳолини даромадларини ошириш бўйича аниқ йўналтирилган мақсадларга эришилмоқда. «Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, Республикамиз бўйича 12-15 фоиз ёки 4-5 миллион аҳолимиз камбағал. Бу уларнинг бир кунлик даромади 10-13 минг сўмдан ошмаяпти, дегани. Ёки бир оилада машина ҳам, чорва ҳам бўлиши мумкин, лекин бир киши оғир касал бўлса, оила даромадининг камида 70 фоизи уни даволатишга кетади. Хўш бундай оилани ўзига тўқ дейиш мумкинми? “Президент сифатида мени одамларимизнинг овқатланиши, даволаниши, болаларини ўқитиши, кийинтириши каби ҳаётий эҳтиёжлари нима бўлаяпти, деган савол ҳар куни қийнайди», – деганди Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги “Ўзбекистон Республикаси иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги ҳамда унинг тизим ташкилотлари фаолиятини ташкил 2

этиш тўғрисида”ги ПҚ-4653-сон қарори 3-иловасида “Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги тўғрисида" Низом қабул қилинди. Бу низомда умумий қоидалар, вазирликнинг тузилиши, вазирлик ва унинг ҳудудий бўлинмаларининг асосий вазифа ва функциялари келтирилган. Камбағалликни қисқартириш ва иқтисодиётни ривожлантириш учун тадбиркорлик яхши ривожланган ва аҳоли зич жойлашган ҳудудлар атрофида қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ва бўш турган ер майдонларида кичик саноат зоналари ташкил этилади. Зарур инфратузилма яратиш учун кичик саноат зоналарини бошқариш дирекцияларига бюджетдан 100 миллиард сўм ажратилади. Улардаги ер участкалари тадбиркорларга бозор қийматида эгалик ҳуқуқи билан сотилади. Ушбу лойиҳа ўзини оқласа, иккинчи ярим йилликда яна қўшимча 150 миллиард сўм ажратилиши режалаштирилди ва махсус ишчи гуруҳи тузилди. 2017 — 2021 йилларда ўзбекистон республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясининг III. Иқтисодиётни ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор йўналишларида қатор бандларида хам қашшоқликни қисқартириш, иқтисодиётни ривожлантириш хусусида режалар ишлаб чиқилган 1 . IV. Ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишлари 4.1. Аҳоли бандлиги ва реал даромадларини изчил ошириш: аҳолининг реал пул даромадларини ва харид қобилиятини ошириш, кам таъминланган оилалар сонини ва аҳолининг даромадлари бўйича фарқланиш даражасини янада камайтириш; бюджет муассасалари ходимларининг иш ҳақи, пенсия, стипендия ва ижтимоий нафақалар ҳажмини инфляция суръатларидан юқори миқдорда изчил ошириш; 1 www . president . uz - Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий веб-сайти . 3

янги иш ўринларини яратиш ҳамда аҳолининг, энг аввало, ўрта махсус ва олий ўқув муассасалари битирувчилари бандлигини таъминлаш, меҳнат бозори мутаносиблигини ва инфратузилмаси ривожланишини таъминлаш, ишсизлик даражасини камайтириш; меҳнатга лаёқатли аҳолининг меҳнат ва тадбиркорлик фаоллигини тўлиқ амалга ошириш учун шароитлар яратиш, иш кучи сифатини яхшилаш, ишга муҳтож шахсларни касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини кенгайтириш. 4.2. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва соғлиқни сақлаш тизимини такомиллаштириш, хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш: аҳолига мажбурий ижтимоий кафолатларни таъминлаш, аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини ижтимоий ҳимоясини ҳамда кексалар ва имконияти чекланган шахсларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни кучайтириш, ижтимоий хизмат кўрсатишни яхшилаш, аҳолига ижтимоий хизматлар кўрсатишда давлат-хусусий шериклигини ривожлантириш; аҳолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат кўрсатиш қулайлиги ҳамда сифатини оширишга, аҳоли ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантиришга, тиббиёт муассасаларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлашга йўналтирган ҳолда соғлиқни сақлаш соҳасини, энг аввало, унинг дастлабки бўғинини, тез ва шошилинч тиббий ёрдам тизимини янада ислоҳ қилиш; оила саломатлигини мустаҳкамлаш, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, оналар ва болаларнинг сифатли тиббий хизматдан фойдаланишни кенгайтириш, уларга ихтисослаштирилган ва юқори технологияларга асосланган тиббий ёрдам кўрсатиш, чақалоқлар ва болалар ўлимини камайтириш бўйича комплекс чора-тадбирларни янада кенгроқ амалга ошириш; хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш, уларни давлат ва жамият бошқарувидаги ўрнини кучайтириш, хотин-қизлар, касб-ҳунар 4

коллежи битирувчи қизларининг бандлигини таъминлаш, уларни тадбиркорлик фаолиятига кенг жалб этиш, оила асосларини янада мустаҳкамлаш; пенсионерлар, ногирон, ёлғиз кексалар, аҳолининг бошқа эҳтиёжманд тоифаларининг тўлақонли ҳаёт кечиришларини таъминлаш учун уларга тиббий-ижтимоий ёрдам кўрсатиш тизимини янада ривожлантириш ва такомиллаштириш; фармацевтика саноатини янада ривожлантириш, аҳоли ва тиббиёт муассасаларининг арзон, сифатли дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминланишини яхшилаш, дори-дармонлар нархларининг асоссиз ўсишига йўл қўймаслик бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш; аҳоли ўртасида касалланиш кўрсаткичлари пасайишини ва умр узайишини таъминлаш. 4.3. Арзон уй-жойлар барпо этиш бўйича мақсадли дастурларни амалга ошириш, аҳолининг ҳаёт шароитлари яхшиланишини таъминловчи йўл- транспорт, муҳандислик-коммуникация ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш ҳамда модернизация қилиш: аҳоли, энг аввало, ёш оилалар, эскирган уйларда яшаб келаётган фуқаролар ва уй-жой шароитини яхшилашга муҳтож бошқа фуқароларнинг яшаш шароитини имтиёзли шартларда ипотека кредитлари ажратиш ҳамда шаҳар ва қишлоқ жойларда арзон уйлар қуриш орқали янада яхшилаш; аҳолининг коммунал-маиший хизматлар билан таъминланиш даражасини ошириш, энг аввало, янги ичимлик суви тармоқларини қуриш, тежамкор ва самарали замонавий технологияларни босқичма-босқич жорий этиш орқали қишлоқ жойларда аҳолининг тоза ичимлик суви билан таъминлашни тубдан яхшилаш; одамларнинг экологик хавфсиз муҳитда яшашини таъминлаш, маиший чиқиндиларни қайта ишлаш комплексларини қуриш ва модернизация қилиш, 5

уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, аҳолини чиқиндини йўқ қилиш бўйича замонавий объектлар билан таъминлаш; аҳолига транспорт хизмати кўрсатишни тубдан яхшилаш, йўловчи ташиш хавфсизлигини ошириш ва атроф муҳитга зарарли моддалар чиқишини камайтириш, ҳар томонлама қулай янги автобусларни сотиб олиш, автовокзал ва автостанцияларни қуриш ҳамда реконструкция қилиш; йўл инфратузилмаси қурилиши ва реконструкция қилинишини давом эттириш, энг аввало, минтақавий автомобиль йўлларини ривожлантириш, хўжаликлараро қишлоқ автомобиль йўлларини, аҳоли пункти кўчаларини капитал ва жорий таъмирлаш; янги электр энергия ишлаб чиқариш қувватларини қуриш ва мавжудларини модернизация қилиш, паст кучланишли электр тармоқлари ва трансформатор пунктларини янгилаш асосида аҳолини электр энергияси ҳамда бошқа ёқилғи-энергия ресурслари билан таъминлашни яхшилаш, шунингдек, қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш; театр ва томоша масканларини, маданий-маърифий ташкилотлар ва музейлар фаолиятини ривожлантириш ҳамда такомиллаштириш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш. Камбағаллик ва қашшоқлик тушунчалари Ўзбекистонда қандай изоҳланади? Ўзбекистон тарихида илк бор камбағаллик масаласи 2020 йилнинг 24 январида Ўзбекистон Республикаси президентининг Олий Мажлисга мурожаатномасида кўтарилиб, мазкур мавзу ижтимоий-иқтисодий сиёсатнинг асосий кун тартибига айланди. Аҳоли ўртасида ижтимоий нафақа ва моддий ёрдам пулини тўлаш ёки уларнинг миқдорини ошириш орқали ушбу муаммони ҳал этиш мумкин, деган фикр мавжуд. Бу – бир томонлама ёндашув бўлиб, муаммони тўла ечиш имконини бермайди. Зеро, камбағалликни камайтириш – бу аҳолида 6

тадбиркорлик руҳини уйғотиш, инсоннинг ички куч-қуввати ва салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш, янги иш ўринлари яратиш бўйича комплекс иқтисодий ва ижтимоий сиёсатни амалга оширишга қаратилган бўлиши лозим. Бундан ташқари, камбағалликдан чиқиб кетиш учун энг муҳим омил – бу инсоннинг интилиши, ўз кучига таянган ҳолда, аниқ мақсад сари ҳаракати бўлиши керак 2 . Мамлакатимиз раҳбарининг кўрсатмаларига биноан камбағалликни қисқартиришнинг аниқ дастак ва механизмларини ишлаб чиқиш, хорижий тажрибани инобатга олган ҳолда камбағаллик даражасини аниқлаш мезонлари ва баҳолаш услуби, ижтимоий таъминотнинг минимал стандартлари ва меъёрий асосларини пухта ишлаб чиқиш мақсадида қисқа муддатларда Жаҳон банки, БМТ Тараққиёт дастури, Осиё тараққиёт банки каби халқаро ташкилотларининг 14 нафар эксперти жалб қилинди. Мазкур экспертлар билан биргаликда юқоридаги вазифаларни ўзида қамраб олган «2021-2023 йилларда Ўзбекистон Республикасида камбағалликни қисқартириш концепцияси» лойиҳаси ишлаб чиқилган. Ҳозирда ушбу ҳужжат лойиҳаси ўрнатилган тартибда тегишли вазирлик ва идоралар билан келишилган ҳолда Ўзбекистон Республикаси президенти администрациясига тасдиқлаш учун киритилган. Бевосита камбағаллик ва қашшоқлик тушунчаларига келадиган бўлсак, шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳозирда жаҳон бўйлаб камбағаллик ёки қашшоқлик тушунчаларининг умумқабул қилинган ҳамда ягона келишилган таърифи ишлаб чиқилмаган. Ҳар бир мамлакат ўзи учун белгиланган камбағаллик мезонидан келиб чиқиб тавсифлайди. БМТ таърифига кўра, қашшоқлик – инсоннинг ҳаёт кечириши учун зарур бўлган даромад ва ресурслар етишмаслиги, бундан ташқари, очлик ва тўйиб овқатланмаслик, соғлиқни сақлаш, таълим ёки бошқа асосий хизматлардан фойдаланишда чекловларнинг мавжудлиги, турар жойнинг йўқлиги, хавфли табиий ва техноген муҳитда ҳамда ижтимоий тенгсизлик шароитида яшашига 2 www . uza . uz – Ўзбекистон Республикаси Миллий ахборот агентили расмий сайти. 7

нисбатан айтилади (БМТнинг « Ижтимоий ҳимоя борасида юқори даражадаги Бутунжаҳон саммити » дан) . Камбағаллик эса инсоннинг ҳаёти давомида танлов ва имкониятларга эга бўлмаслиги, жамиятда тўлақонли иштирок этиш учун тўсиқларнинг мавжудлиги, бундан ташқари, оиласини боқиши ва кийинтириши, таълим олиши ёки касалхонада даволаниши, бирор соҳада фаолият юритиши ёки даромад олишга имкон берадиган меҳнат билан таъминлаш имкониятлари етишмаслиги ҳамда кредит олиш имкониятининг чекланганлигида намоён бўлади. Шунингдек, камбағаллик — бу инсонлар, уй хўжаликлари ва жамоаларнинг ижтимоий жиҳатдан чегараланганлиги, хавф-хатарлар олдида чорасизлиги ҳамда ночорлиги саналади (БМТ Европа Иқтисодий комиссиясининг « Камбағалликни ўлчаш бўйича қўлланма » сидан, 2017 йил Нью-Йорк, Женева) . Бундан ташқари, Жаҳон банки томонидан 2015 йилдаги 115 та мамлакатда ўтказилган тадқиқотлар натижасида таклиф этилган услубиётга кўра, барча мамлакатлар учун 2011 йилдаги нархларда харид қобилияти паритети бўйича қашшоқлик чегараси 1,9, камбағаллик чегарасини эса мамлакатлар аҳолиси даромадларининг паст, ўрта ва юқори даражаларидан келиб чиқиб 1,9; 3,2; 5,5 ва 21,7 АҚШ доллари этиб белгилаш тавсия этилган. Юқоридаги таъриф ва услубиётлардан келиб чиқиб, алоҳида қабул қилинган камбағалликни аниқлаш услубиёти асосида жами даромади (ёки харажати) белгиланган камбағаллик чегарасига етмаган аҳоли қатламини камбағал, ҳаёт кечириши учун зарурий эҳтиёжларини мутлақо қондириш имконияти бўлмаган қатламни эса қашшоқ аҳоли деб эътироф этиш мумкин. Камбағалликни аниқлаш бўйича методология ва назариялар мавжудми? Ўзбекистон танлаган йўл қандай? Камбағалликни аниқлаш услубиёти ҳақида сўз борганда, аввало, мазкур услубиёт нима учун керак, деган саволга жавоб бериш лозим бўлади. 8

