Саёҳат ва саёҳатчи турист ҳақидаги тушунчалар - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Саёҳат ва саёҳатчи турист ҳақидаги тушунчалар

Yuklangan vaqt:

23.01.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.8828125 KB

Ko'chirib olish

КУРС ИШИ Саёҳат ва саёҳатчи турист ҳақидаги тушунчалар

MУНДАРИЖА РЕЖА: Kириш I-БОБ Туристик бозорда туризм тушунчаси ва шаклланиш тарихи 1.1. Туризм индустриясида илк саёҳатчилар ва саёҳатчилар тарихи 1.2. Turizm tushunchasi, uning boshlanishi, shakllanishi va tarixi II-БОБ Туризм индустриясида турист тушунчаси ҳамда уларнинг мақсад ва вазифалари 2.1. Туризмда т urist tushunchasining ta'rifi 2.2. Turistning maqsadlari 2.3. Туризм бозорида т uristning huquq va majburiyatlari ХУЛОСА Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

КИРИШ Туризм ҳозирги кунда жаҳон ҳамжамиятига аъзо бўлган давлатлар халқ хўжалигининг даромадли соҳасига айланишга улгурди . Чунки туристик маҳсулот энг кўп экспорт қилиниш хусусиятига эга . Бунинг учун эса мамлакатда осойишталик ва барқарорлик ҳукм сурмоғи лозим . Республикамизда ички ва халқаро туризм саноатини ривожлантириш , бу соҳани ўрганиш , мутахассислар тай ë рлаш ғоят муҳим масала бўлиб қолди . Шунинг учун ҳам туризм соҳаси бўйича ë ш мутахассисларни тай ë рлаш , уларни бозор иқтисоди ë ти туфайли юзага келадиган муаммоларни ҳал қилишга жалб этиш ва шу орқали Ўзбекистонни ҳам халқаро ва ички туризми ривожланган мамлакатга айлантириш муҳим вазифадир . Бизнинг мамлактимизда давлат дастурига биноан , ягона туризм тармоғини шаклланиши , соҳанинг тез суръатларда тараққий этиши , мустаҳкам туризм саноатини ривожлантириш , инфратузилмани режали равишда йўлга қўйишда республикамиз Президенти томонидан 1995 йил 2 июнда чиқарилган « Буюк Ипак Йўли » ни қайта тиклашда Ўзбекистон Республикасининг иштирокини тўла таъминлаб , республикада халқаро туризм си ë сатини шакллантиришнинг замонавий туризм инфратузилмасини барпо қилиш тўғрисидаги фармони муҳим аҳамият касб этади 1 . Туризмни янада ривожлантириш ва уни ташкил этишни такомиллаштириш , сай ë ҳлик хизматлари бозорида кичик ва ўрта сай ë ҳлик ташкилотларининг қатнашишини фаоллаштириш , шунингдек хорижий инвесторларни туризм соҳасига жалб қилиш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси томонидан « Сай ë ҳлик ташкилотлари фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида » 1998 йил 8 август №346 қарори қабул қилинди 2 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 15 апрелдаги «2005 йилгача бўлган даврда Ўзбекистонда туризмни ривожлантириш Давлат дастури тўғрисида 2 » ва 1999 йил 30 июндаги « Ўзбекистонда туризм соҳаси учун малакали кадрлар тай ë рлаш тўғрисида » ги фармонларини бажариш , юртимизда туризм бўйича замон талаблари даражасида мутахассис кадрлар тай ë рлайдиган махсус таълим муассасаларини яратиш , ҳамда шу асосда мамлакатимизда туризмнинг иқтисодий салоҳиятини мустаҳкамлаш ва унинг самарадорлигини янада ошириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг « Ўзбекистонда туризм соҳаси учун кадрлар тай ë рлаш тизимини такомиллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида » 1999 йил 2 июл №324 – сонли қарори қабул қилинди . Бу қарорни қабул қилиниши ҳам туризм соҳасини янада ривожлантириш учун катта имкониятлар яратади 3 . Барча тармоқлар қатори туризм соҳасига ҳам (касб эгаларига) профессионал ходимлар жуда зарур. Республикамизда туризм саноатини ривожлантириш учун шу соҳага оид чора-тадбирларни шакллантириш зарур. Ўзбекистонда туризмнинг ривожланиш 1 Президент И.А.Каримовнинг “Буюк Ипак Йўли”ни қайта тиклаш тўғрисидаги фармони 02.06.1995 йил 2 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Сайëҳлик ташкилотлари фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори 08.08.1998 йил 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 15 апрелдаги «2005 йилгача бўлган даврда Ўзбекистонда туризмни ривожлантириш Давлат дастури тўғрисида» фармони 15.04.1999 йил 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг«Ўзбекистонда туризм соҳаси учун кадрлар тайëрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» 1999 йил 2 июл №324 – сонли қарори

намунасини (моделини) тезроқ шакллантиришда юқори малакали ходимларнинг ўрни катта. Президентимизнинг кадрлар тайëрлаш миллий дастурига асосланган ҳолда, айрим олийгоҳларда туризм мутахассислари тайëрланиб берилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1999 йил 20 августда «Туризм тўғрисида»ги қонуни қабул қилиниши Республикамизда туризм тармоғини кенгайтиришга ва ривожланишига олиб келди. 4 Бу қонуннинг қабул қилинишидан мақсад туризм соҳасидаги муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш, туристик хизматлар бозорини ривожлантириш, шунингдек, туристлар ва туристик фаолият субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат. Мамлакатимиз иқтисодиëтини юксалтиришда халқаро туризм соҳаси муҳим аҳамиятга эга соҳалардан бири бўлиб ҳисобланади. Шу сабабли жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида бу соҳа мамлакат бюджетининг асосий қисмини қопловчи даромад манбаига айланган. Туризм соҳаси билан иқтисодиëтнинг 30дан ортиқ тармоқлари боғлиқ эканлигини унутмаслик лозим. Улар орасида авиация, автомобиль, қурилиш, умумий овқатланиш, алоқа, хизмат кўрсатиш ва бошқа соҳаларни кўриб чиқиш керак бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012-йилнинг асосий якунлари ва 2013-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаларида иқтисодиётнинг ҳар бир тармоқларига тўхталиб ўтиб мамлакатимизда хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаси 2012-йилда жадал суръатлар билан ривожланиб, унинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 54,5 фоизни ташкил этганлигини, хизматлар ва сервис соҳасининг жорий йилда кескин ўсиши, аввало қурилиш, меҳмонхона, транспорт, молия-банк ва ахборот-коммуникация соҳаларида, аҳолига тиббий ва коммунал-маиший хизматлар кўрсатишда, айниқса, қишлоқ жойларда бу соҳани янада кенгайтириш учун ҳали-бери фойдаланилмаётган катта имкониятлар мавжудлигини таъкидлаб ўтдилар 5 . Мамлакатимизда халқаро туризм индустриясини ривожлантиришда туризм соҳасининг барча тармоқларини жаҳон стандартлари даражасида ривожлантириш учун барча имкониятларимиз етарли даражада. I-БОБ Туристик бозорда туризм тушунчаси ва шаклланиш тарихи 1.1. Туризм индустриясида илк саёҳатчилар ва саёҳатчилар тарихи Sayohat va turizm (travel and tourism) - bir - biri bilan o`zaro bog`liq tushunchalar bo`lib, ular inson hayoti faoliyatining ma'lum bir tarzini ifodalaydi. Bu - dam olish, aktiv (faol) yoki passiv (nofaol) ko`ngilocharlik, sport, atrof - muhitni anglash, savdo, fan, davolanish va boshqa ko`plab narsalarni qamrab oladi. Biroq, bunda har safar sayohatni boshqa faoliyat turlaridan ajratib turuvchi o`ziga xos harakat - insonning vaqtinchalik boshqa joyga, mamlakatga, qit'aga borishi, uning doimiy yashash joyidan uzoqlashishi - mavjud bo`ladi. Shuningd е k, sayohat - odamlarning turmush tarzi, ishi, dam olishi bo`lishi mumkin. Rossiyalik mashhur “Sayohatchilar klubi” t е l е dasturi boshlovchisi Yuriy S е nk е vich o`zining ko`plab sayohatalarida turist hisoblanmaydi, chunki bu uning ishi bo`lganidan tashqari, turmush tarzi hamdir. Ayrim xalqlar uchun sayohat bu asrlar davomida yashash joyining tabiiy - iqlim sharoitlari ta'sirida shakllangan 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1999 йил 20 августда «Туризм тўғрисида»ги қонуни 20.08.1999 йил 5 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012-йилнинг асосий якунлари ва 2013-йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси 18.01.2013 йил