Камбағалликни аниқлаш услубиёти давлат томонидан умумий аҳоли таркибидаги камбағал аҳоли қатлами улушини аниқлаш ва камбағалликни қисқартириш бўйича аниқ чора-тадбирларни амалга ошириш учун зарур ҳисобланади. Бундан ташқари, аҳоли ижтимоий ҳимоя тизимидаги асосий ижтимоий стандартларни белгилашда камбағаллик чегараси замин бўлиб хизмат қилади. Жаҳон амалиётида камбағаллик чегарасини аниқлашнинг асосий 4 та: мутлақ, нисбий, моддий депривация ва кўп ўлчамли усуллари мавжуд. Мазкур усуллар мамлакат ижтимоий сиёсатининг устуворлиги, иқтисодиётнинг ривожланганлик даражаси ҳамда ички имкониятлардан келиб чиқиб белгиланади. Қатор мамлакатлар миллий камбағаллик чегараси сифатида мутлақ ёки нисбий усулдан фойдаланади. Мутлақ камбағаллик чегараси киши ҳаёт кечириши учун зарур бўлган товар ва хизматлар қиймати орқали аниқланади. Жаҳон тажрибасида мутлақ камбағаллик чегарасининг ўртача йиллик миқдорини аниқлаш учун аҳоли жон бошига ЯИМнинг 25 фоизи қабул қилинган бўлиб, аксар ривожланган мамлакатларда ( АҚШ, Канада, Нидерландия ) мазкур кўрсаткич нисбатан юқоридир. Камбағаллик чегарасини аниқлашнинг нисбий усули эса кишининг даромадини жамиятнинг қолган аъзоларига нисбатан таққослаш орқали аниқланади ( масалан: аҳоли даромадлари ўрталамасининг 50 фоизи, 60 фоизи ва ҳ.к .). Бироқ нисбий усул жамиятдаги тенгсизлик даражасини инобатга олса-да, аҳолининг барча қатлами даромади ҳамда камбағаллик даражасининг ўзгаришини тўлиқ ифодаламайди. Аммо шунга қарамай, бир қатор давлатлар камбағаллик чегарасини белгилашда нисбий усулдан фойдаланади. Мисол учун, Венгрия, Эстония, Беларус, Черногория, Россия каби давлатларда аҳоли даромадлари медиана қийматининг 60 фоизи камбағаллик чегараси сифатида 9

қабул қилинган бўлса, мазкур кўрсаткич мос равишда Польшада 50, Украинада 75 фоизни ташкил этади. Юқоридаги усуллардан ташқари, амалиётда монетар усулларнинг тўлдирувчиси сифатида аҳолининг моддий ва ижтимоий имкониятлардан қониқишларини баҳолаш ( депривация ) усулидан фойдаланилади. Бунда, камбағаллик чегараси инсоннинг маълум бир товар ва хизматлардан фойдалана олиш имкониятини баҳолаш орқали аниқланади. Масалан, Европа Иттифоқида 9 турдаги товар ва хизматларнинг 4 тасидан фойдалана олмайдиган инсон камбағал ҳисобланади. Санаб ўтилган усулларда кишининг ижтимоий-иқтисодий жараёнларда ҳеч қандай тўсиқларсиз иштирок эта олишини миқдорий баҳолаш чекланган. Шунинг учун жаҳон тажрибасида камбағалликни кўп ўлчамли баҳолаш усулидан ҳам фойдаланилади. Мазкур усулдан Арманистон, Ҳондурас, Доминикан Республикаси, Колумбия, Коста-Рика, Мозамбик, Бутан, Покистон, Панама, Сальвадор, Чили, Эквадор, баъзи ЕИ мамлакатлари ҳамда БМТ Инсон тараққиёти индексини ҳисоблашда фойдаланилади. Кўп ўлчамли усулда уй хўжалиги ёки кишининг ижтимоий-иқтисодий имкониятлардан фойдаланишини ифодаловчи қатор индикаторларга вазн бериш орқали бинар усулда ( «ҳа» жавобига-1, «йўқ» жавобига-«0» ) ҳисобланади. БМТ Европа Иқтисодий комиссияси томонидан кўп ўлчамли камбағаллик даражасини ҳисоблашда аҳоли турмуш даражаси, хизматлар, соғлиқни сақлаш, таълим, бандлик ва атроф-муҳит кўрсаткичларини ҳисобга олиш тавсия этилади. 10

1. Жахондаги камбағаллик ва қашшоқликнинг назарий асослари. Камбағаллик тушунчасига ягона таъриф мавжуд эмас. Баъзилар камбағаллик деганда инсоннинг бирламчи эҳтиёжларини (озиқ-овқат, кийим- кечак, уй-жой, таълим ва соғлиқни-сақлаш) қондиришга имкониятнинг мавжуд эмаслигини тушунса, бошқалар – танлов эркинлигининг етарлича эмаслиги ёки кунига 1,90 доллардан кам миқдорга кун кечиришни, учинчи томон эса –инсоннинг жамият ижтимоий-иқтисодий ҳаётидаги иштирокига путур етказувчи ижтимоий, таълим ва соғлиқни-сақлаш соҳасидаги тўсиқларнинг доимий доирасини тушунишади. Умумий қараганда, камбағалликни баҳолаш бир нечта аниқ белгиланган кўникма ва усулларни талаб қилади. Аҳоли даромади тенгсизлиги ва камбағаллик билан иқтисодий ўсиш ўртасидаги боғлиқлик бўйича Д.Рикардо, Р.Солоу, А.Сен, А.Дитонт каби кўплаб мумтоз неоклассик иқтисодчилар ва Нобель мукофоти Лауретлари назарий ва эмпирик тадқиқотлар ўтказган бўлиб, уларда ялпи ички истеъмол, технологик ривожланиш, меҳнат унумдорлиги, аҳоли саломатлиги, солиқ базаси ва бошқа шу каби омиллар таҳлили асосида, камбағаллик кам бўлган жамиятларда, иқтисодий ўсиш суръатлари юқорироқ бўлишини назарий исботлашган. Камбағаллик, уни аниқлаш ва қисқартириш билан боғлиқ масалалар бир қатор маҳаллий ва хорижий иқтисодчи олимлар, тадқиқотчи -ва амалиётчилар томонидан тегишлича ўрганилган. Хусусан, Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлар ва тадқиқотчилар қаторида Абдураҳмонов Қ.Х., Холмўминов Ш.Р. Джуманова Р.Ф. Ибрагимова Н.М. Мухитдинова М.З. Пардаева Б. Саидов К.С. Хашимов П.З. ва бошқаларнинг илмий изланишларида камбағалликка оид масалалар алоҳида муаммо сифатида чуқур ўрганишга ҳаракат қилинган. 3 3 http://iqtisodiyot.tsue.uz – Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети расмий веб сайти. 11

Россия ва бошқа МДҲ давлатлари тадқиқотчилари Архангельская Н. Ахмадеев Л. Бачурин А. Белозерова С. Бондаренко Л. Бурлакова Е.В. Вавилина Н.Д. Варвус С.А. Иванов Н., Гоффе Н. [3 - 12] ларнинг олиб борган илмий ишлари камбағаллик билан боғлиқ масалаларни кенгроқ ёритишга хизмат қилган бўлса, Гобсон Дж., СаксД., Слезингер Г.Э., Уильям З., Уильямс Ф., Хайвман Р. [13,31,32,37-40]. Сингари етук хорижий иқтисодчи олимлар камбағаллик ва аҳолининг бошқа ижтимоий муаммоларини ўрганиш борасидаги илмий назарияларни янада бойитишга эришган. Жахон Банки тадқиқотчилари иқтисодий ривожланиш суръатларини ошириш иқтисодий эркинликларнинг йўқлиги билан чекланганлигини аниқлади. Иқтисодиётни эркинлаштириш камбағаллар мулкий ҳуқуқларини, айниқса ерга бўлган хуқуқларини кенгайтиришни талаб қилади. Самарасиз муассасалар, коррупция, ва сиёсий беқарорлик инвестицияларни сусайтирса, соғлиқни сақлаш, таълим ва инфратузилмани ривожлантиришга грантлар ва ҳукумат ёрдами эса инсон ва жисмоний капитални ошириш орқали иқтисодий ўсишга катта ёрдам беради. Охирги 10 йилликда эса, халқаро молиявий инқироз асоратлари даромад тенгсизлиги ва ахоли камбағал қатламининг ортиши асоратлари яққол намоён бўлгандан сўнг эса, бу муаммо бир қатор эмпирик тадқиқотлар билан бойитилди. Жумладан, Ж.Стиглиц охирги ўн йилликда АҚШда кузатилаётган юқори тенгсизлик ва камбағал аҳоли қатлами кескин купайганини, Буюк Депрессия давридан Рейган давригача хукуматнинг “адашилган устуворликлар ва адолатсиз сиёсатларнинг йиғма натижасида, 1 фоиз аҳоли манфаатини кўзлаб иқтисодиётни тартибга солишни издан чиқариш, солиқ имтиёзлари ва солиқ таътилларини ўринсиз қўллаш натижасида Америкаликлар орзуси эртакга айланганини такидлайди. Сабоқ чиқариш учун эса Скандинавия давлатлари, Сингапур ва Япония тажрибаларини урганиб, иқтисодиётда тўлиқ бандликни таъминлаб, жамиятда адолат ва уйғунликни тиклашга бел бойлашга чақиради. Бошқа бир қатор тадқиқотчилар эса кўплаб 12

буюк империяларнинг пароканда бўлиши ва давлатларнинг инқирозга юз тутишини урганиб, аҳолини камбағал қатлами ортишини фақатгина жуғрофий, иқлим,дин, сиёсий арбобларнинг қашшоқликк масаласига эътиборсизлиги каби омиллар тушунтира олмасликларини исботлашади. Уларнинг тадқиқотларида бардавом иқтисодий фаровонлик жамиятда барча қатламларининг сиёсий ва хуқуқий манфаатларига тенг хизмат қилувчи “инклюзив” институтлар ролига боғлиқ. Яъни кўп фикрлилик ва демократия жамиятда истеъдод ва ижодий ғояларни қўллашга имкон яратиб жамиятларни олға ривожлантиради. Бунга тескари равишда жамиятда сиёсий ва ҳуқуқий қарор қабул қилиш тор доирадаги хукмрон қатлам қўлида бўлса, улар бошқа аҳоли қатламини эксплуатация қилишлари ва элита бўлмаганларни маблағларини сўриш учун “экстрактив” ташкилотлар яратилади. Экстрактив ташкилотлари мавжуд давлатлар эса катта иқтисодий ривожланишга эришаолишолмаган, чунки оддий хаалқда тадбиркорлик ва инвестиция билан шуғулланишга катта иштиёқ бўлмайди. Шу сабаб, қашшоқликга қарши курашадиган давлатлар, аҳолини сиёсий ва хуқуқий тенглигини, уларнинг овозлари инобатга олинишлари учун соғлом мухит яратишса, муаммо самарали хал бўлади деб таъкидлашади янинг ўрнига юмшатиш қабилида “кам таъминланганлик” тушунчаси билан алмаштириб келинган эди. Бугун мамлакатимизда олиб борилаётган очиқ демократик сиёсат туфайли мазкур муаммонинг мавжудлиги, унинг ечими бўйича чуқур таҳлилларни амалга ошириш, уни пасайтириш ва келажакда бартараф этиш ҳақида юксак минбарларда ҳам очиқ- ойдин гапирилмоқда. Хусусан мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг жорий йилнинг 4 24 январь куни Олий Мажлисга йўллаган Мурожаатномасида камбағалликни қисқартириш устувор вазифалардан бири сифатида белгиланди. 4 www . president . uz - Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий веб-сайти . 13

Мурожаатномада таъкидлаганидек: “Ҳудудларда, айниқса, қишлоқларда аҳолининг аксарият қисми етарли даромад манбаига эга эмаслиги сир эмас. Ҳар қандай мамлакатда бўлгани каби бизда ҳам кам таъминланган аҳоли қатламлари мавжуд. Турли ҳисобкитобларга кўра, улар тахминан 12-15 фоизни ташкил этади. Бу ўринда гап кичкина рақамлар эмас, балки аҳолимизнинг 4-5 миллионлик вакиллари ҳақида бормоқда. Бу уларнинг бир кунлик даромади 10-13 минг сўмдан ошмаяпти, дегани. Ёки бир оилада машина ҳам, чорва ҳам бўлиши мумкин, лекин бир киши оғир касал ўлса, оила даромадининг камида 70 фоизи уни даволатишга кетади. Хўш бундай оилани ўзига тўқ дейиш мумкинми? Президент сифатида мени одамларимизнинг овқатланиши, даволаниши, болаларини ўқитиши, кийинтириши каби ҳаётий эҳтиёжлари нима бўлаяпти, деган савол ҳар куни қийнайди. Камбағалликни камайтириш – бу аҳолида тадбиркорлик руҳини уйғотиш, инсоннинг ички куч-қуввати ва салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш, янги иш ўринлари яратиш бўйича комплекс иқтисодий, ижтимоий сиёсатни амалга ошириш, демакдир”. Ўзбекистонда охирги 2 йил ичида ижтимоий нафақа олувчилар сони 1,3 баробарга кўпайди, нафақалар миқдори 2 баробарга ошди. Лекин кам таъминланган аҳолига ижтимоий нафақа ва моддий ёрдам пулини тўлаш ёки улар миқдорини ошириш орқали ушбу муаммо тўлиқ ечилмайди. Зеро ушбу ўринда қадимги Хитой файласуфи, даосизм асосчиси Лао Цзынинг чуқур ҳаётий мулоҳазалари асосидатаъкидлаган ҳикматли сўзидан иқтибос келтирадиган бўлсак, “Оч қолган инсонга балиқ берсанг, уни бир кунлик қорнини тўйдирасан. Агар унга қармоқ бериб, балиқ овлашга ўргатсанг, уни бир умр очликдан қутқарасан” дейди 5 . Шу нуқтаи назардан, Юртбошимиз 6 томонидан Жаҳон банки, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт дастури ва бошқа халқаро нуфузли ташкилотлар билан бирга камбағалликни камайтириш дастурини ишлаб 5 http://iqtisodiyot.tsue.uz – Тошкент Давлат Иқтисодиёт Университети расмий веб сайти. 6 www . president . uz - Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий веб-сайти . 14

чиқиш таклифи илгари сурилди. Бунда халқаро меъёрлар асосида чуқур ва ҳар томонлама комплекс изланишлар олиб борилиб “камбағаллик” тушунчаси, уни аниқлаш мезонлари ва баҳолаш услубларини қамраб олган янги методология яратиш лозимлиги таъкидлаб ўтилди. Камбағаллик кўрсаткичини аниқлаш, уни таҳлил қилишдан мақсад давлат ва фуқаролик жамиятининг камбағал инсонлар қаторига тушиб қолган аҳоли қатлами учун манзилли дастурларни ишлаб чиқиш ҳамда аҳоли турмуш даражасини оширишдан иборат. БМТ камбағаллик чегарасини асосий товар ва хизматлар учун зарур бўлган даромадлар сифатида белгилайди. Камбағаллик даражаси нисбий тушунча бўлиб, муайян мамлакатнинг умумий фаровонлик даражасига боғлиқ. Жаҳон амалиётида камбағалликни ҳисоблашнинг учта, яъни мутлоқ, нисбий ва субъектив концепцияси кенг тарқалган. Ушбу концепциялар бир-бирини инкор этмаган ҳолда, аксинча бири иккинчисини тўлдиради. Камбағалликни ҳисоблаш икки босқичда амалга оширилади, биринчиси, камбағалликни аниқлаш бўлиб, бунда ушбу тоифага мансуб бўлганларни халқаро ва маҳаллий шарт-шароитларни ҳисобга олиб ишлаб чиқилган методологиядан фойдаланиб ҳисобланади. Бунинг учун энг асосий шарт сифатида статистик кўзатувларни тўғри амалга ошириш талаб этилади. Иккинчиси, унинг ҳажмини, яъни қийматини келтириб чиқариш ва уларга давлат томонидан манзилли ёрдам кўрсатишдан иборат . Маълумки, камбағалликнинг кўп қиррали кўрсаткичи Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт дастури кўмагида Оксфорд университети олимлари томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, ушбу методология жаҳон мамлакатлари кесимида Инсон тараққиёти индексларини ҳисоблашда кенг фойдаланиб келинади. Уй ҳўжалигининг истеъмол харажатлари орқали камбағалликни ўлчайдиган услуб эса, Халқаро меҳнат ташкилоти томонидан қўллаб-қувватланиб келинади. 15

Номонетар услуб камбағалликни учта индекс бўйича ўлчашни назарда тутади: кўп қатламли камбағаллик (у аҳоли камбағаллигининг қатламлари ва чуқурлигини ўлчайди), моддий депривация (нисбий камбағаллик даражасини аниқлайди) ва ижтимоий узилиб қолишни (бу социал аҳамиятли хизматлардан фойдаланиш имкониятини ўлчайди) назарда тутади. Камбағалликнинг мутлоқ концепцияси. Ушбу концепция “камбағаллик чегараси” тушунчаси билан узвий боғлиқ. Камбағаллик чегараси мавжуд даромад, ялпи даромад ёки истеъмолнинг шундай даражасики, агар улар бу даражадан паст бўлганда одам камбағал ҳисобланади. Мутлоқ камбағаллик чегараси: чекланган озиқ овқат савати (тўйимли моддалар истеъмол қилиш) ва озгина қўшимча бошқа харажатларга йўл қўйиш имконига асосланган абсолют минимал турмуш даражаси тушунилади. Мутлақ камбағаллик кўпинча истеъмол ёки даромад даражаси камбағаллик чегарасидан паст бўлган одамлар ёки уй хўжаликлари сони орқали ўлчанади. Жаҳон банки мутлақ камбағаллик чегараси сифатида кунига 1,25 АҚШ доллари ҳисобига (доллар курси харид қобилияти паритети бўйича ҳисобланади) кун кечиришни белгилаб қўйган. Камбағалликнинг нисбий концепцияси. Камбағалликнинг мазкур кўрсаткичи камбағалликнинг нисбий чегарасини белгилайди ва аҳолининг амалдаги даромадини бошқалар билан таққослаш имконини яратади. Аҳолининг реал даромадлари ортиб бораётган шароитда тақсимлаш принципи ўзгармаса, нисбий камбағаллик аввалдагидек сақланиб қолади. Бунда, нисбий камбағаллик концепцияси тенгсизлик концепциясининг таркибий қисми деган хулоса чиқаришга асос бўлади. Бироқ бу, тенгсизлик қанча кам бўлса, нисбий камбағаллик шунчалик кам бўлади, деган маънони ангнлатмайди. Нисбий камбағаллик концепцияси асосчиси, инглиз социологи П.Таунсенд бу категорияни иқтисодий ресурслар етишмаслиги оқибатида мазкур жамиятнинг кўпчилик аъзолари учун одатий турмуш тарзини давом эттириш имконияти 16

бўлмаслиги сифатида таърифлаган. Унинг камбағалликни таҳлил этиш усули “Кўпўлчамли депривация” тушунчасига асосланган. Бундай ҳолатни у “шахс, оила ёки гуруҳнинг жамият ёки умуман миллат манзарасидаги кузатилаётган ва асосланадиган ночор аҳволи” сифатида тушунган. Кўпўлчамли депривация усулида моддий депривацияга (овқатланиш, кийим-кечак, турар-жой шароитлари, узоқ муддат фойдаланиладиган буюмлар, яшаш жойи муҳити, меҳнат шароитлари ва хусусиятлари) ижтимоий депривация кўрсаткичлари (иш билан бандлик, бўш вақтни ўтказиш, таълим ва ҳоказолар хусусиятлари) қўшилган. Нисбий камбағаллик кўлами мутлақ камбағаллик кўламига мос тушмайди. Мутлақ камбағаликка барҳам берилиши мумкин, лекин нисбий камбағаллик ҳамиша сақланиб қолади. Яъни тенгсизлик жамиятнинг ажралмас белгисидир. Жамиятда ижтимоий қатламлар турмуш стандартлари ортган пайтда ҳам нисбий камбағаллик сақланиб туради ва ҳатто ортади. Субъектив камбағаллик концепцияси. Мазкур концепцияга кўра, фақат шахснинг ўзи ўзини камбағал деб ҳисоблаши ва камбағаллар қаторига қўшиб қўйишга мойил бўлади. Субъектив камбағаллик даражасини аниқлаш борасида турлича ёндашувлар мавжуд. Бунда ижтимоий сўровномаларни ташкил этган ҳолда инсон ўзини ёки дўстларини, касбдошларини, маҳалладошларини камбағал деб ҳисоблаши мумкинлигини аниқласа бўлади. Шунингдек, ижтимоий фикрга асосланган ҳолда субъектив камбағаллик чегарасини аниқлаш ва уни аҳолидаромади билан таққослаш мумкин. Камбағал ҳисобланадиган аҳоли қатламларини ижтимоий муҳофаза қилишда пул ва натура кўринишидаги нафақаларнинг ривожланган тизими 17

ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Мазкур тизим бозор муносабатлари ривожланаётган барча мамлакатларда мавжуд бўлиб, камбағалликнинг салбий оқибатларини юмшатишда муҳим ижтимоий ҳимоя вазифасини ўтайди. Аҳоли муайян категорияларининг ижтимоий ёрдам олишга бўлган ҳуқуқини аниқлаш учун, одатда, камбағаллик даражасини белгилайдиган кўрсаткичлардан фойдаланилади. БМТ томонидан 2015 йилнинг 25 сентябрида барқарор ривожланишни таъминлаш, камбағаллик муамосини бартараф этиш, инсонларнинг эркин яшаш ва табиат ресурсларидан фойдаланишда тенгсизликка барҳам бериш, очлик ва бошпанасизликни олдини олиш, атроф- муҳитни тоза сақлаш ва келажак авлодларга бус-бутун ҳолда неъматлардан баҳраманд бўлишликни таъминлаш мақсадида “Дунёмизни ўзгартириш: 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги Кун тартиби” дастури 193 давлат томонидан маъқулланиб қабул қилинган эди. Ушбу муҳим ҳужжат барқарор ривожланишни таъминлашга хизмат қиладиган 17 та бош мақсад, 169 та мақсадли вазифа ва 230 та кўрсаткични қамраб олган бўлиб, келажакда сайёрамизда истиқомат қилаётган аҳолининг ўткир муаммолар сирасига кирадиган қашшоқлик ва очликка барҳам бериш, тўйиб овқат емасликни олдини олиш, иқлим ўзгаришларига дош бериш орқали инклюзив ўсишни таъминлаш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш каби муаммоларни ўз ичига қамраб олади. Барқарор ривожланиш мақсадларининг (БРМ) 17 та йўналиши сифатида қуйидагилар киритилди: қашшоқликнинг ҳар қандай шаклига барҳам бериш; очликка якун ясаш, озиқ- овқат хавфсизлигини таъминлаш; ҳар қандай ёшда ҳам соғлом турмуш тарзини йўлга қўйиш; сифатли таълим билан аҳолининг саводхонлигини ошириш; гендер тенглигини таъминлаш; тоза сув билан таъминлаш; иқтисодий ўсишга эришиш ва тулиқ, унумдорлиги юқори бўлган бандликни таъминлаш; умумий фойдаланиш учун арзон энергия ресурсларга эга бўлиш; шаҳарлар, қишлоқларнинг очиқлиги, хавфсизлиги ва экологик барқарорлигини таъминлаш; саноатлаштириш, инновация ва инфратузилмани 18

ривожлантириш; тенгсизликни пасайтириш; истеъмол ва ишлаб чиқаришга масъулликни ошириш; иқлим ўзгаришига қарши курашиш; океан ва денгиз ресурсларидан оқилона фойдаланиш; экотизим, биохилма-хиллик ва ўрмонларни асраш; тинчлик ҳукм сурадиган жамиятни шакллантириш. Камбағалликни пасайтириш ва очликка қарши курашиш учун озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва ушбу соҳага инвестицияларни сарфлашни талаб этади. БМТ томонидан эълон қилган маълумотларга кўра дунё аҳолисининг 85 фоизи қишлоқларда истиқомат қилади. Бу қарийб 3.5 миллиард аҳоли сонини ташкил этади. Жаҳонда 800 миллион аҳоли очликдан азият чекмоқда. 2030 йилда дунё аҳолиси сони 8,3 миллиард кишини ташкил этиши башорат қилинаётган бўлса, ўз-ўзидан қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга бўлган талабнинг кескин ошиши ресурслар унумдорлиги даражасини ошириш билан боғлиқ муаммоларнинг кучайиши, айни хақиқат, ҳисобланади. Башарти 20-асрда бошланган “яшил инқилоб”нинг иккинчи тўлқинини бошлаш вақти келганлигидан далолат бермоқда. Камбағаллик миллатнинг соғлиги, меҳнатга лаёқати ва илмий салоҳиятига путур етказади. Шунингдек, унинг оқибати натижасида давлат бюджетининг пасайиши ва сиёсий жараёнларнинг кескинлашишига сабаб бўлади. Ушбу ўринда 2019 йилда иқтисодиёт бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлган олимлар ҳам айнан жаҳонда камбағалликни пасайтириш бўйича олиб борган тадқиқотлари учун мукофотланганлигини эсга олиш зарур бўлади. Булар америкалик Майкл Кремер ва келиб чиқиши асли ҳиндистонлик бўлган Абхиджит Банерджи ҳамда унинг рафиқаси Эстер Дюфло бўлиб, улар камбағалликни аниқлаш ва уни бартараф этиш борасида ижтимоий инновацияларни амалиётга татбиқ этдишди. Уларнинг илмий тадқиқот натижаларига кўра камбағалликни юзага келтиридаган омиллар, шарт- шароитлар диагностикаси билан бирга ҳар бир мамлакат, ҳудуд ва оила кесимида бартараф этиш мумкинлиги аниқланди. Табиий фанлар ва тиббиётда олиб бориладиган тажриба усулларидан (эксперимент) кенг фойдаланган 19

ҳолда мазкур олимлар Кения ва Ҳиндистон оилалари, индивидлари мисолида дала тажрибаси асосида камбағалликни аниқлаш, уни пасайтириш бўйича изланишларни олиб боришиб, қуйидаги бош саволни қўйишди: кабағал давлатларда таҳсил олаётган ўқувчи-болалар учун бепул тушлик фойдалими ёки ўқув қўлланма? Улар томонидан олиб борилган кўплаб тажрибалар (ушбу тажриба 20 йил давомида амалга оширилган) шуни тасдиқладики, бепул тушлик ва қўшимча ўқув қўлланма ўқувчиларнинг ўзлаштириш кўрсаткичига унчалик ҳам сезиларли таъсир кўрсатмас экан. Шу боисдан, мактабларни турли хилдаги замонавий ўқув қуроллари билан таъминлаш, моддий-техник базасини яхшилашга йўналтирилган молиявий харажатларни амалга ошириш, ўқувчиларни бепул тушлик ва кийим-бошлар билан таъминлаш каби чоралар қўмга сув сепган каби сингиб кетар экан. Ўзлаштириш кўрсаткичи ва ўқувчиларнинг билим савиясини кўтарадиган асосий омил: таълим бериш шаклини ва ўқитувчиларнинг таълим бериш сифатини ошириш, ўқувчиларга индивидуал ёндашув усулларини кучайтириш (дарс мазмунини оширишга) ҳамда болаларни қийнаб келадиган гижжа касалликларидан фориғ бўлишларини таъминлашга боғлиқ экан. Болалар организмида жойлашган паразитлардан ҳоли бўлмасдан туриб, болаларга қанчалик билим берманг унинг ақли ва тафаккури кенгайиб қолмаслигини Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ҳам тасдиқлади. 20