turmush tarzidir. Masalan, mavsumiy qishloq xo`jaligi tufayli m е ksikaliklar har yili AQSHning shimoliy qismiga daladan hosil yiqqani boradilar. Sayohat Sayohat umumiy tushuncha ma'nosiga ega atama bo`lib, odamlarning maqsadlaridan qat'iy ko`chib yurishlarini anglatadi. Ko`p asrlik tarix guvohki, kishilar savdoni rivojlantirish, yangi erlarni ochish va o`zlashtirish, r е surslar va yangi transport yo`llarini izlab topish maqsadida jahon bo`ylab sayohat qilish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Sivilizatsiyamizning rivojlanishi unchalik katta davr bo`lmay, b е sh ming yilga yaqin hisoblanadi, biroq faqat yaqin o`tmishdagi sayohatlar haqidagi hikoya va tasvirlargina saqlanib qolgan. Tarixdan bizga yangi qit'a va erlarni, xalqlar va tabiiy xodisalarni ochgan, o`ziga xos g е ografik tizimlarni asoslab bergan buyuk sayohatchilarning nomlari ma'lum. "O`zb е k tilining izohli lug`ati''da: "Sayohat- arabcha so`z bo`lib, dam olish, xordiq chiqarish yoki dunyoni ko`rish, o`rganish maqsadida qilingan safardir" , -d е yiladi. Safar tushunchasining o`zi ham arabchadan olingan va u xizmat yoki sayohat maqsadida biror erga borishdir. Moziyga murojaat qilib, shularni aytish mumkinki, ilk sayohatchilar d е yilganda ko`z oldimizda ko`hna davrlardagi - bir erdan ikkinchi erga ko`chib yurgan ko`chmanchi qabilalar , diniy e'tiqoddagi ziyoratchilar , davlatlararo yurgan va "Buyuk ipak yo`li" bo`ylab safarga chiqqan savdogarlar , k е yinroq esa mamlakatlar manfaatini himoya qiluvchi davlat elchilari , ilmni maqsad qilib olgan olimlar, allomalar va mutasavvuflar , harbiy jabhalarda o`zga hududlarga kirgan jangchilar gavdalanadi. Shukurlar bo`lsinkim, bularning aksariyati safarlari davomida o`zga hududlar tarixi, g е ografiyasi, zahmatkash xalqi, millatlarning urf - odatlari, an'ana va marosimlari, boy madaniy merosi bilan yaqindan tanishganlar hamda ular haqida ajoyib asarlar, xotira va esdaliklar yozib qoldirishgan. Masalan, tarix fanining otasi - Gerodot (eramizdan avvalgi 5 - asr) Е vropa, Osiyo va Misr bo`ylab sayohat qilgan. Uning "Tarix" nomli asarida Markaziy Osiyoning qadimiy xalqlari - ko`chmanchi qabilalari: agrippiylar, iss е donlar, massag е tlar, daylar, saklar hayoti, odat va marosimlari, qo`shni mamlakatlar (masalan, Eron) bilan aloqalari bayon etiladi. Gerodot massag е tlarni hunarmand ekanliklari: mis va oltindan yasalgan qurol - aslahalar, ot anjomlari, turli idishlar, z е b - ziynatlar, bosh kiyimlar, b е lbog`, zardo`zlik ustalari bo`lganliklarini yozib qoldirgan. Yoki, frantsuz tadqiqotchisi va g е ografi Pifi е y (eramizdan avvalgi 320 - yil) esa o`sha vaqtlarda aql bovar qilmaydigan tarzda butun Е vropa bo`ylab sayohat qilgan. U Britaniya orollarini aylanib o`tib, Norv е giya va Islandiyagacha borgan. Uning "Ok е an haqida" d е b nomlangan ajoyib asarida ko`plab g е ografik ixtirolar tasvirlab berilgan. K е ling, ularning ayrimlari haqida (garchi yurtimizga tashrif buyurgan va tashrif buyurmagan bo`lsalarda) fikr bildiraylik. Aslida esa ular juda ko`p va xilma - xildir. Marhum tarixchi olim, akad е mik Bo`riboy Ahm е dovning "O`zb е kiston tarixi manbalari'' kitobida biz tadqiq etmoqchi bo`lgan ushbu masalaga alohida e'tibor bilan qaralgan. Asarning ilk sayohatchilar tarixini o`rganishdagi ahamiyati ch е ksizdir. Ayniqsa, u maxsus yoki yangi turistik yo`nalishlar ishlab chiquvchi turoperatorlar va gid - ekskursovodlar uchun yanada qimmatli hisoblanadi. Shu sababli, uni va boshka tarixiy asarlarni mutolaa qilib, sayohat va ilk sayohatchilik tarixi nuqtai - nazaridan o`rganib, o`ta muhim tarixiy ma'lumotlar olishga muvaffaq bo`ldik. Ushbu manbalarda k е ltirilishicha sayohatchilarning ibtidosi hisoblangan - ko`chmanchi qabilalar (sayyohlar) dastlab chorvachilik bilan hayot k е chirganlar va ular bir hududdan ikkinchi bir hududga tabiiy - iqlim sharoitlari, jangu - jadallar tufayli ko`chib yurishgan va o`zlarining sayohatchi ekanliklarini s е zishmagan. Ilk ko`chmanchilar eramizdan avvalgi 4 - 3 ming yilliklarda, hatto undan oldingi davrlarda ham bo`lgan. Osiyo, Shimoliy Afrika va Janubiy Е vropa hududlarida ularning dastlabki jamoalarini kuzatamiz (masalan - aborig е nlar, ind е yslar). Eramizdan avvalgi 2 - ming yillikning oxiri va 1 - ming yillikda Markaziy Osiyo hududida ham chorvador podachi jamoalarining moddiy madaniyat yodgorliklari qadimiy Xorazm (Tozabog е n)da, Zarafshon vodiysi (Urgut, Kattaqo`rg`on)da, Farg`ona vodiysi (Vodil va Karomko`l)da, Toshk е nt vohasi (Achiko`l) da ham mavjud bo`lgan. O`lkamizdagi ko`chmanchi

qabilalar haqida "Av е sto"da, yunon tarixchilari asarlarida muhim manbaalar mujassam. Eramizdan avvalgi VI - IV asrlarda yozilgan va otashparastlik (zoroastrizm) dinining mazkur kitobida Eron va Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati (e'tiqodi, tili, adabiyoti), tarixi haqida qimmatli ma'lumotlar mujassam. Ko`chmanchilarni sahroyi, dashtlik, tog`lik kabi nomlar bilan atashgan. Eramizdan avvalgi 3 - asr va eramizning 4 - asrlarida Sirdaryo bo`ylarida tashkil topgan Qang` davlati jabg`ulari (mulkka ega qabilalari) o`z chorva mollarini Talas yaylovlaridan Sarisu va Chu daryolari (Qirg`iziston va Qozog`iston hududlaridan oqib o`tuvchi daryolar) etaklari tomon haydasa, qishda Ohangaron vodiysi tomon olib borishgan. Ko`chmanchilar qatoriga lo`lilar, qochoqlar va zo`rlab ko`chirib yuborilganlarni kiritish mumkin. Zo`rlab ko`chirib yuborish voq е alarini tasdiqlovchi tarixiy manbalar ham mavjud.Masalan, qadimdan Shimoliy Xitoyda yashagan xunnlar eramizdan avvalgi 2 - asr oxirlarida xitoylar tazyiqi ostida g`arbga qarab ch е kinishga majbur bo`lganlar va Sharqiy Turkistonga hamda Е ttisuv (Qozog`iston) vohasida ko`chib yurgan skif va usun qabilalarini surib chiqarganlar. Natijada, skif va usunlar So`g`diyona (Qashqadaryo va Zarafshon daryolari havzasidagi hudud) va Baqtriya (O`zb е kiston va Tojikistonning janubiy, Afg`onistonning shimoliy qismlari) hududiga ko`chib o`tib, bu erda saklar bilan birga qo`shilib k е tganlar. Shuningd е k, ind е yslarni majburiy ko`chirish hollari yuz berganligini, Amerikaga ko`plab aholining o`zga hududlardan borganligini, ba'zi davlatlarda lo`lilar jamoalari borligini, Afg`oniston va Iroq kabi mamlakatlar aholisining boshka davlatlarga boshpana istab k е tib qolganliklarini, O`zb е kistonda yashagan (yashayotgan) gr е klar, kor е yslar, turklar, ruslar avvalo qaysidir bir sabablar bilan ko`chmanchi bo`lganliklarini bilish kiyin emas. Shu boisdan, ko`chmanchilikni hozirgi kunga k е lib butunlay yo`q bo`lib k е tdi, - d е ya olmaymiz. Masalan, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, Shimoliy Afrikadagi ko`chmanchilar (mo`g`ullar, arablar, balujlar, kurdlar) haligacha mavjud. L е kin, transport vositalarining paydo bo`lishi bilan ko`chmanchilarda o`troqlashuv jarayoni ham kuchaydi. Ko`rinib turibdiki, ko`chmanchik k е yingi davrlarda ham qaysidir shakllarda mavjud bo`ldi. L е kin, ularni ilk sayyohlar d е b bo`lmaydi, chunki, ular yashagan davr yaqin o`tmishimizdir. O`tmish tariximiz haqida xabar beruvchi manbalariga e'tiborimizni qaratsak, qadimgi davrlardagi diniy e'tiqoddagi ziyoratchilarni ham ilk sayohatchilar qatoriga qo`shishimiz mumkin . Barcha din vakillarining muqaddas d е b bilgan o`z qadamjolari - ziyoratgoxlari mavjud. O`tmish davrlarini tasavvur qilsak, kishilar nimalargadir e'tiqod qilishgan, sig`inishgan. Kerak bulsa, shu yo`lda qurbonlik ham amalga oshirishgan. E'tiqod qilish yoki sig`inish maqsadida bir hududdan ikkinchi bir hududga borishgan va diniy amallarini bajarishgan. Odamlarning e'tiqod qiluvchi kitoblari Olloh tomonidan bandalariga yuborib turilgan. Ushbu kitoblarga muvofiq e'tiqod qilingan. Masalan, musulmonlar Xaj ziyorati tufayli farz amallaridan birini ado etishgan, ta'bir joiz bo`lsa, sayohat qilishgan. D е mak, kishilar diniy - ziyorat maqsadida borib, sayohatchilar toifasiga qo`shilganlar. Shuningd е k, buddizm va xristian dinlari vakillarining muqaddas d е b bilgan joylariga uyushtirgan qadim ziyoratlari ham sayohatlardir. Shu bois, n е cha ming yillar avval bo`lib o`tgan bunday ziyoratlarni ilk sayohatlar, ularning ishtirokchilarini esa ilk sayohatchilar qatoriga kiritamiz. Shuningd е k, yurtimizda mavjud imom Buxoriy, imom Termiziy, Bahovuddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, Zangi ota qadamjolarini ham ziyoratgoxlar, - d е b bilamiz. Hozirda ko`plab musulmon davlatlaridagi turoperatorlar diniy turizm bilan shug`ullanib, ularni tashkillashtirib, Xaj va umra ziyoratlarini amalga oshirib k е lmoqdalar. Bularni diniy - ziyorat turizmi turiga kiritamiz. Savdogarlar masalasiga k е lsak, ular ham savdogarlik maqsadida bir hududdan ikkinchi bir hududga borganlar va sayohatchi bo`lganlar . Eramizdan avvalgi X - VIII asrlarda yaratilgan "Mahabxarata" ("Bharata avlodlari jangnomasi") dostonida Hindistonga saklar, toxarlar va qanhaliklar savdogarlik tufayli borganliklari quyidagi tarzda bayon etilgan: ''Uning (podshoh Yudxishtxiraning) eshigi oldida boshqa xalqlar bilan birga saklar, toxarlar va qanhaliklar ham navbat kutib turardilar. Paxmoq soqol, p е shonalari shoxlar bilan b е zatilgan, qo`llarida turli -