2. Камбағаллик даражаси ни ўлчаш мезонлари. Белгиланган даврда инсон фаровонлиги даражасини ўлчашда фойдаланиладиган 2 та кўрсаткич мавжуд: аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад ёки аҳоли жон бошига тўғри келадиган истеъмол харажатлари. Даромадларнинг истеъмолга нисбатан ўзгарувчан бўлиши, баъзи даромад манбаларини аниқлашнинг мураккаблиги, даромадлар тўғрисидаги ёлғон маълумотларнинг келтирилиш даражаси юқори бўлганлиги учун амалиётда 2- кўрсаткичдан фойдаланиш тавсия этилади. Шунинг билан бирга, фаровонлик кўрсаткичи сифатида истеъмол харажатлари маълумотларидан фойдаланишда эса вақт ўтиши билан нархларнинг ўзгаришини, айрим мамлакатлар ўртасидаги нархлар фарқини, уйда истеъмол қилинадиган товарлар (шу жумладан, озиқ-овқат маҳсулотлари), уй хўжаликлари томонидан қабул қилинадиган жамоат товарлари ва хизматлари нархлари (бепул ёки субсидияланган тиббий ёрдам, мактаб овқатлари, халқ таълими) кабиларни ҳисобга олган ҳолда бу кўрсаткичга баъзи тўғрилашларни киритиш лозим бўлади. Шу сабабли, ким камбағал ёки камбағал эмаслигини аниқлаш учун истеъмол (даромад) тўғрисидаги билимларга асосланиб, одатда "камбағаллик чегараси" деб номланадиган камбағалликнинг энг юқори даражасини аниқлаб олиш лозим. Бу эса мушкул вазифадир, чунки камбағаллик таърифи бўйича ҳам, унинг чегараси бўладиган нарсада ҳам мутахассислар ўртасида якдил фикр мавжуд эмас. Шу билан бирга, камбағаллик чегарасининг энг кўп ишлатиладиган таърифлари қуйидагилардир: Озиқланишга асосланган камбағаллик даражаси. Қашшоқлик маълум кўринишларни олади ва очлик ана шундай кўринишлардан биридир. Бундай ҳолда, фаровонлик аҳоли жон бошига кунлик килокалориялар истеъмоли билан ўлчанади ва ушбу категориядаги одамлар учун кунлик энергия сарфи миқдори билан таққосланади. БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти кунига энергия сарфи чегарасини ўртача 1800 килокалория қилиб 21

белгилашни тавсия этади. Бу кўрсаткич ёшга, жинсга ва инсон фаолият даражасига қараб ўзгариши мумкин. Озиқ моддалар етишмовчилигининг бошқа шакллари, масалан, оқсиллар ёки "яширин очлик" деб номланган баъзи микроэлементлар учун ҳам чегара белгиланиши мумкин. Бундай ҳолатда ҳам тавсия этилган минимал даражадан келиб чиқиб камбағалликнинг умумий даражасини белгилаш мумкин. Халқаро камбағаллик чегараси. Ушбу чегара Жаҳон банки томонидан халқаро таққослаш учун ишлатилади. Ўта қашшоқлик чегараси сотиб олиш қобилияти паритети бўйича кунига 1 доллар миқдорида белгиланади, камбағаллик чегараси эса кунига 2 доллар миқдорида белгиланади. Сўнгги пайтларда ушбу камбағаллик чегаралари тегишли равишда 1,25 ва 2,5 долларга кўтарилган. Ҳозирги вақтда дунёдаги энг камбағал 15 мамлакат ушбу камбағаллик чизиғиларидан фойдаланади. Бироқ, ҳозирги вақтда, турли мамлакатларнинг ўзига хос хусусиятлари ва ривожланиш босқичларини ҳисобга олган ҳолда, камбағалликнинг бошқа чегаралари ҳам қўлланилади. Хусусан, даромади ўртача кўрсаткичдан паст бўлган давлатлар учун кам таъминланганлик даражаси кунига 3,2 доллар, даромади ўртача кўрсаткичдан юқори бўлган давлатлар учун эса кунига 5,5 долларни қўллаш тавсия этилади. Нисбий камбағаллик чегараси. Қашшоқлик нафақат мутлоқ, балки нисбий тушунчадир. Одамлар ўз истеъмол даражасини тегишли назорат гуруҳидаги бошқа одамлар билан таққослаганда ўзларининг ҳолатини субъектив равишда ёмон баҳолашлари мумкин. Бу нисбий маҳрумлик тушунчаси туфайли одамлар ўз мамлакатлари ёки жамоаларидаги ўртача кўрсаткичга нисбатан шахсий даромадлари ёки истеъмоллар даражаларига аҳамият беришади. Нисбатан камбағаллик чегарасини оддий ижтимоий-иқтисодий фаолиятда муносиб иштирок этиш учун зарур бўлган ижтимоий интеграция харажатлари сифатида ҳам изоҳлаш мумкин. Нисбий камбағаллик чегарасини қўллаш Европа мамлакатларида кенг тарқалган. Бу ҳолда кам таъминланганлар сифатида мамлакатда энг кам истеъмол қилувчи 25% одам тушунилади. 22

Субъектив камбағаллик чегараси. Aйтишимиз мумкинки, камбағаллик нафақат мутлоқ ёки нисбий стандарт, балки идрок ҳамдир. Бундай ҳолда, уй хўжалигига: "Сиз қандай харажатларнинг қандай даражасини мутлоқ минимал деб ҳисоблайсиз?" деб сўралади ва бу уларнинг ҳақиқий харажатлари даражаси билан таққосланади. Шундай қилиб, амалдаги харажатлари эълон қилинган субъектив минимумдан паст чиққанлар улушига камбағаллик даражаси деб қаралади. Aммо, бу ерда камбағаллик даражаси, кўп ҳолларда, саволнинг қандай берилишига боғлиқ. Ўзбекистонда камбағалликни ўлчашда фақат дастлабки иккита усул қўлланилади. Озиқланишга асосланган усулнинг натижалари камбағаллик даражасини 11,4% эканлигини кўрсатади. Иккинчи ёндашув натижаларига асосланиб эса кунига 5,5 доллар чегарани олиганда камтаъминланганлик даражаси 36,6% ва 3,6 доллар деб олганда - 9,6%ни ташкил этади. Жаҳон банкининг ҳисоб-китобларига кўра, камбағалликнинг юқори даражаси Самарқанд, Сурхондарё, Сирдарё, Aндижон вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасида кузатилмоқда. Сўнгги йилларда камбағаллик даражасини ўрганиш учун фойдаланилиши мумкин бўлган омма учун очиқ маълумотлар базасини яратишда сезиларли ютуқларга эришилди. Улар бизга камбағалликни тавсифлаш, унинг омиллари, шунингдек, аниқ дастурлар ва сиёсий ислоҳотларнинг камбағалликка таъсири тўғрисидаги кўплаб фаразларни синаб кўриш имконини беради. Масалан, камбағал бўлган ва бўлмаган одамлар ёки уй хўжаликларининг хусусиятларини таққослаб, камбағалликнинг сабабини аниқлаш ва унга қарши курашнинг аниқ параметрларини белгилаш мумкин. Бунда маълумот қуйидаги йўналишларда таҳлил қилиниши мумкин:  Оила аъзоларининг хусусиятлари: ёши, жинси, миллати, маълумоти ва соғлиг даражаси.  Уй хўжалигининг демографик хусусиятлари: оила бошлиғининг жинси, ишлаш ёшидаги аъзоларга тўғри келадиган болалар ва қариялар сони. 23

 Мулк: ер, чорва моллари, асбоблар ва ижтимоий капитал.  Фаолият турлари: фаолият соҳаси, томорқа фаолияти, бандлик тури.  Жойлашув: қишлоқ / шаҳар, вилоят, туман.  Коммунал хизматлардан фойдаланиш: электр энергияси, ичимлик суви, тиббиёт муассасаси, мактаб, ижтимоий ёрдам дастурлари.  Бозорга кириш ва хусусий хизматлар: бозорларгача масофа, йўл инфратузилмаси, молиявий хизматлардан фойдаланиш ва б. Масалан, Россия тажрибаси шуни кўрсатадики, уй хўжалигининг камбағал бўлишига 16 ёшгача бўлган болаларнинг мавжудлиги, ишсиз оила аъзоларининг борлиги, қишлоқ жойларда яшаши, барқарор даромад манбаларининг йўқлиги ва уларнинг норасмий секторда бандлиги ва минтақанинг иқтисодий ривожланиши ёмонлиги каби омиллар таъсир кўрсатиши мумкин. Шундай қилиб, Ўзбекистондаги камбағалликнинг янада аниқ тасвирини унга қарши кураш бўйича асосий чора-тадбирлар ва тавсияларнинг мазмунини белгилайди. Ушбу соҳада олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра, кам таъминланган оила 7 кишидан иборат бўлиб, оила бошлиғининг ўртача ёши 50 ёшдан юқори ва у олий маълумотга эга эмас. Жумладан, 11% камтаъминланган оиланинг бошлиғи ишсиз, 93% ҳолатларда эса олий маълумотга эга эмас ва фақат 24% ўрта махсус маълумотга эга. Камтаъминланган уй хўжаликларининг 43% доимий иш жойига эга эмас. 93% марказий иситиш тизимига, 96% марказий канализация тизимига ва 66% марказий сув таъминотига уланмаган. Прогнозлаш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти томонидан БМТ Тараққиёт дастури кўмагида олиб борган шунга ўхшаш тадқиқотлар натижаларига кўра эса республикада камтаъминланган уй хўжаликларининг аҳволини қуйидагича тавсифланиши мумкин: улар 3 болали қишлоқ жойларда истиқомат қилувчи, оила аъзоларининг маълумот даражаси юқори бўлмаган ва чет элда меҳнат қила оладиган меҳнатга лаёқатли аъзоси бўлмаган уй 24

хўжаликларидир. Шу билан бирга, камтаъминланганлик даражаси аниқ минтақавий хусусиятга эга. Ушбу натижалар Жаҳон банкининг 2014 йилда Ўзбекистон иқтисодиётини инклюзив диагностикаси бўйича хулосалари билан мос келади. Хусусан, энг камтаъминланган уй хўжаликлари болалари кўпайиши сабабли каттароқ эканлиги, шунингдек, ишлайдиган катталар сони камлиги қайд этилган. Эркаклар орасида фаровонлик даражаси ҳар хил бўлган гуруҳлар ўртасида меҳнат ҳолатида жиддий тафовут йўқ. Бироқ камтаъминланган аёлларнинг ишчи кучи таркибидаги иштироки анча паст, ҳар учинчи кам таъминланган оиланинг бошлиғи аёл киши. Истеъмол (даромадлар) ўртасидаги тафовутни белгиловчи учта энг муҳим омил бу оила бошлиғларининг жинси, маълумоти ва бандлик ҳолати. Ушбу натижалар мамлакатнинг камбағаллик муаммосини ҳал қилишда аксарият минтақаларда таълим сифати, бандлик даражаси, уй-жой билан таъминланганлик имкониятлари ва яшаш шароитлари муҳимлигини тасдиқлайди. Аҳоли турмуш даражаси ва сифати иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг, аҳоли даромадлари ва харажатларини тартибга солиш бўйича сиёсат натижаси кўрсаткичидир. Турмуш даражасини аниқлаш учун “Истеъмол савати”дан, яъни муайян истеъмол даражасини таъминловчи товарлар ва хизматлар мажмуидан фойдаланилади. Истеъмолнинг минимал ва рационал даражаси мавжуд. Истеъмолнинг минимал даражаси истеъмолчининг мавжуд бўлган нормал шароитларни таъминлаш чегарасидан ташқарига чиқаради, яъни у камбағаллар тоифасига айланади. Истеъмолнинг рационал даражаси бу индивид учун энг мақбул истеъмол миқдори ва таркибидир. Рационал истеъмол бюджетида харажатнинг асосий қисмини ноозиқ-овқат товарлар: маиший ва маданий мақсадлар учун мўлжалланган нарсалар, минимал истеъмол бюджет эса инсон танасининг нормал ишлаши учун зарур бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари учун 25

мўлжалланган. Истеъмолнинг минимал даражаси қашшоқлик чегарасини белгилайди. “Қашшоқлик чегарасидан” пастда яшовчи аҳоли улуши мамлакатда турмуш даражасини тавсифловчи энг муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, камбағаллик мезонини аниқлаш учун аввало истеъмол саватчасининг ҳуқуқий асосларини белгилаб олиш лозим бўлади. 2020 йил 3 июнь кунги Президент 7 раислигида ўтказилган видеоселектор йиғилишида Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлигига жорий йил 1 октябрига қадар тирикчилик учун зарур энг кам миқдор ва минимал истеъмол саватчасининг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди. Жаҳон тажрибасида аҳоли яшаш минимумини ҳисоблашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: Статистик усул. Аҳоли 10-20% кам таъминланган қатламнинг ўртача даромади даражасидаги яшаш минимуми. Юксак ривожланган давлатларда қўлланилади. Социологик усул. Зарур минимал даромадлар ҳақидаги аҳоли фикрига таяниб белгиланади. Одатда, давлатнинг яшаш минимумини ўрнатиш имкониятлари билан аҳоли фикри тўғри келмайди, бироқ бу усул аҳолининг истеъмолини тўғри белгилайди. Ресурс усули. Яшаш минимумини иқтисодиётнинг имкониятларидан келиб чиқиб белгилаш. Бу усул ҳам юксак ривожланган давлатларда қўлланилади. Норматив усул. Давлат томонидан минимал истеъмол бюджети қонун ва ижтимоий нормативлар билан белгиланади. Нисбий усулда ривожланган давлатнинг аҳолиси сони даромадига кўра тенг иккига бўлинади (ярми-кам даромадли ва қолган ярми кўп даромадли 7 www . president . uz - Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий веб-сайти . 26

аҳоли). Аҳолини тенг иккига ажратувчи даромад медиана даромади ҳам дейилади. АҚШ, Буюк Британия Германияда –медианадан 40% миқдорида, Финляндия, Италия, Греция, Испанияда – 50%, Портулагия ва Ирландияда 60% миқдорида яшаш минимуми белгиланган. Яшаш минимуми энг кичик миқдорининг таркиби турли давлатларда турлича қилиб белгиланган. Масалан, АҚШда “истеъмол саватчаси”га 300 номдаги, Германияда 475 номдаги, Англияда 350 номдаги, Россияда 156 номдаги товар ва хизматлар киритилган. Истеъмол саватчаси учта асосий таркибий қисмга: озиқ-овқат, ноозиқ- овқат ва хизматларга ажратиш мумкин. Истеъмол саватчасидаги озиқ- овқатлар миқдори улуши аҳолининг турмуш даражасини қай даражада эканлигини белгилайди. Ўзбекистон аҳолисининг аксарият қисмининг “истеъмол саватчаси”да озиқ-овқат маҳсулотларининг улуши зиёд. Худди шуни бартараф этиш ва истеъмол саватчасида ноозиқ-овқат маҳсулотлари ва хизматлари миқдорини ошириш мақсадида Президент томонидан ижро ҳокимияти олдига бир қатор вазифаларни белгилаб берилди. Бунда асосий эътибор, аҳолини тадбиркорликка ўргатиш, бор имкониятдан самарали фойдаланишга қаратилди. Маълумки, аҳолимизнинг кўп қисми қишлоқ жойларда истиқомат қилади ва уларда томорқа ерлари мавжуд. Маҳалла фуқаролар йиғинларидаги кам таъминланганлар рўйхатида турувчи аҳолининг аксариятининг томорқаси бўлиб, уларни тўғри йўналтириш, томорқасидан даромад олишни ўргатиш бугунги иқтисодиётимизнинг асосий мақсадидир. Истеъмол саватчасининг ҳуқуқий асосини яратиш орқали аҳоли камбағалликдан қутулиб қолмайди, балки уларнинг сонига аниқлик киритилади, холос. Худди шу мақсадда аҳоли даромадини оширишнинг энг самарали йўли бу фуқароларни боқиманда кайфиятдан чиқариш, уларнинг бандлигини таъминлаш, тадбиркорликка йўналтиришдан иборат бўлиши лозим. 27

Бундан ташқари, “истеъмол саватчаси”ни тасдиқлаш ва истеъмол бюджети чегараларини белгилаш муносабати билан мамлакат иқтисодиёти, ҳудудлари ва тармоқларида иш ҳақининг минимал чегараларини қайта кўриб чиқиш, иш ҳақи ва истеъмол бюджетининг минимал миқдори нисбатларини аниқлаштириш ва уларни босқичма-босқич тенглаштириш амалиётини жорий қилиш зарур бўлади. 28

3. Ўзбекистонда камбағаллик ва қашшоқлик кўрсаткичлар тахлили. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 8 раислигида 2020 йил 27 февраль куни тадбиркорликни ривожлантириш орқали камбағалликни қисқартиришга қаратилган чора-тадбирлар бўйича видеоселектор йиғилишида камбағаллик даражаси чуқурлашиб кетганлигини айтиб, “...биз шу пайтгача аксарият фуқароларимиз ҳақиқатан ҳам камбағал эканини кўриб-кўрмасликка, эшитиб-эшитмаганликка олдик. Бу нотўғри. Афсуски, дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, халқимизнинг 4-5 фоизи камбағал экани аниқланди. Энди яшириш керак эмас, оғир шароитларда яшаётган одамларимизнинг асл муаммоси, вазиятини тушунишимиз, барча тоифадаги раҳбарлар дунёқарашимизни ўзгартиришимиз лозим бўлади. Биздаги маълумотларга кўра, Қашқадарё вилояти камбағаллик муаммоси бўйича энг оғир ҳудуд ҳисобланади. 700 минг аҳоли камбағал. Бу жами аҳолининг қарийб 21 фоизини ташкил этмоқда. Бу вазиятда Қашқадарёда раҳбарлар бир жойда ўтириши мумкин эмас. Одамларимизни бундай оғир шароитдан қандай чиқариб оламиз, деган саволни ўзига бериши лозим. Шунингдек, Қорақалпоғистон Республикасида 500 минг, Сурхондарё вилоятида 500 минг, Наманган вилоятида 400 минг, Жиззах вилоятида 210 минг ва Сирдарё вилоятида 130 минг аҳоли камбағал. Бу рақамларни маҳаллалар кесимида олсак, янада оғир рақамларга гувоҳ бўламиз. Масалан, Паркент туманининг «Янгиобод» маҳалласида 1039 нафар кам таъминлаган ва камбағаллар бор. Олтинсой тумани «Миршоди» маҳалласида 906 нафар, Бойсун тумани «Тўда» маҳалласида 504 нафар фуқароларимиз оғир аҳволда яшаётганини” очиқ ойдин таъкидлади. Ўзбекистондаги камбағаллик ҳолатини ўрганиш аниқ чора-тадбирларни талаб этади. Бунда ривожланган давлатларни тажрибасини ўрганиш ўта муҳим масала. Шу билан бирга, биз учун муҳим томони, камбағаллик ҳолатини тўлиқ тугатиб бўлмайди, балки уни даражаси ва ҳажмини иложи борича камайтириш 8 www . president . uz - Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий веб-сайти . 29

мумкин. Бу давлат ва жамиятни сиёсати ва фаолиятига мутлақо боғлиқ эмас. Бу эса жамият ва давлатга камбағалликни негатив таъсирини камайтириш бўйича чораларни доимий равишда олиб боришни тақазо этади. Ўзбекистон учун хусусан абсолют камбағаллик концепцияси асосида камбағаллар сони, ҳолатини аниқлашда турли хил фикрлар, қарама-қарши ёндошувлар бор. Мисол, расмий манбаларга таяниб, камбағаллар сони умумий аҳолининг 13-15% ни ташкил этиши тахмин қилинади. Лекин аҳолини ўзини- ўзи баҳолашидан билиш мумкин-ки, фактлар аниқ ва шаффоф эмас. Яъни айрим аҳоли тоифалари моддий таъминланганлик жиҳатидан ўзларини камбағал ҳисобласа, айримлари айни шундай моддий таъминланганлик жиҳатидан ўзларини камбағал ҳисобламайдилар. Шунинг учун Ўзбекистондаги камбағаллик ҳолати кўп қирралик ҳолат ва уни тарқалиш масштаби турлича қабул қилинган. Бу муаммога турли қарашлар туфайли аниқ сиёсатни белгилаш, ҳамда курашиш механизмининг йўқлигидир. Шу билан бирга, қашшоқликка қарши самарали курашиш учун одамларнинг кундалик ҳаётида дуч келадиган ва уларнинг турмуш даражасининг пастлиги ёки қашшоқлик сабаблари бўлган муаммоларни яхши билиш керак. Одамлар фаровонлик Одамлар фаровонлик билан боғлиқ муаммоларни мустақил ҳал қилиш учун одамлар қандай манбаларга муҳтож? Мавжудлик аҳолининг аҳволини яхшилашга ёрдам берадиган (ва йўқлиги, мос равишда, олдини олиш) ресурсларнинг асосий турлари қуйидагилардан иборат: 1) иқтисодий манба, яъни оила ҳаётига алоҳида зарар етказмасдан сотилиши ва нақд пулга айлантирилиши мумкин бўлган мулк, даромаднинг табиати, оилада камида бир йил яшаши учун етарли маблағларнинг мавжудлиги; 2) таълим ва малака кўрсаткичлари тўплами сифатида ҳисобланган малака манбаси; 30

3) бирлаштирадиган ижтимоий манба: 1) кундалик алоқалар ва қўллаб- қувватлашнинг кундалик норасмий тармоқларига қўшилиш (дўстлар ва улар билан доимий алоқада бўлиш, уларнинг ишончли қўллаб-қувватлашига ишониш), 2) айниқса, жуда кам маълумотларга киришни таъминлайдиган юқори самарали ижтимоий тармоқларга кириш, фойда ва манбалар ("алоқалар"), 3) расмий тармоқларга қўшилиш (клубларга, партияларга аъзолик ва бошқалар); 4) фуқароларнинг бутун корхона ёки унинг бирлиги миқёсида қарорларни қабул қилиш, ҳокимиятдан фойдаланиш ҳуқуқини белгилаш, уларнинг расмий мақоми ва иш жойидаги мавқеига қараб ижтимоий мавқеини ўз-ўзини англаш қобилиятини ҳисобга оладиган ваколатли манба; 5) маданий манба, бу бир томондан фуқароларнинг бўш вақтини ўтказиш хусусиятлари ва маданий эҳтиёжларини, иккинчи томондан болалик ва ўсмирлик даврида уларнинг ижтимоийлашиши шароитларини (мактаб ёшида яшаш жойи ва ота-оналарнинг таълимоти) кўрсаткичларини ўз ичига олиши мумкин; 6) муваффақиятли муносабат мавжудлигини ва молиявий аҳволнинг ёмонлашишини, мос келмаслик, эгалитар кайфиятнинг йўқлиги, ташаббускорлик ва бошқаларни олдини олиш учун иш фаолиятини кучайтиришга тайёрлигини ҳисобга олган ҳолда шахсий манба 9 ; 7) фуқароларнинг меҳнат бозорида устун мавқега эга бўлиш имкониятларини оширадиган ёки аксинча, пасайтирадиган хусусиятларни ҳисобга оладиган биологик ресурс - соғлиқ даражаси, жинси ва ёши. Бундан ташқари, камбағаллар ҳолатининг ўзига хос хусусияти шунчаки улар «озгина пул» борлигидан иборат эмас, балки улар камбағал қатламлардир, улар нафақат қийин вазиятдан чиқишга имкон берадиган иқтисодий ёки малака капиталидан маҳрум, балки давлатдан ташқари бировнинг қўллаб-қувватлашига ишониш имконини берадиган оддий 9 www . uza . uz - Ўзбекистон Республикаси Миллий ахборот агентлиги расмий сайти. 31

ижтимоий капитал ҳам. Бундан ташқари, агар сиз аҳолининг турли қатламларини бирлаштирилган ресурс таъминоти кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқишга ҳаракат қилсангиз, камбағалларда бирон бир ресурс етишмаслиги манзараси янада равшанроқ бўлади ва мамлакатнинг иқтисодий ҳолатида бирон бир яхшиланиш камбағаллик ҳолатини автоматик равишда яхшиламаслиги аниқроқ бўлади. Шундай қилиб, "даромадлар камбағаллиги" ни эмас, балки ҳақиқий камбағаллик билан курашиш муаммоси, бир томондан, уларни сарфлаш хусусиятлари ва бошқа томондан мавжуд ресурсларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишдир 10 . Ҳозирги даврда камбағаллик чегараси бир киши учун суткасига 3,2 АҚШ доллари миқдорида белгиланган. Агар бу миқдорни бир киши учун бир ойда 96 АҚШ доллар (МБ расмий курси бўйича 918 минг сўм) ташкил этишини ҳисобга олсак, Ўзбекистон оилалари ўртача сони 4,6 кишини ташкил этиши ва бу чегара бир оила учун 441,6 АҚШ (МБ расмий курси бўйича 4 млн 223 минг сўм) долларини ташкил этиши керак. Айни пайтда аҳолининг пул даромадлари билан бирга натурал даромадлари ҳам бор. Натурал даромадларни тўлиқ статистик ҳисобга олиш имконияти чекланган. Агарда аҳолининг умумий даромадлари таркибида натурал даромадлари 15-25 фоизни (асосан қишлоқ туманларида) ташкил этишини ҳисобга олсак, ўртача 4,6 кишилик оила учун натурал даромадларни пулга чақиб, ҳисобласак мос равишда (4 223 000-633 450 (15%)) 3 млн 598 минг 550 сўм ёки (4 223 000-1 055 750) 3 млн 167 250 сўмни ташкил этиши керак. Демак, Ўзбекистон камбағаллик даражасини аниқлашда жаҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда ўзининг миллий камбағаллик чегарасини белгилаб олиши талаб этилади. 1 -жадвал. Ўзбекистонда ўртача ойлик нафақалар ва минимал нафақаларнинг динамикаси. (2016-2019 йиллар) 11 . 10 www . uza . uz - Ўзбекистон Республикаси Миллий ахборот агентлиги расмий сайти. 11 www . stat . uz - Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси расмий сайти. 32

Кўрсаткичлар 2016 2017 2018 2019Ўртача ойлик нафақа Сўмда 494,2 556,8 640,5 701,7 АҚШ долларида 164,0 98,1** 78,0 78,7 М инимал нафақа Сўмда 292,9 336,9 396,5 436,2 АҚШ долларида 97,1 59,4 48,2 49,0 33

4. Ўзбекистонда камбағаллик ва қашшоқлик камайтириш чора- йўллари. Ўзбекистонда камбағалликнинг миллий стандартларини белгилашда 3 та аҳоли тоифаларининг камбағаллик даражасидан келиб чиқиб комплекс ёндошиш талаб этилади: 1-тоифа. Ижтимоий мақомдан келиб чиқиб, доимий камбағаллар (айрим пенсионерлар-якка ёлғиз, қаровчиси йўқлар, ногиронлиги бўлган шахслар, қаровчисини йўқотган ёки кўп болали оилалар ва ҳ.к). 2-тоифа. Камбағалликдан чиқиб кетиш имкониятига эга бўлган тоифалар (балоғат ёшидагилар, аёллар, ишсизлар ва ҳ.к). 3-тоифа. Камбағалликка юз тутиш хавфи бўлган тоифалар –камдаромадли фаррошлар, қаровуллар, оддий ишчилар, касби замон талабларига жавоб бермайдиганлар, ишдан бўшаб қолганлар, фаровонликка интилмайдиганлар ва ҳ.к.). Камбағалликнинг Миллий стандартларини яратишда айтиб ўтилган аҳоли қатламларини ўрганиб, уларнинг ҳар бирига табақалашган тарзда чоралар кўриш талаб этилади. Масалан, биринчи тоифадагилар албатта моддий кўмакка муҳтож, уларга давлатнинг моддий ёрдами керак бўлади. Чунки, ушбу тоифадагилар ўзларининг ижтимоий мақомидан келиб чиқиб, шахсий даромадларини ўстириб бориш имкониятига эга эмас. Иккинчи тоифадагиларда камбағалликдан чиқиб кетиш имкониятлари мавжуд. Уларни касбга ўргатиш, янги касбга қайта тайёрлаш, бандлигини таъминлаш, бизнес билан шуғулланишга йўналтириш ва шунга ўхшаш чораларни кўриш орқали даромад топиш имкониятини яратиш зарур бўлади. Учинчи тоифадагилар ўзларининг фолият доирасини ўзгартиришлари, улар олаётган иш ҳақини ўртача даражага етказиш, қўшимча даромад манбаларини излаб топишига ундаш, шароит ҳозирлаш, шахсий томорқа 34

хўжалиги имкониятларидан фойдаланишни кенгайтириш ва шунга ўхшаш чораларни кўриш талаб этилади. 35