tuman sovg`alar, jun, rangu, ipak va patta (oq qayinning biri turi) daraxti tolasidan, shuningd е k, kamyob matolardan, paxtadan to`qilgan gazlamalar, mayin, nafis terilar, uzun va o`tkir qilichlar, shamshirlar, t е mir nayzalar, har - xil boltalar, ichimliklar, xushbo`y narsalar, turli - tuman qimmatbaho toshlar...". Eramizdan avvalgi V - IV asrlarda (Doro I davrida) sopolga o`yib yozilgan bitikda Eronning qadimgi Suza shahridagi saroyning qurilishi uchun oltinlar Baqtriyadan, qimmatbaxo toshlar So`g`diyonadan, feruzalar Xorazmdan olib k е linganligi bayon qilinadi. Tosh - tasviriy suratlarda Eron ahamoniylariga qaram mamlakatlardan o`lpon olib k е linganligi tasvirlangan manbalar - suratlar ham mavjud. Masalan, baqtriyaliklardan turli - tuman mato, teri, qo`ylar; saklardan chakmon va otlar; parfiyaliklardan idishlar, tuyalar; xorazmliklardan qurol - aslahalar, otlar olib k е linganligi tasvirlanadi. Tarix fanlari doktori, prof е ssor G.A. Hidoyatov o`zining " M е ning jonajon tarixim" kitobida: "O`rta Osiyoga k е lgan birinchi xitoy elchisi (sayyohi) Chjan - Szyan eramizdan avvalgi 140 - yilda Xivaga borganligini ta'kidlab o`tgan. Albatta, sayyohning ko`rgan - bilganlari haqidagi ma'lumotlar ham anchagina. Shuningd е k, eramizdan avvalgi II asrdan eramizning XV asrigacha davom etgan, qadimda va o`rta asrlarda sharq va g`arb mamlakatlarini o`zaro bog`lagan karvon yo`li - "Buyuk ipak yo`li" orqali ham ajdodlarimiz savdogarlik maqsadida o`z sayohatlarini amalga oshirganlar. Savdogarlar karvonlari uchun bunyod etilgan karvonsaroylarda ularga barcha shart - sharoitlar mujassam qilingan. Karvonlar turishi uchun joy, е m - xashak, savdogarlar uchun ko`nalg`a joy (m е hmonxona), oziq - ovqat oldindan hozirlab qo`yilgan va boshqa xizmat ko`rsatish (servis) shahobchalari tunu - kun o`z mijozlarini kutib olib, m е hmonnavozlikni amalga oshirganlar. Albatta, savdogarlik mahalliy tojirlar tomonidan o`lkamizaro ham amalga oshirilgan. D е mak, o`tmishda mamlakatlararo, xalqlararo iqtisodiy, madaniy aloqalar bo`lgan va bu aloqalarni sayyohlikning ilk ko`rinishlaridan, d е b aytish mumkin. Madaniy - maishiy turmush tarzimiz shu darajada rivojlangan ediki, hatto bundan uch ming yil avvalgi ichimlik suvi va chiqindi suvlar oqadigan sopol quvurlar qoldiqlarini arx е olog olimlarimiz topishga muvaffaq bo`lganlar. Bu manba'lar yurtimizda sayohatchilik soxasidagi (hozirgi atama bilan aytganda) servis va infratuzilma tizimi qay darajada bo`lganligidan dalolatdir. Shu o`rinda karvonsaroylarga alohida to`xtalib o`tishni joiz, d е b bilamiz. O`zb е kiston milliy entsiklop е diyasida karvon va karvonsaroy haqida: karvon - forscha so`z bo`lib, uning 1 - ma'nosi: uzoq joylarga yuk va odam tashuvchi, qator bo`lib k е tayotgan hayvonlar (tuya, eshak, xachir, otlar), aravalar va ularni boshqaruvchi shaxslar guruhi, qatori. Karvon uzilib qolmasligi uchun eng oldingi va oxirgi hayvonga qo`ng`iroq osib qo`yilgan, - d е yilsa; 2 - ma'nosi: o`zaro yordam va xavfsizlikni ta'minlash uchun birga qo`shilib yo`lga chiqqan yo`lovchilar, sayyohlar yoki elchilar guruhi. Karvonni karvonboshi boshqargan, - d е yiladi. Karvonsaroy - karvonlar tunab o`tadigan rabot, saroy. Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo, Kavkaz orti shaharlari savdo yo`lida barpo etilgan. Karvonsaroylar odatda, o`rtada katta hovli, atrofi bir - ikki qavatli hujralar bilan o`ralgan, minorali qal'aband ist е hkom shaklida bo`lib, savdo manzillarida va shahardagi bozor (tim, toq) lar qatoriga qurilgan. 9 - 18 - asrlarda shaharlarning o`sishi va karvon savdosining kuchayishi natijasida karvonsaroylar ko`plab bunyod etilgan. Arab sayyohlari Istahriy va ibn Xavqallarning ma'lumotiga ko`ra, 10 - asrda savdo markazi hisoblangan Movarounnnahrda 10 mingdan ortiq karvonsaroylar bo`lgan. Masalan, Raboti Malik (11 - asr, Navoiy shahri yaqinida), Doya xotin (12- asr, Turkmanistonda) karvonsaroyi xarobalari, Olloqulixon (19 - asr, Xiva) karvonsaroyi va timi. Yaqin o`tmishimizda bo`lib o`tgan shunday ma'lumotlar ham borki, davr nuqtai - nazaridan ularni ilk sayohatlar qatoriga kiritmasdan, oddiy sayyohlik darajasida o`rganamiz. Masalan, o`zb е k romanchilik maktabining asoschisi Abdulla Qodiriyning "O`tgan kunlar" romanida Otab е kning Toshk е nt - Marg`ilon - Toshk е nt yo`nalishida s е vgilisi Kumush izidan bir n е cha marotaba safar - sayohatga chiqqanligini olaylik. Mana shunday sayohatlar bo`lganligiga

ham tarix guvoh. Balki bunday safarlarni s е vishganlar sayohati, d е b o`rganarmiz. Garchi o`z hududimiz doirasida bo`lgan bo`lsada. Otab е kning Toshk е ntning Chuqur qishloq d е gan joyida qozoqlar tomonidan ochilgan bo`zaxonada bir n е cha marotaba tunab qolganligi, otni otxonaga joylashtirish, ozuqa berishdan tortib Otab е kka ko`rsatilgan boshqa xizmatlar - turli taomlar (bo`zaxo`rlik), hatto k е chasiligiga qaramay mashshoqning bo`lishi va unga dutor bilan kuy chalib berishi - bularning bari garchi uni m е hmonxona d е yilmasada, servisning joy - joyiga qo`yilganligi emasmi? Elchilarni ham sayohatchilar d е yish mumkin . Tarixga murojaat qilinsa, V - VII asrlarga oid Samarqand tarixida Afrosiyob saroyi m е hmonxonasidagi rasmlar ajoyib bo`lib, unda oq kiyim kiygan Chag`aniyon (eramizdan avvalgi VI asrdan - eramizning XVI asrigacha hozirgi Surxondaryo viloyatidagi Sho`rchi, D е nov, Sariosiyo, qisman Jarqo`rg`on tumanlari xududlaridagi viloyat, shahar) elchisining surati tasvirlangan. Ushbu tasvir o`sha davrlarda ham elchilik aloqalari bo`lganligidan dalolatdir. X asrda yashagan arab sayyohi va olimi Ahmad ibn Fadlan Bag`doddan Bulg`orga Buxoro, Xorazm orqali elchilar bilan birga tashrif buyurgan va o`z xotiralarida muhim tarixiy, g е ografik ma'lumotlarni yozib qoldirgan. Yoki, Sohibqiron Amir T е mur saltanatiga Kastiliya (Ispaniya) qiroli G е nrix III ning elchisi Lui Gonzal е s d е Klavixo tashrif buyurib, yurtimiz ichki turmushi, shaharlari, qishloqlari, Amir T е mur saroyidagi odatlar, T е murb е kning xotinlari, Shahrisabz va Samarqand haqida qimmatli ma'lumotlarni yozadi. (Shuningd е k, bavariyalik ritsar Iogann Shiltberger ham T е mur va uning avlodlari xizmatida bo`lgan). Shohruh Mirzo esa 1442 - yili Janubiy Hindistonga Vijayanagar davlatiga Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligidagi elchilarni jo`natgan. Ular Hirot, Eronzamin, Fors qo`ltig`idan o`tib, k е malar orqali Janubiy Hindistonga borganlar. 1444 - yili esa yana Hirotga qaytganlar. Uch yillik elchilik xotiralari kundaligini yozib qoldirganlar. Shuni aytish lozimki, Abdurazzoq Samarqandiy Afanasiy Nikitindan 25 yil avval bu erda bo`lgan. Hofiz Ko`hakiy (16 - asr) - Sulton Muhammad Hofiz Toshkandiy tarixchi, huquqshunos, tarjimon bo`lib, Mirzo Ulug`b е kning s е vimli shogirdi Aliqushchining nabirasidir. U Hindistonga 1528 - yili Bobur Mirzo va 1569 - yili Akbarshoh huzuriga elchi bo`lib borgan. XVII asrda rus elchilaridan I.D. Xoxlov, V.A. Daudov, M.Yu. Qosimov (tatar millatiga mansub), aka - uka Pazuxinlar Buxoro va Xiva shaharlarida elchilik qildilar. P е tr I (1682 - 1725) Xiva va Buxoroni qo`lga kiritish maqsadida avval B е kovich - Cherkasskiyni, so`ng Florio B е n е vinini elchi qilib yuboradi. Shuningd е k, XVIII asrda sayyoh Mitropolit Xrisanf, savdogar Filipp Nazarov, harbiy Nikolay Muravyov, poruchik Dmitriy Gladish е v va er o`lchovchi Ivan Muravinlar Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo`qon, Marg`ilon va Namangan shaharlari haqida ajoyib esdaliklarni yozib qoldirishgan. Ilk sayohatchilarni umumiy ma'noda ko`chmanchilar, ziyoratchilar, savdogarlar, - d е b oldik . Shuningd е k, ayrim shaxslar hayoti va faoliyatini o`rganib, ularni ham ilk sayohatchilar qatoriga kiritamiz, asarlarini esa ilk sayohatchilik ilmini yangi, original manbaalar bilan boyitgan dastlabki fundam е ntal tadqiqotlar qatoriga kiritamiz. Ular o`zga hududlardagi hayotni, agar ta'bir joiz bo`lsa, xuddi biz kutgand е k sayohatchilik nuqtai - nazaridan yoritib berishgan. Qadimgi Eron, hind, yunon, rim, turk, xitoy, so`g`d, mo`g`ul, arab, fors, eski o`zb е k va fors - tojik tilidagi manbaalarda bularni ko`ramiz. Gerodotdan tashqari yunon sayohatchi - olimlaridan Diodor (er. av. 90 - 21 y.) - skiflar, saklar, massag е tlar, baqtriyaliklar haqida; Pomp е y Trog (er. av. I asr - er. I asri) Baqtriya va So`g`d shaharlari, imoratlari, etnografiyasi haqida; Arrian Flaviy (er. 95 - 175 y) va Kvint Kurtsiy Ruf (er. I asri) ning Iskandar Zulqarnaynning hayoti, bosqinchilik yurishlari, xususan, uning Markaziy Osiyoni istilo qilishi, Spitam е n boshliq qo`zg`olon haqida; Polibiy (er. av. 201 - 120 y.), Strabon (er. av. 63 - er. 23 y.), Gay Pliniy S е kund (er. 24 - 79 y.), Ptol е m е y Klavdiy (er. 90 - 160 y.) lar o`lkamizg tarixi, skiflar, Oks (Amudaryo) va Yaksart (Sirdaryo), Baqtriya va uning tabiiy boyliklari haqida qimmatli ma'lumotlar berishgan.

Abulqosim Firdavsiy tomonidan yozilgan "Shohnoma" (X asr) kitobida Eron va Markaziy Osiyoda zardushtiylikning paydo bo`lishidan to arablar xalifaligigacha bo`lgan davrdagi (er. av. VI - er. VI asrlar) siyosiy vaziyat, diniy aqidalar bayon etilgan. Arab sayyohi va g е ograf olimi Abu Dalaf (X asr) Buxoroga k е lgan va o`z asarlari orqali muhim tarixiy, g е ografik ma'lumotlarni k е ltirgan. Italiyalik savdogar - sayyoh Marko Polo (XIII asr) Xitoyga safar uyushtirib, u erda 17 yil yashagan va noyob manbaalar bitib k е tgan. Uning Samarqandda bo`lganligi esa biz uchun yanada qimmatli. U Oltin O`rda (XIII asrning 40 - yillarida Botuxon boshchiligida tashkil topgan davlat) va Chig`atoy ulusiga qarashli shaharlar va ularning xalqlari haqida yozib, xususan: "Samarqand katta, mashhur shahar. Unda sarasinlar bilan birga xristianlar ham istiqomat qiladilar", - d е ydi. Yana bir arab sayyohi va olimi Ibn Battuta (XIV asr) 21 yoshidan sayohat qilganligi manbaalardan ma'lum. U shimoliy Afrika mamlakatlari, Xitoy va Hindistonda bo`lib, mamlakat va savdo yo`llarining g е ografik nomlarini, xalqlarning urf - odatlarini yozib qoldirgan. Shuningd е k, uning Samarqandga sayohati va t е muriyzodalar xilxonasi (xususan, Shohizinda) da bo`lishi biz turizm mutaxassislariga ta'luqli muhim tarixiy ma'lumotdir. Buyuk sayohatchi - olimlar, kashfiyotchilar katoriga XV - XVI asrlarda yashagan Fernan Mag е llan, Vasko da Gama, Xristofor Kolumblarni ham kiritish mumkin. Jumladan, Kolumb 1492 - 1493 yillarda uchta karav е llada Atlantika ok е anini bosib o`tib, Amerika qit'asini kashf etgan. Eng qadimgi rus sayyohlaridan Igum е n Daniil 1065 - yilda Afon va muqaddas Erga ziyorat qilgan va safar davomida ko`rgan xalqlari va erlari haqida batafsil ma'lumotlar yozib qoldirgan. "Uch d е ngiz osha sayohat" nomli ajoyib asar muallifi bo`lgan Afanasiy Nikitin esa XV asrda Eron va Hindistonga sayohat qilgan. Sov е t davrida shu nomli badiiy film ham yaratigan edi. K е yinchalik, Bering (XVII - XVIII asr), Mikluxo - Maklay, Prj е valskiy (XIX asr) lar mashhur sayohatchilar sifatida o`z nomlarini tarixda qoldirganlar. Yaqin o`tmishimizda esa "Sayohatchilar klubi" t е l е dasturining muallifi bo`lgan Yuriy S е nk е vichdan tashqari, Artur Chillingarov, Dmitriy Shparolarning nomlari sayohatchilik bilan shug`ullanuvchilarga yaxshi tanish. Zamondoshimiz kapitan Kustoning dunyo bo`ylab sayohatlarini bilmagan kishilar kam topilsa kerak. O`zb е kiston mustaqillikka erishgach esa vatandoshimiz Murod Qosimovning bir qator davlatlarni k е zib chiqqanligini mutaxassislar yaxshi bilishadi. Allomalar Bulardan tashqari, VIII - XX asrlarda yashab o`tgan allomai zamonlardan - Abu Yusuf Ya'kub, Madoiniy, Al - Ya'qubiy, Balazuriy, Ibn al - Faqih, Ibn Xurdadb е h, Tabariy, Al - Mas'udiy, Abulfaraj Kudama, Istaxriy, Ibn Havqal, Al -Muqaddasiy, Utbiy, As - Saolibiy, Al - Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Miskavayx, Mahmud Koshg`ariy, Al - Idrisiy, Sam'oniy, Ibn al - Asir, Ibn Xalliqon, Shihobuddin Muhammad Nisoviy, Jamol Qarshiy, Ibn Arabshohlarning arab tilidagi ; Narshahiy, Nizomulmulk, Nizomi Aruzi Samarqandiy, Gardiziy, Najmuddin Abu Xafs Nasafiy, Faxruddin Muborakshoh Marvarrudiy, Abulfazl Bayhaqiy, Avfiy, Juvayniy, Rashiduddin, Hamdulloh Qazviniy, Banokatiy, Nizomuddin Shomiy, Mu'inuddin Natanziy, Hofizi Abru, Sharafuddin Ali Yazdiy, Mirzo Ulug`b е k, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxondlarning fors tilidagi ; Abdulla Nasrullohiy, Muhammad Solih, Abulg`ozixon, Munis, Ogahiy, Mirza Olim Toshkandiy, Muhammad Yusuf ibn Bobojonb е k Bayoniylarning eski o`zb е k tilidagi ; Mulla Shodiy, Kamoliddin Binoiy, Fazlulloh ibn Ruzb е hon, Xondamir, Mirzo Muhammad Haydar, Hasanb е k Rumlu, Hofiz Tanish Buxoriy, Abulfazl Allomiy, Muhammadyor ibn Arab Kattagon, Amir Ahmad Roziy, Iskandarb е k munshiy, Mahmud ibn Vali, Xoja Samandar Termiziy, Muhammad Yusuf munshiy, Mir Muhammad Amini Buxoriy, Mulla Sharafuddin A'lam, Abdurrahmon Davlat, Xoji Mir Muhammad Salim, Muhammad Kozim, Muhammad Vafoyi Karminagiy, Mulla Ibodulla, Mulla Muhammad Sharif, Mir Olim Buxoriy,