1-расм. Фарғона Вилоятида “Махаллабай” ишлаш тизими схемаси 12 . Расмда кўрсатилган схема бу Ўзбекистон Республикаси Президенти камбағалликка қарши курашиш чора тадбирларининг бир қисмидир. Даромад ва истеъмол тушунчаларидан келиб чиқиб, камбағаллик ва ночорлик муаммосига бўлган ёндошишни янада чуқур ўрганиш ва аниқ чораларни белгилаш имконини беради. Камбағаллик нисбий ва субъектив хусусият касб этади. Моддий таъминоти етарлича бўлишига қарамай шахс соғлом ва тўлақонли яшашга имконсиз бўлиши мумкин. Бошқа томондан кишининг билими ва савияси етарли бўлмаслиги, тўғри қарор қабул қила олмаслиги, нотўғри ишга қўл ўриши, дангасалиги, ялқовлиги, ўқувсизлиги ва шунга ўхшаш субъектив ҳислатлар ҳам инсонни фаровон яшашдан маҳрум этади. Булар камбағалликка юз тутишнинг субъектив сабабларидир. Хулоса ўрнида айтиш мумкин-ки, камбағалликни тамомила йўқотиб бўлмаган тақдирда ҳам қисқартириб бориш зарурияти пайдо бўлади. Бунга асосан 2 йўл билан эришилади 13 . Биринчиси, камбағалларда иқтисодий фаолликни уйғотиш. Шарқда бир доно гап бор:” Камбағалликка ялқовлик қўшилса, бунинг давоси йўқдир”. Шу сабабли камбағалларни ялқовликдан фориғ этиш талаб қилинади. Муҳими, камбағалларга ишлаб пул топиб, тўқ яшашига шароит ва имконият яратиш керак. Иккинчиси, камбағалларга давлатнинг ва корхоналарнинг моддий ёрдам беришини ташкил этиш. Бу восита зарур бўлса-да, боқимандалик кайфиятини туғдириб, фаолликка ундамайди. Шу сабабли бу йўл ўзини ўзи боқишга қодир бўлмаган кишиларга, масалан, ногиронларга ва кўп болали оилаларга нисбатан сайланган ҳолда қўлланади. Ижтимоий ёрдам узоқ вақт ишсиз қолганлар, касбини йўқотганларга ҳам берилади. 12 Mineconomy.uz - Ўзбекистон Республикaси Иқтисодий Тaрaққийот вa Кaмбaғaлликни Қисқaртирисҳ Вaзирлиги расмий сайти. 13 Mineconomy.uz - Ўзбекистон Республикaси Иқтисодий Тaрaққийот вa Кaмбaғaлликни Қисқaртирисҳ Вaзирлиги расмий сайти. 36

Ихтиёрий равишда камбағалликни танлаб олиниши ҳам бор. Шундайлар ҳам бор-ки улар тасодифий даромад, ҳомийлар ёрдами ҳисобига яшаб бекор юришни афзал кўрадилар, масалан, бошпанасиз, ишёқмаслар – бомжлар. Бойлар, ўртаҳоллар ва камбағаллар сони ўзгариб туради. Иқтисодиёт ривожланган сари камбағаллар ўртаҳолларга, ўртаҳоллар бойларга айланиб боради. Иқтисодиёт инқироз кезларида акси юз беради. Масалан, 2008-2012 йиллар рецессия пайтида ер юзидаги камбағаллар сони 120 млн. кишига кўпайди. Айни пайтда ўртаҳоллар сони қисқарди. Аҳолининг табақаланиши табиий бўлса-да унинг чегараси бор. Камбағаллик кўпайиб кетса норозилик кучаяди, тўқнашувлар келиб чиқади, натижада ижтимоий мувозанат бузилади. Шу сабабли давлат тенгсизликни тартиблаб туриши зарур бўлади 14 . Ўзбекистонда камбағалликка қарши кураш ҳақида гапирганда, турли минтақаларда, шаҳар ёки қишлоқларда яшайдиган турли ёшдаги одамлар, эркаклар ва аёллар учун камбағалликнинг сабаблари жуда фарқ қилишини ҳисобга олишимиз керак. Шу нуқтаи назардан, қашшоқликка қарши кураш жуда мураккаб ва кўп қиррали вазифадир. Шу муносабат билан, муҳтож одамларга тўғридан-тўғри молиявий ёки табиий ёрдам кўрсатиш орқали қашшоқлик муаммосини ҳал қилишда жиддий ижобий натижага эришиш мумкин эмаслиги аён бўлади. Албатта, аҳолининг кам таъминланган қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлаш зарур, аммо камбағалликнинг турли хил сабабларини ҳисобга олган ҳолда, унга қарши курашда ҳар қандай муҳим ютуқларга одамлар ўзларининг моддий муаммоларини мустақил ҳал эта оладиган ва ўзларини зарур даромадлари билан таъминлайдиган шароитлар яратилгандагина эришиш мумкин. 14 Mineconomy.uz - Ўзбекистон Республикaси Иқтисодий Тaрaққийот вa Кaмбaғaлликни Қисқaртирисҳ Вaзирлиги расмий сайти. 37

2-расм. Иқтисодиёт ва саноат вазирлигига 2019 йилнинг 9 ойи давомида жисмоний ва юридик шахслардан Ўзбекистон Республикаси Президентининг Халқ қабулхоналари ва Виртуал қабулхонаси орқали тушган мурожаатлар тўғрисида маълумот 15. Мурожаатлар ўз навбатида кўриб чиқилмоқда ва етарлича жавоб берилиб, керакли чора тадбирлар кўрилмоқда. Бунга яққол мисол юқорида келтирилгин махаллабай ишлаш дастури ва бошқа бир қанча дастурлар. Жамиятимизда аёллар ва ёшларнинг ролини ошириш учун биринчи навбатда уларга малака бериш, бандлигини таъминлаш зарур. Бу вазифани самарали ва сифатли бажармасдан аёллар ва ёшлар манфаатлари билан боғлиқ ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий масалаларни тизимли ҳал этиш имкони бўлмайди. 8 октябрь куни Президент Шавкат Мирзиёев раислигида ўтказилган видеоселектор йиғилиши шу жиҳатдан жуда аҳамиятлидир. Кейинги йиллар давомида мазкур икки йўналиш бўйича давлат сиёсатини марказдан маҳалла даражасигача юритадиган вертикал тизим жорий қилинди. Ёшлар масалалари ҳар бир туманда алоҳида ҳоким ўринбосари, хотин-қизлар 15 Mineconomy.uz - Ўзбекистон Республикaси Иқтисодий Тaрaққийот вa Кaмбaғaлликни Қисқaртирисҳ Вaзирлиги расмий сайти. 38

масалалари бўйича эса ҳар бир маҳаллада алоҳида раис ўринбосари масъул этиб белгиланди. Видеоселектор йиғилишида давлатимиз раҳбари «бундан кейин одамларнинг уйига бориб, ишга муҳтожларни ишга жойлаштириш тизимини яратишимиз керак»лигини таъкидладилар. Демак, маҳаллаларгача яратилган тизим энди қўллаб-қувватлашга муҳтож аёллар ва ёшлар истиқомат қиладиган оилаларгача кириб бориши бўйича янги иш тартиби белгиланди. Маҳалла, туман, шаҳар ва вилоят кесимида «ёшлар дафтари» ва «аёллар дафтари» шакллантириладиган бўлди. Дафтарлар ҳокимлар, сектор раҳбарлари, мутасадди ташкилотлар ёшлар ва аёллар масалаларида ҳар бир ҳудудда ҳолат қандайлиги ҳақида аниқ маълумотга эга бўлиш, шунга қараб чора-тадбир белгилаш учун жуда зарур. Чунки ҳамма раҳбарлар ҳам ўзи масъул бўлган ҳудудда қанча ёш ишсиз, яна қанча аёл ҳунарсиз эканини билавермайди. Пандемия муносабати билан мамлакатимизда карантин чоралари кучайтирилган, эҳтиёжманд оилаларни манзилли қўллаб-қувватлаш зарурати ошган вақтда Президент ташаббуси билан жорий этилган «темир дафтар»лар иш берди, давлат ёрдамини йўналтириб туриш, ижтимоий барқарорликни сақлаб қолиш учун асос бўлди, катта натижа берди. Ҳозирда «темир дафтар»лар оилаларни камбағалликдан чиқариш ишларини режали ташкил этишда, рўйхатдагиларга қараб кейинги ишларни мувофиқлаштиришда қўл келмоқда. Ёшлар ва аёллар дафтарлари ҳам касб- ҳунар ўргатиш, бандликни таъминлашда манзилли ёндашувни кучайтиришга хизмат қилади. «Ёшлар дафтари»га 18-30 ёшгача бўлган йигит қизлар киритилса, «аёллар дафтари»га 30 ёшдан ошган аёллар киритилади. Рўйхатни шакллантиришда ижтимоий, ҳуқуқий, психологик қўллаб-қувватлашга, билим ва касб ўрганишга эҳтиёжи ва иштиёқи бор бўлган ишсиз ёшлар ва хотин-қизларга алоҳида эътибор қаратилади. 39

Дунёда иқтисодий, ҳуқуқий ва меҳнат муносабатлари тез ривожланмоқда. Ишлаб чиқариш, айниқса, хизмат кўрсатишда қисқа вақтда янгидан-янги тармоқлар пайдо бўлмоқда, олий маълумотлилик ҳақидаги ҳужжатни кутиб ўтирмасдан яхши даромад олиш, ўзини ўзи банд қилиш имкониятлари кенгаймоқда. Мамлакатимизда тадбиркорлик, хизмат кўрсатиш соҳаларига йўл очилиши натижасида диплом эмас, муайян малака талаб этадиган замонавий иш ўринлари очилмоқда. Бундай вазиятда ишлашга иштиёқманд ёшлар ва хотин-қизларни қўллаб-қувватлаш муҳим. Ҳунар ўрганган, ишли бўлган кишилар жамият ҳаётига тез киришиб кетади, кейинчалик истакларига мос имкониятларни қидириб топиш кўникмасига эришади. Қуйида келтирилган расмда ишсиз фуқароларни касб-хунар эгаллашда кўмаклашиш натижалари келтирилган. Олиб борилаётган ислохатларга давлат ташкилотдарининг энг қуйи оргаларидан бошлаб, Вазирликларгача ўз хисассини қўшмоқда. Хокимият 16 вакиллари жойларда мехнат ярмаркалари ташкил қилиб ишсиз фуқароларни иш билан таъминлашга интилишмоқда. 16 Norma.uz – Ўзбекистон Республикаси Ахборот хуқуқий портали. 40

3-Расм. Ишсиз фуқароларни касб-ҳунар эгаллашига рағбатлантирувчи манфаат ва имтиёзлар (Фарғона вилояти мисолида) 17 . Президентимиз шунинг учун бу масалага алоҳида эътибор қаратиб, «ижтимоий шартнома» тажрибасини кенг қўллаш бўйича вазифа ҳамда йўналишларни аниқ белгилаб берди. Ишсиз одам ҳунар ўрганиш, малака олиш учун кўпинча маблағдан қийналади. Энди давлат мана шу бошланғич даврда ёшлар, аёлларга моддий ва ижтимоий кўмак кўрсатади. Ажратиладиган маблағ айни вақтда меҳнат бозорида талаб юқори бўлиб турган касб-ҳунарларга тайёрловчи мингдан зиёд нодавлат касб-ҳунар таълими марказлари фаолияти изчил йўлга қўйилишига хизмат қилади. Бу вазифаларни бажариш бўйича манбалар ҳам аниқ белгиланди. Тикланиш ва тараққиёт жамғармасидан 100 миллион доллар миқдоридаги маблағ йўналтирилади. Шунинг 10 миллиони касб-ҳунарга ўқитишга, 90 миллиони эса ўқув курсларини тамомлаб, сертификат олганларга имтиёзли кредитлар ажратиш учун сарфланади. «Ижтимоий шартнома» орқали нодавлат касб-ҳунар ўқув курсларини битирадиган ёшлар ва аёлларга таълим харажатлари учун 1 миллион сўмгача субсидия берилади. Шу тариқа қўллаб-қувватлашга муҳтож ёшлар ва аёллар ҳунар ўрганиб, ишли бўлса, кейин ҳаётда ўз ўрнини топиб кетишга қийналмайди. Бир сўз билан айтганда, давлатимиз раҳбари ижтимоий, ҳуқуқий, психологик қўллаб- қувватлашга, билим, касб ўрганишга эҳтиёжи ва иштиёқи бор бўлган ишсиз ёшлар ҳамда хотин-қизларни жамиятнинг фаол қатламига қўшиш, ҳудудларда камбағалликка қарши курашиш бўйича янги механизмни белгилаб бердилар. 17 Mehnat.uz – Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва Меҳнат Муносабатлари Вазирлиги расмий сайти. 42

5. Ўзбекистонда камбағаллик ва қашшоқлик камайтиришни такомиллашириш. Камбағалликка қарши кураш бўйича тавсиялар кам таъминланган уй хўжаликларининг хусусиятлари, жамият ҳаётида иштирок этишда иқтисодий- ижтимоий тўсиқлар ва ривожланишнинг истиқболли йўналишлари, шунингдек, макроиқтисодий ва микро даражада сиёсатга асосланган бўлиши уларнинг мувофақиятини белгилайди 18 . Инклюзив бизнес моделларини ишлаб чиқиш. Бугунги кунда дунёда аҳолисининг кам таъминланган қатламлари энергия, сув таъминоти, канализация, ахборот технологиялари каби кўплаб соҳаларда сезиларли даражада қондирилмаган эҳтиёжларга эга. Шу билан бирга, ривожланган давлатлар иқтисодиётининг турғунлиги шароитида кам таъминланган гуруҳлар иштирокидаги бозор сегментларининг жозибадорлиги ошиб бормоқда. Камбағаллар жамиятнинг иқтисодий фаол қисми сифатида, агар уларнинг ишлаб чиқариш фаолиятида иштирок этиш имкониятлари кенгайтирилса, ишчилар ёки тадбиркорлар сифатида иқтисодий ўсиш жараёнларида ҳам иштирок этишлари мумкин. Шунинг учун зарур билим ва кўникмаларнинг етишмаслиги муаммосини ҳал қилиш ва камбағалларнинг таълимига инвестиция киритиш ривожланишнинг асосий омилидир. Бундан ташқари, мазкур инклюзив бизнес моделлари бозор шароитларига мослаштирилиши керак, бу ерда институтлар, инфратузилма ва таълим даражаси нисбатан паст, тақдим этилаётган маҳсулотлар ва хизматлар дўконларда арзон бўлиши, мақбул ва фаол равишда реклама қилиниши керак бўлади. Бундай маҳсулотлар тан нархи ва сотиш баҳоси ўртасидаги кичик фарқ билан тавсифланади, аммо савдо ҳажми катта бўлади. Бу нафақат арзон товарларни, балки камбағалларнинг қондирилмаган эҳтиёжларини қондирадиган қадриятларни яратишни ҳам англатади. 18 Gazeta.uz – нодавлат ахборотлар портали. 43

Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси инклюзив бизнес учун тўсиқларни (масалан қонунлар ва нормаларнинг паст самарадорлиги ёки уларнинг мавжуд эмаслиги, бюрократия, қишлоқ инфратузилмаси ва йўлларнинг умумий ривожланмаганлиги, шунингдек, таълимнинг паст даражаси) енгиб ўтишда давлат органлари ва бизнес вакиллари ўртасида мулоқотни ташкил этиш зарур. Ўзбекистон Савдо-саноат палатаси вақт-вақти билан инклюзив бизнесда инвестиция имкониятларини илгари суриш, ривожланмаган бозорларни аниқлаш ва инклюзив бизнеснинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш бўйича тренинглар ўтказиб туриши тавсия этилади. Инклюзив бизнес билан шуғулланувчи корхоналар учун ҳар йили ўтказиладиган маҳсулотлар ярмаркаларини ташкил этиш, уларда тадбиркорлар ўзаро тажриба алмашишлари, бир-бири билан ҳамкорлик қилиш имкониятлари кўриб чиқилиши мумкин. Ҳар йили “энг яхши инклюзив бизнес моделлари танловини” ўтказиш ва натижаларни ва намунавий лойиҳаларни кенг омма эътиборига ҳавола этиш, мавжуд танловлар доирасида "Йилнинг энг яхши инклюзив бизнес лойиҳаси" номинациясини тақдим этиш самарали маханизмлардан деб қаралади. Давлатнинг таркибий ислоҳотлари 19 . Одатда, ялпи ички маҳсулот ўсиши юқори бўлган давлатлар камбағалликни камайтиришда ҳам катта ютуқларга эришмоқда. Бироқ, дунё тараққиёти тарихида кўплаб тескари мисолларни топиш мумкин. Бунинг сабаблари турли хил иқтисодчилар томонидан турли йўллар билан изоҳланади. Масалан, баъзи мамлакатларда (Колумбия ва Марокаш) ушбу вазиятнинг сабаби иқтисодий ўсишга параллел равишда ўсиб бораётган даромадлар тенгсизлигининг таъсири бўлиши мумкин (Колумбияда фаол иқтисодий ўсиш даврида Жини индекси 51,3дан 58,3гача кўтарилган). Бошқа давлатлар (Филиппин) учун давлат муассасаларининг иш сифати пастлиги ва бошқа институционал омиллар кўрсатилган (масалан, 19 Mineconomy.uz - Ўзбекистон Республикaси Иқтисодий Тaрaққийот вa Кaмбaғaлликни Қисқaртирисҳ Вaзирлиги расмий сайти. 44

Филиппинда давлат муассасаларининг сифати 1998 йилдаги 3,3 дан 2006 йилда 2,5 гача пасайган). Бинобарин, иқтисодчилар иқтисодий ўсишнинг самаралари автоматик равишда аҳолининг барча қатламларига таъсир қилиши чекланганлиги туфайли давлатнинг қайта тақсимлаш ролини ҳисобга олишга ундайдилар. Шундай қилиб, давлат аралашуви иш билан таъминлаш, солиққа тортишнинг прогрессив тури, ижтимоий харажатлар ва энг кам иш ҳақи сиёсатига йўналтирилган таркибий ислоҳотларни рағбатлантириш кабиларни ўз ичига олиши лозим. Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги аёлларни иш билан таъминлаш дастурини мукаммалроқ кўринишини қабул қилиши, хусусан, мактабгача таълим тизимини ривожлантириш ва болаларни эрта ривожланиш марказларида бўлишларини рағбатлантириш, расмий иш кунида бандликни ёки иш вақтининг мослашувчан давомийлигини ва тақсимланишини таъминлайдиган янги иш ўринларини яратиш, иш ва аёлларнинг шахсий ҳаётини мувофиқлаштириш каби масалаларни инобатга олиши мақсадга мувофиқ. Саноат сиёсати. Ривожланаётган давлатлар шароитида малакасиз ишчи кучининг ҳаддан ташқари кўплиги ва молиявий ва моддий ресурсларнинг етишмаслиги тенденцияси устунлик қилади, бу асосан меҳнат ресурсларини талаб қиладиган соҳаларни ривожлантириш мақсадга мувофиқлигини билдиради. Бунга қишлоқ хўжалиги, озиқ-овқат ва енгил саноат, шунингдек, юқори технологияли ишлаб чиқариш турлари – монтаж, йиғиш, компьютер ишлаб чиқариш, оргтехника, саноат электр жиҳозларининг айрим турлари ва электротехника каби соҳаларни киритиш мумкин. Тегишли равишда, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси юқори қўшимча қийматга эга бўлган меҳнат талаб қиладиган тармоқларни ривожлантириш бўйича кенг қамровли дастурни қабул қилиши мақсадга мувофиқ: масалан, тўқимачилик саноатини ва қўшимча қиймат улуши юқори бўлган тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни рағбатлантириш ва экспорт қилиш, 45

миллий брендни яратиш, ипак буюмлари, гилам, миллий ҳунармандчилик махсулотларини ишлаб чиқаришга яқиндан ёрдам бериши мумкин. Хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш. Хизмат кўрсатиш соҳасида, хусусан алоқа ва ахборотлаштириш, маиший хизмат, банк ва бизнес хизматларида (консалтинг, аудит, лизинг, суғурта ва бошқалар) кичик бизнесни ривожлантириш; қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида тадбиркорларга хизмат кўрсатиш, шу жумладан маҳсулотларни тайёрлаш ва сақлаш, қишлоқ хўжалиги техникаларига хизмат кўрсатиш, чорва учун озуқани сотиш хизматлари, ўғитлар ва ўсимликларни ҳимоя қилиш хизматлари, ветеринария хизматларига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Қишлоқ жойларда хизматларни ривожлантириш бўйича чора- тадбирлардан бири бу хизмат кўрсатувчи провайдерларнинг статистик маълумотлар базасини (реестрларини) такомиллаштириш бўлиши мумкин. Дунёнинг илғор тажрибаларига асосланган маҳаллий камтаъминланган оилаларни жалб этган ҳолда экотуризмни ривожлантириш дастури қабул қилиш имконияти ҳам мавжуд. Қишлоқ хўжалигига оид сиёсат. Қишлоқ хўжалиги экинларини чуқур қайта ишлаш ва ривожланган мамлакатларнинг бозорларига экспорт қилишнинг улкан салоҳияти сақланиб қолмоқда. Бу эса қишлоқ хўжалигидаги ҳосилдорликнинг ўсишини, даромадларининг ўсишини ва қишлоқ аҳолисининг турмуш шароитининг яхшиланишини таъминлайди. Қишлоқ хўжалиги учун зарур инфратузилмани янада ривожлантириш: илғор мамлакатлар тажрибасини ўрганиш, уларнинг самарадорлигини исботлаган инновацион ғоялар, технологиялар ва усуллар билан алмашиш тизимини яратиш. Масалан, Жанубий Кореянинг муваффақиятли амалга оширган "Янги қишлоқ учун ҳаракат" лойиҳаси аллақачон Aфрика ва Жануби- Шарқий Осиёда амалга оширилмоқда. Етакчи корхоналар ва ҳудудлардан ички технологияларни жалб қилиш, минтақада махсус иқтисодий зоналарни яратиш мумкин. 46

Жаҳон тажрибасини, хусусан, Хитой ва Ҳиндистонни тажрибасини ҳисобга олган ҳолда, аграр ислоҳотга эътиборни кичик фермер хўжаликлари томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларни қайта ишлаш ва сотишни енгиллаштиришга йўналтириш керак. Биринчидан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш бўйича кооперативлар ишини ривожлантириш ва бунинг учун зарур технологияларни жалб қилиш жараёнини енгиллаштириш керак. Ҳукумат минтақаларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини халқаро сертификатлаш марказларини ташкил қилиши ва уларнинг хизматларидан фойдаланишини осонлигини таъминлаши керак, бу эса ишлаб чиқарилган мева ва сабзавотларнинг бозорини кенгайтиради, қайта ишлашни ташкил қилади ва камтаъминланган қишлоқ аҳолисининг даромадларини оширади. Иқтисодиётни рақамлаштириш. Aхборот технологияларини кенг жорий қилиш: таълим ва тиббий хизматларни мобил телефонлар орқали тақдим этиш тизимини яратиш, смартфонлар учун ўз-ўзини ривожлантириш учун барча керакли дарсликлар ёки дастурлар жамланган маълумотлар, интеллектуал ўйинлар тизимини жорий этиш. Инновацион потенциални ривожлантириш, ижодкорликни рағбатлантиришда қуйидагиларни инобатга олиш:  илмий-тадқиқот ишларига сарфланадиган харажатларни кўпайтириш;  юқори технологияли ишлаб чиқаришни ривожлантиришни рағбатлантириш;  нашр этилган илмий нашрлар қаторини кенгайтириш;  эксперт-маслаҳат тузилмаларини ривожлантириш;  Aҳоли томонидан зарур буюмлар ва хизматларни топишда сарф- харажатлар ва вақт харажатларини камайтириш;  нисбатан қиммат уй-рўзғор буюмларини сотиб олишга қодир бўлмаган ва вақтинча фойдаланилмаётган мулк имкониятларини ошириш мақсадида ижарага бериш хизматларини жорий этиш; 47

 нарсаларни алмашиш ва хизматларни таклиф қилиш учун махсус Интернет-сайтлар синфини жойлаштириш бўйича миллий дастурни ишлаб чиқиш. Инвестиция сиёсати. Мигрантларга уларнинг жамғармаларини самарали инвестиция қилишга ёрдам бериш учун алоҳида дастурлар ишлаб чиқиш. Минтақавий сиёсат. Ҳар бир минтақада ўзига хос камбағаллик профиллари мавжуд бўлиб, уни ўрганиш учун аниқ чоралар ишлаб чиқишни талаб қилади. Масалан, Қорақалпоғистон Республикаси (кам таъминланганлик даражаси юқори бўлган минтақа) учун чора-тадбирлар дастурини айнан кам даромадли кўрсаткичларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқиш лозим. Бунда Қорақалпоғистон учун хавф омиллари ҳисобланган минтақанинг паст иқтисодий ривожланиши, 16 ёшгача бўлган аҳолининг улуши катталиги, ишсизлик даражасининг нисбатан юқорилиги, даромадларнинг беқарорлиги каби муаммолардан келиб чиқиб иш тутиш чораларнинг самарадорлигини ошириши мумкин. Уй-жой қурилиши. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси шаҳарларда арзон уй-жой қурилиши бўйича республика дастурини қабул қилиш ва ипотека кредитлаш тизимини ривожлантириш лозим, жумладан:  режалаштириш ва ишлаб чиқиш жараёнида маъмурий харажатларни камайтириш;  уй-жой нархини пасайтириш;  ер нархини пасайтириш;  қурилиш саноатига тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилиш;  ипотека кредитлаш ва жамоавий кассалар имкониятларини ошириш;  фоиз ставкалари ва сотиб олинган уй-жой қийматига дастлабки бадалнинг улушини камайтириш; 48

 фуқаролар томонидан жамғарма бадаллари босқичида шакллантирилган уй-жой учун маблағларни мақсадли йиғиш механизмини яратиш. Уй-жой коммунал хўжалигини модернизация қилиш дастурини қабул қилиш:  ушбу хизматларга нархларнинг доимий ошиб кетишининг олдини олиш;  қишлоқ аҳолисининг тоза ичимлик суви билан таъминлаш;  электр энергияси ва газдан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш;  уларни қиш мавсумида узлуксиз етказиб беришни таъминлаш. Aхборот сиёсати 20 . Қишлоқ аҳолисининг хабардорлигини ошириш учун янги ҳаракатни яратиш: гигиена қоидаларига риоя қилиш ва антисанитар шароитда ўстирилган маҳсулотлардан фойдаланмаслик ва қайта ишланган ва микроозиқавий моддаларга бой озиқ-овқат маҳсулотларини (сув, болалар учун озиқ-овқат ва бошқалар) сотиб олиш орқали даволаниш учун катта пулни тежаш мумкинлигини кенг тарғиб қилиш. Масалан, Чилида сут кукуни микроелементлар, хусусан, темир билан бойитилган, бу камқонликни тарқалишини уч йил ичида 80 фоизга камайтирган. Ихтисослашган тренинглар уюштириш орқали одамнинг даромадини ошириш йўлларини ўргатиш, шу билан бирга овқатланишни яхшилашга (микроелементлар билан маҳсулотни бойитиш) ва биофортификация инвестицияларни рағбатлантиришга даъват этиш ўз самарали натижасини бериши лозим. 20 Mineconomy.uz - Ўзбекистон Республикaси Иқтисодий Тaрaққийот вa Кaмбaғaлликни Қисқaртирисҳ Вaзирлиги расмий сайти. 49