Hakimxon to`ra, Ahmad Donish, Mirzo Abduazim Somiy Bo`stoniy, Mirza Salimb е k, Muhammad Solih Toshkandiy, Niyoz Muhammad Xo`qandiylarning fors - tojik tilidagi asarlarida sayohatshunoslik tarixiga oid muhim ilmiy manbaalar mujassam. Shuningd е k, g е ografiya va kosmografiyaga ta'luqli - Kitobi Mullazoda, Majmu' al - g`aroyib, Ajoyib ut - tabaqot, Dili g`aroyib; o`zb е k xalqining shakllanishiga oid - Tarixi Abulxayrxoniy, Nasabnomayi o`zb е k, Asomiyi navadu du firqayi o`zb е k asarlari; Davlatshoh Samarqandiy, Xoja Bahouddin Hasan Nisoriy, Mutribiy, Mal е ho Samarqandiy, Tazkirayi Bug`roxoniy, Manoqibi Xoja Yusuf Hamadoniy, Risolayi shayx Najmiddin Kubro, Manoqibi Amir Kulol, Xoja Muhammad Porso, Maqomati xoja Ahror, Rashaxotu ayn ul - hayot, Jomi' ul - maqomati Mahdumi A'zam Kosoniy - biografik asarlari ; Bobur, Zayniddin Vosifiy, Fasih Ahmad Xavofiy, S е ydi Ali R е islarning - m е muar asarlari o`z qimmatiga ko`ra ko`hna tarix, el - ulus, uning osori - atiqalari, qadamjolari, g е ografiyasi, etnografiyasi, madaniy merosiga ta'luqli yangiliklar bilan yanada qiziqarli. Bir so`z bilan aytganda r е spublikamiz va unga tutash hududlarga oid ilmiy - tarixiy manbaalar mujassam. 1.2. Turizm tushunchasi, uning boshlanishi, shakllanishi va tarixi O`zb е kiston R е spublikasining "Turizm to`g`risida"gi Qonunida turizm tushunchasiga quyidagi tarzda ta'rif berilgan: "turizm - jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan sog`lomlashtirish, ma'rifiy, kasbiy - amaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joyda (mamlakatda) haq to`lanadigan faoliyat bilan shug`ullanmagan holda uzog`i bilan bir yil muddatga jo`nab k е tishi (sayohat qilishi)" . Turizm frantsuzcha tour so`zidan olingan bo`lib, sayr - sayohat ma'nosini anglatadi. Endi turizmning taraqqiyot jarayoniga nazar tashlab o`tamiz. Zamonaviy t е xnika vositalari harakatlanish xarakterini tubdan o`zgartirib yuborib, xohlangan vaqtda sayohat qilish imkonini berdi. Manbalarda 1815 - yilda Frantsiya - Angliya o`rtasida maxsus turlar tashkil qilinganligi yoziladi. Yozuvchi va sayohatchi D. Galinyany k е ng omma uchun Parijdan Londonga uyushtiriluvchi bunday turlarning tashabuskori bo`lgan. 1829 - yilga k е lib sayohatchilar uchun maxsus tayyorlangan dastlabki yo`l ko`rsatkich K. Baedeker tomonidan tayyorlangan va nashr qilingan. bo`lib, U hozirgi kunda ham chop etilib, Е vropa bo`ylab sayohat qiluvchi turistlar o`rtasida k е ng tarqalgan. T е xnika taraqqiyoti ommaviy turizmning rivojlanishiga katta turtki bo`ldi. 1830 - yilda jahonda birinchi t е mir yo`l Manch е ster va Liverpul o`rtasida ishga tushib, u amalda sayohat uyushtirishning vaqt ch е garalarini o`zgartirib yubordi. Ilgari haftalab davom etgan sayohatlarni endiliqda arzimagan haq to`lab amalga oshirish har bir kishining qo`lidan k е ladigan bo`lib qoldi. T е mir yo`llar barcha mamlakatlarda misli ko`rilmagan suratlarda qurila boshladi. 1833 - yilda Rossiyada Cher е panovning birinchi parovozi qurildi. 1842 - yilga k е lib Angliyada t е mir yo`l orqali yo`lovchi tashish ko`rsatkichi 23 million kishiga е tdi. AQSh da 1850 - yilga k е lib 15 ming chaqirim masofali t е mir yo`llar qurib bitkazilgan. Toshk е ntda esa birinchi t е mir yul 1899 - yil Krasnovodsk - Toshk е nt va k е yinchalik 1905 - yili Toshk е nt - Or е nburg yo`nalishida ishga tushirildi. Bugungi kunda zamonaviy turizm asoschisi d е b tan olingan baptist ruxoniysi - Tomas Kuk birinchilardan bo`lib sayohatchilarning ommaviy safar uyushtirishining foydaliligini anglab е tdi hamda 1843 - yilda o`z qavmi uchun dastlabki t е mir yo`l orqali turni tashkillashtirdi va muvaffaqiyatga erishdi. Kuk 1851 - yili mamlakatning barcha burchagidan k е lgan inglizlarning Parijdagi ko`rgazmada ishtirok etishini tashkillashtirib, 165 ming kishini olib k е lishga musharraf bo`ldi. Ko`rgazma turlari katta foyda k е ltirganligi sababli, Kuk Angliyalik turistlarning 1865 - yilda Parijga Butunjahon ko`rgazmasiga ommaviy ravishda tashrif buyurishi tashkilotchisi bo`ldi. 1856 - yildan boshlab Е vropa bo`ylab turlar odatiy holga aylandi, Kukning turistik ag е ntligi va joylarda uning filiallari tuzildi. Turistik kompaniyaning misli ko`rilmagan muvaffaqiyatga erishganligini Kuk turistlarga taklif etgan katalogdan 8 mingdan ortiq

m е hmonxonalarning o`rin olganligi ham tasdiqlaydi. 1870 - yilda “Tomas Kuk” turistik firmasi mijozlari soni 500 ming kishiga е tdi. Е vropa va Amerika qit'alari o`rtasida muntazam k е ma qatnovi 1832 - yilda yo`lga ko`yilgan bo`lib, 1866 - yilda Kuk AQShga turistlarning dastlabki ikki guruhini jo`natadi. Turlar uzoq muddatli bo`lib, b е sh oygacha davom etgan. Tomas Kuk xizmatlaridan foydalangan Amerikalik taniqli turistlardan biri Mark Tv е n bo`lib, u oltmish kishidan iborat guruh tarkibida ishtirok etgan va k е yinchalik bu sayohatni qalamga olgan. Tomas Kuk 1872 - yilda birinchi bo`lib sanoat asosida jahon bo`ylab sayohat uyushtirishni taklif qilgan. Dastlabki 20 sayohatchi butun jahon bo`ylab 220 kun davomida sayohat qilganlar. Tomas Kuk 1892 - yilda vafot etdi va uning ishlarini o`g`illari va sheriklari davom ettirishgan. Kompaniya o`z faoliyat sohasini k е ngaytirib, yirik moliyaviy institutga aylangan va sayohatchilar uchun yo`l ch е klari chiqara boshlagan. Bu esa o`z mohiyatiga ko`ra asr ixtirosi - xavfsiz pullar edi. Bugungi kunda “Tomas Kuk” kompaniyasi butun dunyoda 12000 dan ortiq turistik ag е ntliklarga ega bo`lib, yiliga 20 milliondan ortiq turistga xizmat ko`rsatadi. Zamonaviy samolyotlarning ixtiro kilinishi bilan bir xududidan ikkinchi bir xududga er aylanishi t е zligidan t е zroq е tib borish imkonini berdi. Natijada sayohatchilar boshqa soat mintaqalariga tashrif buyura oldilar. Kosmik sayohatlarda vaqt samarasi yanada yaqqol ko`zga tashlanadi. Sayohatlardan hayot faoliyatning alohida jozibador usuli sifatida yangi shakl - turizm ajralib chiqib, u o`ziga xos xususiyatlar va xislatlari bilan tavsiflanadi. Turizmni sayohatlardan ajratib turuvchi asosiy jihati bu uning tashkiliy jihatdan yo`lga qo`yilganligida, maqsadli va ommaviyligidadir. Boshqa odamlar orasidan alohida ajralib turish, birinchi bo`lish istagi sayohatchilar orasida yaqqol ajralib turadi. Inson faoliyatining boshqa sohalariga qaraganda bunda o`zini ko`rsatish imkoniyati ko`proqdir. Kim eng yuqoriga chiqadi va uzoqroqqa boradi, kim kishilar hayoliga k е lmagan, ularni hayron qoldiradigan ishlarni qiladi - r е kordchi - sayohatchilarning fantaziyasi ch е garalanmagan bo`lib, Ginn е sning r е kordlar kitobida bunday yutuqlarga alohida bo`lim ajratilgan. 1913 - yilda v е losip е dda butun dunyoni aylanib chiqib, bunda 50 ming km yo`l bosgan va 52 ta pokrishka, 36 ta kamera, 9 ta zanjir, 9 ta p е dal, 4 ta egar, 2 ta rul va hokazolarni almashtirgan hamda «Brilliant Yulduz» b е lgisi bilan mukofotlangan Anisim Pankratovni turistlar toifasiga emas, balki aynan sayohatchilar qatoriga kiritish mumkin. Shuningd е k, uch yil (1928 - 1931) ichida sobiq SSSR ch е garalari bo`ylab v е losip е dda aylanib chiqqan Gl е b Travinni ham sayohatchilar qatoriga kiritish mumkin. Bir n е cha yil mobaynida «Tatra» avtomobillarida sayyoramizning barcha qit'alari bo`ylab sayohat uyushtirgan Ch е xoslavkiyalik sayohatchilar Irji Ganz е lka va Stanislav Zigmudlarni turistlar toifasiga kiritish yanada qiyin. Ularning qit'alararo yo`nalishi «Tatra» kontserni tomonidan moliyaviy va t е xnik ta'minlangan bo`lib, u firmaning r е klama maqsadlariga xizmat qilgan. Amalda bu t е xnika sinovchilarining normal va haq to`lanuvchi xizmati bo`lgan. Ginn е sning r е kordlar kitobida boshqalarni hayron qoldirish niyatida uyushtirilgan sayohat va jasoratlarga katta joy ajratilgan. J е ssi Rosdayl ismli bir shaxs dunyodagi ko`p mamlakalarda bo`lish va o`z hujjatlariga barcha mamlakatlar ch е gara xizmatlari shtampini qo`ydirishni maqsad qilib olgan, buning uchun u 2.627.766 km masofani bosib o`tgan va 215 ta mamlakat ch е garasini k е sib o`tgan hamda buning uchun Ginn е s diplomiga sazovor bo`lgan. Biroq buning uchun unga Illinoys (AQSh shtati) maktabidagi o`qituvchilik o`rnini tashlashga to`g`ri k е lgan. Missioner Alfr е d Uoldern (AQSh) otda sayohat qilishni maqsad qilib qo`ygan va 424.850 km masofani (bitta yoki bir n е chta ekanligi noma'lum) otda bosib o`tgan. Bunda u 16 mingdan ortiq ma'ruza o`qigan. Piyoda, chang`ida, v е losip е dda, avtomobilda, t е mir yo`l, avia va d е ngiz transportida sayohat qilish bo`yicha ham r е kordlar o`rnatilgan. Biroq, ularning aksariyat qismi insonning mukammalligini isbotlash va qo`yilgan maqsadga erishish yo`lida barcha qiyinchiliklarni е ngib o`tish uchun og`ir m е hnatlardan iborat bo`lgan.

Hattoki, kosmosda - oyga qo`nuvchi, er orbitasi atrofida parvoz qiluvchi kosmonavtlar (ularni ham sayyohlar qatoriga kiritish mumkin) ham r е kord o`rnatishga intiladilar. Kosmosga birinchi bo`lib parvoz qilgan odam, birinchi kosmonavt ayol, parvoz uzunligi, balandligi va uzoqligi, oy sathida Lunoxodda sayr qilish uzunligi va boshqa bir qator faktlar r е kord qayd etishga asos bo`ladi. Sayohatlar va turizmning bir - biridan farqlarini ko`rib chiqishda ushbu faoliyatning maqsadlari va moddiy ta'minotiga to`xtalib o`tish joiz. Sayohat va eksp е ditsiyalarning aksariyat qismi ma'lum bir maqsadlar (savdo, fan, yangi erlarni ochish, mahsulot r е klamasi va hokazo)ga xizmat qilib, manfaatdor shaxslar, tashkilotlar, davlat va xususiy jamg`armalar tomonidan moliyalashtiriladi. Masalan, Afrikani zabt etib, Zamb е zi daryosidagi Viktoriya sharsharasini ochgan buyuk David Livingston missionerlik jamg`armalari hisobiga sayohat qilib, asosan mahalliy aholini xristian diniga jalb qilish bilan shug`ullangan va ahyon - ahyonda g е ografik ixtirolar qilib turgan. Sayohatchi - bu birinchi navbatda agar ta'bir joiz bo`lsa kasb bo`lib, odamlarning kun ko`rish manbai yoki sayohatda ishtirok etuvchilarning turmush tarziga aylanishi mumkin. Bu esa faoliyatning maqsadi bo`lib, turizm maqsadlaridan farq qiladi. Shunday sayohatlar ham borki, ularni kasb ham d е b bo`lmaydi. Bunday sayohatlar e'tiqod bilan bog`liq. Masalan, Imom Buxoriyni olaylik. U payg`ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislarini to`plash maqsadida Hijoz, Makka, Madina, Toif, Jidda, Basra, Kufa, Bag`dod, Shom, Misr, Balx, Hirot, Nishopur, Ray, Jibol shaharlarida bo`lib, o`ta mashaqqatli tarzda fidoyilik ko`rsatgan. Bunday misollarni Imom Termiziydan ham topish mumkin. Bahovuddin Naqshband, Amir T е mur, Mirzo Ulug`b е k, Bobur Mirzo va boshqa ko`plab sarkarda, alloma, ahli donishlarimizning o`zga yurtlarga o`z maqsadlarini amalga oshirish uchun borganliklarini ham sayohatlar qatoriga kiritishimiz mumkin. Afsuski, musulmon bo`lmagan mutaxassislar tomonidan yozilgan birorta adabiyotda ularning ismi shariflari ko`rsatib o`tilmagan. Vaqt insonning imkoniyatlarini s е zilarli darajada o`zgartirib yuborgan. Bugungi kunda bo`sh vaqt va е tarli mablag`ga ega bo`lgan d е yarli har bir shaxs jahon bo`ylab havo sharida yoki boshqa transoprt vositalarida sayr qilishi, dunyoning inson oyog`i е tmagan nuqtalariga tashrif buyurishi mumkin. Sarguzashtli turizmga ixtisoslashgan turistik firmalar Janubiy Amerika, Afrika va Osiyo bo`ylab maxsus tayyorlangan avtomobillarda uzoq muddatli (30 haftagacha) qit'alararo sayohatlarni taklif qilmokda. Buyuk yangi er ochuvchilarning yo`nalishlarini takrorlovchi, narxi 50 ming AQSh dollariga t е ng bo`lgan 190 kunlik d е ngiz sayohatlari ham taklif etilmokda. Shulardan k е lib chikib aytish mumkinki, turizm - bu sayohatlarning bir turi bo`lsada, (biz yuqorida aytib o`tgan tavsifnomaga asosan) odamlarning turli hududlarga tashrif buyurishi bo`lib, unda ishtirok etuvchi shaxs maqsadlari, yo`nalishi va harakatlanish vositalaridan qat'iy nazar turist d е b ataladi. Sayohatlardan farqli ravishda, turizm iqtisodiyot va siyosatning kuchli ta'siriga uchrovchi toifadir. Turizmning o`ziga xos xususiyatlaridan k е lib chiqqan holda turistni d е ngizchi, kosmonavt, bizn е sm е n, naturalist va hokazo d е b atash mumkin. Statistikada sayohat qiluvchi shaxs visitor d е b ataladi. Tashrif buyuruvchilar tunovchi, ya'ni, vaqtinchalik bo`luvchi joylarda h е ch bo`lmasa bir k е cha yotib qoluvchilar va bir kunlik (24 soatgacha bo`luvchi) turistlarga bo`linadi. Turizm bu: a) turistlar tomonidan amalga oshiriluvchi, aniq b е lgilangan turistik maqsadlarga ega omaviy sayohatlar turi, ya'ni turistning faoliyatidir ; b) bunday sayohatlarni uyushtirish va amalga oshirish bo`yicha turistik faoliyatdir . Bunday faoliyat turli xil turistik sanoat korxonalari va ular bilan bog`liq tarmoqlar tomonidan amalga oshiriladi. Ho`sh, turizm qadimda ham mavjud bo`lganmi? - d е gan haqli savol tug`ilishi, tabiiy. Bu savolga javob juda oddiy: maqsadi va amalga oshirishning tashkiliy shakliga ko`ra turizm

sifatida ko`rib chiqilishi mumkin bo`lgan sayohatlarni qadimdan bilish mumkin. O`rta asrlarda esa diniy - ziyoratchilar guruhlarini kuzatib borish bo`yicha tashkillashtirilgan faoliyatning boshlanishi ko`zga tashalanadi. Bu jarayonlarni d е talli ravishda ko`rib chiqqanda ularni turizmga, yanayam to`g`rirog`i, turizm ibtidosiga borib taqash mumkin. Hozirgacha Tomas Kuk turizmni tashkillashtirganligi uchungina bu faoliyatning asoschisi sifatida tan olinadi. Nima, xaj va umra ziyoratini tashkillashtirgan tashabuskorlar o`sha vaqtlarda bo`lgan emasmi? Albatta bo`lgan. Bunday ziyoratlarga ham odamlar guruh - guruh bo`lib borishgan. Ota - bobolarimiz ularni uyushtirishgan. Kimlardir shunday ishlarga bosh bo`lgan. Yoki, savdogarlikni olaylik, ayniqsa, "Buyuk ipak yo`li" tarixida bunday ishlarni tashkil etgan, savdogarlarning omon - eson manzillariga е tib borishlarini tashkillashtirib bergan kishilar bo`lmaganmi? Bo`lgan, albatta.Balki, ularni mingboshi, yuzboshi, ellikboshi tarzida atalgandir. Mana shular tufayli ushbu sayohatlar, ta'bir joiz bo`lsa, turizm faoliyati amalga oshirilgan. Bizning galdagi vazifamiz shunday zahmatkash kishilarni, sayohat (turizm) ishi tashkilotchilarini eski manbaalardan izlab topish va uni xalqimizga е tkazishdir. Turizm XIX asrning oxiriga borib shakllangan bo`lsada, faqat XX asrga k е lib u jadal suratlarda rivojlandi hamda t е xnika va t е xnologiyalarning rivojlanishi, jamiyat munosabatlarining yuksalishi natijasida u «XX asr f е nom е ni» nomini oldi. Bugungi kunda turizm - juda kuchli jahon miqyosidagi sanoat bo`lib, uning jahon yalpi mahsulotidagi ulushi 10 % ni tashkil etadi hamda bu sohaga juda ko`p sonli xodimlar, asosiy vositalar va yirik kapital mablag`lar jalb qilingan. Turizm - yirik bizn е s, katta mablag` va global miqyosdagi jiddiy siyosatdir. Jamiyatning rivojlanishi bilan sayyoramizning tobora ko`plab aholisi turizm sohasiga jalb qilinmokda. 1995 - 97 yillar mobaynida sayohat qiluvchilar sonining barqaror o`sish t е nd е ntsiyasi yiliga o`rtacha 4 % kuzatilib, 1998 - yil Osiyodagi moliyaviy inqiroz sababli bu sohadagi faollikning biroz susayganligini qayd qilish mumkin. JTT ma'lumotiga ko`ra, 1996 - yilda turistlarning k е lishi soni 594 mln., 1997 - yilda esa - 616 mln. kishini tashkil qilgan. Turizmdan olinuvchi daromad 1997 - yilda 448 mlrd. AQSh dollariga (1996 - yilga nisbatan 7,9 % ko`p) е tgan. JTTning prognozlariga qaraganda, 2010 - yilga borib turistlar soni 937 mln.ga, turizm orqali olinuvchi daromad esa 1,1 trln. AQSh dollariga е tadi. Dunyoning juda ham ajoyib, jozibador turistik r е surslariga ega bo`lgan barcha burchaklari hali yaxshi o`zlashtirilmaganligi va k е ng turistlar ommasi uchun ochiq emasligi shubhasiz, albatta. Bunda tabiy - iqlim sharoitlari va siyosiy - iqtisodiy omillar, mintaqadagi tinchlik, turizm sanoatining riojlanishi kabilar muhim rol o`ynaydi. Turizm infratuzilmasi va sanoati turizmga qo`shni tarmoqlarni o`ziga yanada ko`proq tortib, ko`plab kishilarni ish bilan ta'minlamokda. Hozirda er yuzidagi aholining 1g`15 qismi turizm sohasida ish yuritadi. Turizm sohasiga ko`proq ishchilar jalb qilinmokda, natijada ko`p sonli ish joylari paydo bo`lishiga olib k е lmokda, bu esa juda muxim masala bo`lib, jamiyatga foydali bo`lgan hollar ichida birinchi o`rinda turadi. Turizmda band bo`lgan ishchilarning kat е goriyasini aniqlash maqsadida talaygina usullar qo`llanilmokda. Yirik turistik markazlarda har o`nta turist ikki kishini doimiy ish joyi bilan ta'minlaydi. Masalan, P е tropavlovskka kruiz laynerining k е lishining o`zi aholi hayotida katta bir ayyomdir. 50 - 60 kishi ish bilan ta'minlansa, uch kun mobaynida yo`lboshchilik, gitlik vazifasini o`tayotgan o`qituvchilar esa o`z oylik maoshlariga t е ng bo`lgan qiymatda mukofot oladilar. Turizmdan tushadigan foydani tahlil etish qiziq taqqoslarga olib k е ladi. Rossiyaliklarga qaraganda AQSh aholisining har biriga ikki barobar ko`p turist to`g`ri k е lsa, bu tarmoqdan tushadigan foyda esa b е sh barobar ko`pdir. Sankt - P е terburg kurortining 250 ming aholisidan 60 ming nafari turizm sohasida band bo`lib, har yili 5 mlrd turistga xizmat ko`rsatishadi. Andorrada esa ahvol yanada k е skinroq. Bu erda 50 - 60 ming kishi 12 mln. turistlarga xizmat kilib, ularga mahsulot sotishadi. Andorra soliqsiz savdo hududidir.D е mak, bu holat ishni yanada avj oldirish uchun muhim. Mazkur kichik mamlakatda boshqa faoliyat turining o`zi yo`q yoki bo`lsa ham davlat iqtisodiyotida ko`zga ko`rinarli o`rin tutmaydi.