Хулоса ва таклифлар. Жахонда (Осиё давлатлари)да камбағаллик ва қашшоқликнинг камайиши мавзусида олиб борган ўрганишларим натижасида кўплаб хулосаларга келдим. Хусусан, пандимия даврида ахолининг даромади паст қисми турли қийинчиликларни бошидан ўтказган. Бу даврда давлатимиз томонидан хар бир кам таъминланган хонаданларга озиқ-овқат махсулолари, дори-дармон воситалари, белгиланган миқдорда пул тарқтиб, ахолини ижтимоий химоясини таъминлашга харакат қилди. Пандимия даврида чет элдан чартр рейслар орқали келган кўплаб фуқароларимиз чет элдаги ўз ишларидан махрум бўэлиб, эпидималогик вазият ёмонлашган сабабли ватанимизга қайтишди. Бу эса бир вақтнинги ўзида Республикадаги бор ишсизлик даражасини янада кўтариб юборди. Давлатимиз рахбари Ш. Мирзияев томониданр олиб борилаётган сиёсат, “Хар бир оила тадбиркор”, “Маҳаллабай” ва бир қанча дастурлар натижасида ахолини турмуш даражаси оз миқдорда бўлсадагина яхшиланди. Қўшимчасига, эпидималогик вазият яхшиланиши билан жойларда хокимликлар томонида “Мехнат ярмркалари” ташкил этилиб, бўш ахолини бир қисмини иш билан таъминлаш чора-тадбирлари қўлланилди. Бундан ташқари Камбағалликка қисқартириш харакатларини тезлаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 26 мартдаги “Ўзбекистон Республикаси иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги ҳамда унинг тизим ташкилотлари фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги ПҚ-4653-сон қарори 3-иловасида “Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги тўғрисида" Низом қабул қилинди. Бу низомда умумий қоидалар, вазирликнинг тузилиши, вазирлик ва унинг ҳудудий бўлинмаларининг асосий вазифа ва функциялари келтирилган. Камбағалликни қисқартириш ва иқтисодиётни ривожлантириш учун тадбиркорлик яхши ривожланган ва аҳоли зич жойлашган ҳудудлар атрофида 50

қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ва бўш турган ер майдонларида кичик саноат зоналари ташкил этилади. Зарур инфратузилма яратиш учун кичик саноат зоналарини бошқариш дирекцияларига бюджетдан 100 миллиард сўм ажратилади. Улардаги ер участкалари тадбиркорларга бозор қийматида эгалик ҳуқуқи билан сотилади. Ушбу лойиҳа ўзини оқласа, иккинчи ярим йилликда яна қўшимча 150 миллиард сўм ажратилиши режалаштирилди ва махсус ишчи гуруҳи тузилди. Камбағалликни қисқартиришда ривожланган давлатлар тажрибасини ўрганиб чиқиб, мамлакатимиз қонун ва имкониятларига мувофиқ тарзда жоррий этиш керак ва статистик кўрсаткичларда шафофликни таъминлаш зарурдир. 51

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021-йилги Олий Мажлисга мурожаатномаси. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, қонун ва қонун ости ҳужжатлар. 3. Иқтисодий хавфсизлик фани асосалри дарслиги. 4. Международня экономика: теория и практика. Учебник для вузов. – СПб. Питер, 2008. с. 15. 5. Г.Ф.Фейгин. Развитие национальных экономик в условиях глобализации: историко-экономический аспект. Известия Санкт- Петербургского университета. №2, 2009, с.14 6. Термиз Давлат Университети, Иқтисодиёт кафедрасининг “Иқтисодий хавфсизлик” китоби. 7. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика қўмитасининг стат.уз расмий сайти. 8. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 2017 йил. 9. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни “Коррупсияга қарши курашиш тўғрисида”. 2017 йил 3 январ, ЎРҚ-419-сон. «Халқ сўзи» газетасининг 2017 йил 4 январдаги 2 (6696)-сонида еълон қилинган . 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланиш йили” да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида”ги 2019 йил 17 январ, ПФ-5635-сон фармони. 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасида Маъмурий ислоҳотлар консепсиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги 2017 йил 8 сентябр, ПФ-5185-сон фармони. «Халқ сўзи» газетасининг 2017 йил 9 сентябрдаги 180 (6874)-сонида еълон қилинган. 52

12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2018 йил 3 июлдаги ПҚ-3832-сон қарори. <ҳттп://лех.уз/до c с/3806053> 13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарувига рақамли иқтисодиёт, електрон ҳукумат ҳамда ахборот тизимларини жорий етиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2018 йил 13 декабр, ПФ-5598-сон фармони. (Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 13.12.2018 й., 06/18/5598/2313-сон). 14. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат бошқарувининг очиқлиги ва шаффофлигини таъминлаш ҳамда мамлакатнинг статистика салоҳиятини ошириш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2019 йил 9 апрел, ПҚ-4273-сон қарори. 15. A лимов Р.М., Тошев З.К. “Хуфиёна иқтисодиёт” - коррупсия даражасининг ортишига таъсир кўрсатувчи омил сифатида. //Жамият ва бошқарув. 2014.№1. 16. Н. Ахмадеев Л. Бачурин А. Белозерова С. Бондаренко Л. Бурлакова Е.В. Вавилина Н.Д. Варвус С.А.Иванов Н., Гоффе Н. [3 - 12] . 17. Дж., Сакс Д., Слезингер Г.Э., Уильям З., Уильямс Ф., Хайвман Р. [13,31,32,37-40]. Интернет манбаалари: Google.com Lex.uz Uza.uz Gazeta.uz Review.uz Norma.uz Uza.uz Ziyo.uz Standart.uz 53

ИЛОВАЛАР 54

Aҳоли жон бошига умумий даромадларинин г ўтган йилга нисбатан реал ўсиш суръати % dа 200 0 й. 200 1 й. 200 2 й. 200 3 й. 200 4 й. 200 5 й. 200 6 й. 2007 й. 2008 й. 200 9 й. 2010 й. 2011 й. 201 2 й. O‘zbekiston Respublikasi 12 4, 7 11 7, 6 11 1, 6 11 1, 9 11 5, 5 11 7, 4 12 1, 0 121, 1 124, 6 12 3, 0 120, 1 119, 9 11 3, 3 Respublikasi 11 1, 5 11 9, 5 10 5, 2 10 6, 7 10 9, 2 12 0, 1 12 9, 5 122, 0 132, 5 11 9, 1 119, 5 121, 4 11 2, 8 viloyatlar: Andijon 13 7, 5 11 9, 2 11 6, 1 10 1, 5 10 4, 3 10 8, 1 11 9, 4 113, 5 123, 9 11 7, 3 118, 5 125, 0 11 1, 4 Buxoro 12 4, 0 12 3, 1 10 9, 7 11 3, 3 11 4, 2 11 4, 7 12 3, 7 128, 2 121, 1 11 9, 5 118, 0 118, 4 11 3, 6 Jizzax 12 4, 4 13 2, 2 12 7, 6 11 1, 9 11 1, 8 10 7, 1 13 3, 6 116, 4 135, 1 12 3, 9 118, 1 119, 6 11 0, 1 Qashqadaryo 12 0, 8 12 0, 8 11 1, 3 11 6, 2 10 9, 9 11 2, 2 12 0, 3 117, 2 126, 7 11 8, 2 119, 6 113, 9 11 4, 3 Navoiy 12 4, 0 11 6, 7 96 ,9 15 0, 6 12 6, 1 11 4, 0 12 6, 3 134, 1 127, 8 11 5, 4 122, 9 111, 8 10 7, 0 Namangan 13 2, 0 12 4, 4 11 9, 0 10 6, 2 10 3, 0 12 5, 3 12 4, 5 127, 8 121, 4 12 3, 1 121, 1 116, 8 11 6, 7 Samarqand 12 3, 0 11 3, 3 11 0, 5 11 8, 0 10 9, 3 11 2, 7 11 7, 6 124, 6 129, 7 12 0, 9 119, 1 116, 0 11 6, 6 Surxondaryo 13 1, 3 11 9, 6 11 7, 9 11 3, 5 12 0, 4 11 6, 5 13 0, 7 116, 7 118, 2 12 0, 6 121, 1 125, 4 11 3, 5 Sirdaryo 11 4, 6 11 0, 1 98 ,2 11 3, 2 12 1, 5 12 2, 1 12 5, 1 121, 2 133, 9 12 0, 6 115, 7 122, 1 11 5, 8 Toshkent 13 4, 1 12 0, 0 10 6, 6 12 3, 7 11 6, 5 11 0, 0 12 3, 0 118, 1 130, 5 11 7, 6 119, 5 131, 7 10 7, 7 Farg‘ona 12 4, 6 11 0, 7 11 6, 4 10 3, 4 10 4, 8 10 8, 8 11 6, 0 120, 3 118, 1 11 7, 2 121, 1 119, 4 11 7, 2 Xorazm 12 0, 4 11 9, 8 10 8, 3 98 ,9 11 8, 4 11 9, 6 12 9, 5 113, 0 125, 7 12 2, 0 121, 2 115, 6 11 4, 5 Toshkent sh. 12 1, 2 11 6, 3 11 1, 6 11 1, 9 13 0, 0 13 0, 8 11 7, 0 121, 9 121, 8 13 2, 7 121, 0 120, 2 11 2, 9 Ўзбекистон Республикасида кам таъминланган аҳоли улуши (уй хўжаликлари танлама кузатувлари маълумотларига асосан) % да 200 1 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 55

Кам таъминланган аҳоли улуши 27 .5 26 .5 27 .2 26 .1 25 .8 24 .9 23 .6 21 .8 19 .5 17 .7 16 .0 56

Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг умумий даромадлари таркиби № Кўрсаткичлар номи 2010 й. 2011 й. 2012 й. 2013 й. 2014 й. 2015 й. 2016 Умумий даромадлар - жами 10 0,0 10 0,0 10 0,0 10 0,0 10 0,0 10 0,0 10 шу жумладан: I. Бирламчи даромадлар 75 ,7 75 ,1 73 ,2 73 ,0 75 ,6 83 ,1 84 шундан: 1. Ишлаб чиқаришдан олинган даромадлар 73 ,4 72 ,8 70 ,9 70 ,3 73 ,2 80 ,8 80 2. Мол-мулкдан олинган даромадлар 2,3 2,3 2,3 2,8 2,4 2,3 3 II. Трансфертлардан даромадлар 24 ,3 24 ,9 26 ,8 27 ,0 24 ,4 16 ,9 16 57

Бандлик даражаси тўғрисида маълумот . 200 0 200 1 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 201Ўзбекистон Республикаси 69,4 68,4 67,7 67,5 67,7 67,7 67,7 67,6 67,6 67,6 66,9 66,2 66 Қорақалпоғистон Республикаси 60,6 59,5 58,6 58,1 58,2 58,3 58,3 58,0 57,8 57,7 57,3 57,0 57 вилоятлар: Aндижон 70,9 70,2 69,6 69,3 69,6 69,8 70,0 70,0 70,1 70,2 69,3 68,6 69 Бухоро 75,8 74,7 74,0 73,8 74,1 74,3 74,5 74,6 75,0 75,4 74,5 73,5 74 Жиззах 60,2 58,8 58,0 57,6 57,8 58,1 58,1 57,9 57,8 57,7 56,8 56,0 56 Қашқадарё 67,7 66,0 64,5 63,6 63,1 62,7 62,6 62,4 62,3 62,3 61,7 61,1 61 Навоий 75,3 75,3 75,8 76,8 77,6 78,0 77,9 77,6 77,2 76,4 75,3 74,6 74 Наманган 60,8 59,9 59,1 58,8 58,5 58,4 58,4 58,2 58,3 58,4 57,4 56,6 57 Самарқанд 68,2 66,8 65,9 65,3 65,3 65,3 65,3 65,2 65,2 65,4 64,7 64,0 64 Сурхондарё 67,7 65,9 64,6 63,7 63,3 62,9 62,7 62,5 62,6 63,0 62,5 62,2 62 Сирдарё 73,7 72,4 71,4 71,0 71,2 71,2 71,3 71,5 71,7 71,7 72,0 72,1 72 Тошкент 70,2 69,2 68,7 68,7 69,1 69,6 69,9 70,1 70,6 71,1 71,5 71,8 72 Фарғона 72,5 71,7 71,1 70,8 70,9 71,1 71,3 71,3 71,4 71,0 69,4 67,9 68 Хоразм 65,5 64,2 63,3 62,7 62,6 62,7 62,8 62,8 63,0 63,1 63,2 63,3 63 Тошкент ш. 78,7 79,2 80,1 81,5 83,4 84,1 83,5 83,0 82,8 82,4 81,6 80,7 80 Банд аҳоли сонининг меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сонига нисбати . 58

Ишсизлик даражаси тўғрисида маълумот (фоизда). 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012Ўзбекистон Республикаси 0,4 0,4 0,4 0,3 0,4 0,3 0,2 5,0 4,9 5,0 5,4 5,0 4,9 Қорақалпоғистон Республикаси 1,7 1,7 1,5 1,1 1,0 1,0 0,8 7,0 7,0 6,9 7,4 6,6 6,4 вилоятлар: Aндижон 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 5,9 5,8 5,4 5,8 5,3 5,3 Бухоро 0,3 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 4,5 4,4 4,9 5,2 4,9 4,7 Жиззах 0,3 0,3 0,3 0,2 0,3 0,3 0,3 4,2 4,1 4,5 5,7 5,2 5,0 Қашқадарё 0,3 0,3 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 5,2 5,0 5,1 5,8 5,3 5,3 Навоий 1,0 0,5 0,6 0,6 0,9 0,6 0,7 5,0 4,9 5,1 4,9 4,7 4,9 Наманган 0,5 0,3 0,3 0,4 0,3 0,4 0,3 6,0 5,8 5,4 5,9 5,4 5,3 Самарқанд 0,4 0,5 0,5 0,3 0,3 0,2 0,2 5,5 5,4 5,4 6,0 5,5 5,4 Сурхандарё 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,1 0,2 4,8 4,7 5,0 5,8 5,4 5,2 Сирдарё 0,4 0,7 0,4 0,4 0,4 0,2 0,3 4,1 4,0 4,4 4,5 4,3 4,0 Тошкент 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 4,0 3,9 4,5 4,1 3,8 3,6 Фарғона 0,2 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 5,5 5,4 5,5 5,7 5,0 5,0 Хоразм 0,5 0,8 1,0 1,3 1,6 0,9 0,6 4,8 4,7 5,2 5,5 5,2 5,3 Тошкент ш. 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 3,3 3,3 3,4 3,3 3,4 3,3 59

O'xshashlar

Япония мўъжизасининг сирлари

Ўзагролизинг”АЖ Жиззах вилоят филиалиda amaliyot hisoboti

Инновацион менежментда режалаштириш жараёни

Республикамиз иқтисодиётини ривожлантиришда хорижий инвестицияларнинг ўрни ва уларнинг самарадорлигини аниқлаш

Саёҳат ва саёҳатчи турист ҳақидаги тушунчалар