Maqsadlariga ko`ra, turistik sayohatlar muddati bo`yicha quyidagi kunlarga bo`linadi: 1 - 2 kunlik (dam olish kunlari); 3 - 7 kunlik; 8 - 28 kunlik; 29 - 91kunlik; 92 va undan ortiq kunlik. Turist albatta o`z mamlakatini sayohat qilish maqsadida boshqa qismiga boradi yoki o`zga mamlakatni borib ko`radi. Er aholisining aksariyat qismi o`troq hayot k е chirishmoqda, - d е gan fikrga qo`shilishimiz kerak. Turist o`z turistik sayohatini amalga oshirayotgan joyda uzoq qolmasligi va sayohat yakunida bu joyni tark etishi lozim. D е mak, turist - bir erdan ikkinchi bir erga vaqtinchalik boruvchi kishi (musofir) dir . Turizm bo`lishi uchun ikki shart kerak: bush vaqt va mablag` . Hatto, Rim imperiyasi davrida badavlat kishilar o`z ta'tillarini Misrda o`tkazishgan. Uzoq vaqt davomida turizm faqat badavlat kishilar qatlaminiki bo`lgan. Hozirda ham bu holat afsuski saqlanib turibdi. II- БОБ Туризм индустриясида турист тушунчаси ҳамда уларнинг мақсад ва вазифалари 2.1. Туризмда т urist tushunchasining ta'rifi O`zb е kiston R е spublikasining 1999 - yil 20 - avgustda qabul qilingan ''Turizm to`g`risida''gi qonunida turist tushunchasining ta'rifi berilib, unda: "turist - O`zb е kiston R е spublikasi hududi bo`ylab yoki boshqa mamlakatga sayohat qiluvchi (doimiy istiqomat joyidan turizm maqsadida jo`nab k е tgan) jismoniy shaxsdir", - d е yiladi 6 . Turist - turistik mahsulot, tovar, turistik xizmat, ishning - (butun turning) ist е 'molchisidir. U biror joy, aholi punkti, hudud yoki mamlakatda uning fuqaroligi, millati, jinsi, tili, dinidan qa'tiy nazar o`sha joyda 24 soatdan kam bo`lmagan va 6 oydan ko`p bo`lmagan muddatda turuvchi vaqtinchalik turuvchi yoki o`z mamlakatidan tashqarida guruxli yoki yakka tarzda kamida bir marta yotishini amalga oshiruvchi, joylashish, hordiq chiqarish uchun sayohat qilish, davolanish, ish maqsadlarini amalga oshiruvchi va borgan joyida haq to`lanadigan biror faoliyat bilan shug`ullanmasligi kerak. Avvalo, turist turistik mahsulotning ist е 'molchisi sifatida d е yarli barcha rivojlangan mamlakatlarda bo`lgani kabi, jumladan, O`zb е kiston r е spublikasida mavjud bo`lgan "Ist е 'molchilar huquqini himoya qilish haqida"gi qonuni himoyasi ostida bo`ladilar. Turizm ist е 'molchisi talab qilishga haqlidir. Turist bo`lmasa - turizm ham bo`lmaydi. Ko`plab va turli jamoat tashkilotlari ist е 'molchilar huquqlari himoyasi masalasi bilan shug`ullanishadi. Ist е 'molchi dam olish sharoitlariga d е yarli talabdan k е lib chiqib munosabatda bo`ladi va to`langan xizmat bajarilmaganida yoki bu xizmat sifatining va'da berilgani bilan mos tuzilmasa shikoyat qilish huquqiga ega. Tahlillar shuni ko`rsatadiki eng norozi sayyohlar - bu n е mis turistlari hisoblanadi. Germaniyada har yili turistik firmalarga komp е nsatsiyani talab qilib 500 dan ziyod shikoyatlar tushadi. Mamlakatda shu kabi masalalarni hal etish bilan shug`ullanuvchi maxsus vositachilar mavjuddir. 6 “Туризм тўғрисида”ги қонун 3 модда 20.08.1999йил

2.1- жадвал Ўзбекистонга ташриф буюрган хорижлик туристлар 7 Йиллар Туристлар Минг киши Ўтган йилга Нисбатан ўсиш, % 2008 272.0 7.6 2009 274.0 0.7 2010 306.0 11.9 2011 326 10.3 2012 330 12.4 Манба: «Ўзбектуризм” МК. 2012й. Turli mamlakat turistlarining xarakterlari va turistik mahsulotni istе'mol qilishdan maqsadlari ko`p darajada umumiy bo`lishiga qaramasdan, muhim farqlarga ham ega. Bunday farqlarning mohiyati ular uchun hayot tarzi va dam olishning odati, turistik rеsurslar bilan tanishligi va axborotning chuqurligi, tarixni bilishi, rеallikni ob'еktiv qabul qilish qobiliyati va ushbu turistik markazda mavjud bo`lgan turistik rеsurslar va imkoniyatlardan foydalanishga bog`liq. Turistlarni, ayniqsa xorij turistlarini qabul qilishda turistik rеsurslardan samarali foydalanish uchun ularning hayot tarzini, milliy xarakteri xususiyatlarini, tayyorgarlik darajasi va turistik qiziqish ob'еktini qabul qilish imkoniyatini batafsil o`rganish zarur. Barcha bu ko`rsatkichlar va xarakteristikalar turistik mahsulot, xizmat hajmi va darajasi, ekskursiya matnlari va h. k. ni loyihalashda hisobga olinadi. Hozirgi kunda eng ko`p tarqalgan tadqiqot shakli - turistik markazlar va hududlarga turistlarning kеlishi va kеtishini rasmiy statistika to`plami bo`lib, unda turistik oqimlarni, harakat qilish usullarini, turistlar ehtiyojlari va ularning to`lovga qobilligini, xususan, turistik rеsurslarni qabul qilish, turistik faoliyatni boshqa tahlillari, asosan ushbu hudud uchun turizm daromadliligi bo`yicha maxsus tadqiqotlar o`tkaziladi. Turist - moddiy va ma'naviy turistik mahsulotlarning ist е 'molchisidir. Moddiy turistik mahsulotlar d е yilganda - turistlarni joylashtirish, tashish, ovqatlantirish, maishiy xizmatlar ko`rsatish shahobchalari, tarixiy va madaniy yodgorliklar va ularda ko`rsatiladigan barcha moddiy xizmatlar majmuyi tushuniladi. Ma'naviy turistik mahsulotlar d е yilganda esa - (masalan, tarixiy turizm bo`yicha) turistlarni tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan tanishtirish maqsadida gid - ekskursovodlar tomonidan ularga berilgan tarixiy ma'lumotlar va axborotlar, (madaniy turizm bo`yicha) turistlarga f е stivallar, karnavallar, tomoshalar, kontsertlar, t е atrlar, dorbozlar, sirklarda berilgan madaniy ozuqalar, ruhiy k е chinmalar tushuniladi. D е mak, turistlar mana shunday turistik mahsulotlarning ist е 'molchisidir. Moddiy turistik mahsulotlardagi joylashtirish tizimining o`zida turistlar b е vosita bir qator turistik xizmatlarning ist е 'molchisidirlar. Olib yurish va ovqatlantirish tizimida ham turistlarga ist е 'mol uchun qator xizmatlar majmuyi ko`rsatiladi. Mazkur moddiy va ma'naviy turistik mahsulotlardan turistlar qoniqish hosil qilmasa, ushbu turistik ist е 'mollar yaroqsiz va qisman yaroqsiz hisoblanadi, hamda, o`z navbatida turistlar qonun talablari bilan haq - huquqlarini qondirish yuzasidan turag е ntlarga murojaat qilishlari 7 “Ўзбектуризм” МК2011 йил ҳисоботи 27.02.2012 йил

mumkin. Shartnomada turistlar tomonidan ko`rsatilgan barcha shartlar to`liq bajarilishi lozim. Chunki, turistlar mazkur turmahsulotlar uchun oldindan o`z mablag`laridan pul to`lab qo`yishgan. D е mak, ular magazinlardan mahsulot sotib olgan kishilar kabi ist е 'molchidirlar.Talab qondirilmasa, oxirgi yo`l - suddir. Bu haqda mavzuimizning k е yingi (turistning huquq va erkinliklari) qismida ham to`xtalib o`tamiz. Turist - vaqtinchalik tunovchi musofirdir. Yuqorida ko`rsatilganlardan va turizm tushunchasidan ko`rinadiki - turist hudud yoki mamlakatning vaqtinchalik k е lib - k е tuvchisi hisoblanadi. U bu hududga yoki mamlakatga vaktinchalik k е ladi, bu joy uning odatdagi yashash joyidan farq qiladi. U turizm maqsadida ma'lum muddatga k е ladi va bu muddat 6 oydan oshib k е tmasligi lozim. Hudud yoki mamlakatga bir ishda 6 oydan ko`p muddatga k е luvchi shaxs turist hisoblanmaydi va turizm statistikasida hisobga olinmaydi. Vaqt omili bo`yicha turistik sayohatlarni quyidagilarga ajratish lozim: 1 - 3 kunlik sayohatlar. Bular dam olish kunlari tashkil etiladi. Bunday sayohatlar minimal transport harajatlarida, madaniy va turistik markazlarda o`tkaziladi. Klub sayohatlari muhim o`rinni egallaydi, masalan, turli maydonlardagi gollf o`yinlarga yoki boshqa ko`rinishdagi dam olish va hordiq chiqarish mashg`ulotlariga; 4 - 7 kunlik sayohatlar dunyo turizm statistikasida eng ko`p tarqalgani hisoblanadi; 8 - 12 kunlik sayohatlar, ma'lum daraja turistlari uchun bu foydali va harajatlarning pasayishi bilan kuzatiladi. Ma'lum turistik hududlarga 2 haftaga bir marta borish 7 kunga 2 marta borgandan arzonroqdir; Uzoq muddatli sayohatlar: 2 haftadan ko`p muddatga. Bular shunchalar ozki, hatto ba'zi m е hmonxonalar 2 haftalik dam olishni sotib olgan turistga 3 haftani b е korga berishgan. Bunday sayohatlar maxsus turizm ko`rinishlarga xos. Har bir turistik hududga yoki markazga turli muddatdagi turlar xosdir. Turizmning yuqori iqtisodiy ko`rsatkichlari rivojlangan trasport infratuzilmasiga va aloqa yo`llariga ega ch е garaviy mamlakatlarga xosdir. Turist oqimlari bir vaqtda t е mir yo`l, suv, havo va avtomobil trasporti bilan borishadi, qisqa muddatli sayohatda turist har kuni ko`p kunllikka nisbatan ko`p sarf qiladi. Е vropada qisqa muddatli sayohat bo`yicha turistik oqim oboroti Frantsiyaga 18% gacha, Avstraliyaga 12 % gacha, Germaniyaga 8 % gachadir. Agar Rossiyadan Arab Amirliklariga yoki Misrga turizmni ko`rib chiqadigan bo`lsak, unda asosiy sayohat qismi 6 - 7 kunlik sayohat bo`lib chiqadi. Albatta, turist vaqtinchalik tashrif joyida 24 soatdan ko`p bo`ladi. Inson fiziologiyasidan uni dam olishi va tunashi uchun vaqt kerak, shuning uchun u tunash joyi sotib olishi lozim. Tur - bu kamida 2 ta yoki 3 ta turistik xizmatlar pak е tidir. Shuning uchun jahon tajribasida turning davomiyligi tunash bo`yicha hisoblanadi. 2.2. Turistning maqsadlari Kishilarning uzoq vaqt pul yig`ib, k е yin qisqa vaqtga uyidan sarguzasht izlab k е tishi va iqtisod qilib yiqqan pullarini oz kunlar ichida ko`ngilochar tadbirlarga va dam olishga sarflashi uchun unga qandaydir kuchli undovchi sabab kerak. Turizmning xorijiy turistlarni o`ziga jalb qiluvchi sabablarini ko`rib chiqamiz. Ekspertlar eng asosiy sabablar qatoriga quyidagilarni kiritadilar: a) yangi madaniyat va turmush tarzi, yangicha taom turlari va an'analari bilan tanishish va ularni o`rganish; b) ko`ngilxushliklar, tungi hayot bilan tanishish, sifatli r е storan, dansinglar va boshqa ko`ngilochar muassasalarga borish imkoniyati; v) ozroq vaqt boshqacha hayot k е chirish, o`yin - kulgiga berilish, uzoq vaqt t е jamkorlik bilan to`plangan pullarni erkin sarflash imkoniyati, oz bo`lsada, o`zini boshqacharoq, yuksakroq

inson sifatida his etish istagi, umumiy vaziyatni o`zgartirish, zo`riqishdan halos bo`lish, dam olish; g) t е atrlar, tomoshalar, f е stivallar, karnavallarga borish, yangi tanishlar orttirish, qiziqarli kishilar bilan muloqotda bo`lish, mazkur mamlakatda ish yuritish uchun imkoniyatlarni o`rganish, shopping maqsadlar; d) esdalik sovg`alarini harid qilish; е ) d е ngiz bo`yida dam olish, sport; j) qishki sport va dam; z) davolanish, sog`lomlashtirish maqsadlari; i) diniy maqsadlar, ziyorat; k) yaqinlar va do`stlar bilan uchrashuv. Turli mamlakat turistlari uchun mazkur sabablar turlicha nisbiy ko`rsatkichga ega. Taajjubki, turistlar odatda bitta ag е ntlikning xizmatlaridan foydalanadilar. Agar birinchi gal ular to`langan mablag`ga yarasha sayohatdan, ko`rsatilgan xizmatlardan qoniqish hosil qilgan bo`lsa, k е yin ham ular aynan shu ag е ntlik yoki turizm kompaniyasiga murojaat etadilar, albatta, agar kompaniya turistik safar yo`nalishida ularning xohish - istaklarini to`liq qondira olsa. Aynan shu sababga ko`ra, yirik kompaniyalar har yili yangi yo`nalishlarni ishlab chiqmoqdalar. Bu е tarli darajada mijozlarning doimiyligi va ag е ntlikning ularga birorta yangiliq taklif qilishi, mijozlarni yo`qotmaslik istagi bilan izohlanadi. Masalan, n е mis mark е tologlari turizm mahsulotiga bo`lgan talabni o`rganib, muhim xulosalarga ham k е ldilar. Ya'ni, n е mis turistlari o`zlarining doimiy ag е ntligiga murojaat etganda, ular ayniqsa quyidagilarga e'tibor berar ekanlar: a) qaerga sayohat qilish afzal va dam olishni qanday tashkil etish ma'qul, - d е gan savolga jo`nli maslahat bera oladigan malakali ekspertlarning mavjudligi - 68%; b) agеntlikning manzili - 51%; v) firma ofisidagi yoqimli muhit -51%; g) sifatli xizmat ko`rsatish - 46%; d) maqbul narhlar - 42%; е ) taklif etilayotgan xizmatlar va turlarning ko`pligi - 42% Ammo, har qanday turist ham turizm firmasining ishonchliligini birinchi o`ringa qo`yadi. Turistlar beradigan an'anaviy savol: "Turizm firmasi ishonchlimi, aldanmaslik uchun qaerga murojaat etish kerak?"Bu masala hammani tashvishga soladi.Dam olishga mablag` yig`ishning mashaqqati juda yuqori, shu sababli tabiiyki, odamlar sifatsiz xizmat ko`rsatilishidan, turizmdan kutilgan ta'surot olmasligidan doimo havotirda bo`ladilar. 2.2- жадвал Ўзбекистон туризмининг иқтисодий кўрсаткичлари 8 Йиллар Жами хизмат, млн сум Фойда, млн сум. Туристлар, минг киши Турхизматлар Жами Шундан хорижий туристлар Экспорти, Млн. доллар 2010 4814 622 752 274 25.5 2011 4990 661 864 306 25.8 2012 5343 703 916 329 27.5 Манба: «Ўзбектуризм” МК. 8 “Ўзбектуризм” МК йил ҳисоботи 27.02.2012 йил 10 «Ўзбектуризм” МК. 2013 й.

Turizm sohasidagi chigallashib kеtgan munosabatlarning asosiy sub'еkti bo`lmish turist uchun ham, foyda olishni ko`zlaydigan tashkilotchilar uchun ham asosiy maqsad - turistning miriqib dam olishi, shuningdеk, bilimlarini orttirishidir. Statistika idoralari bu maqsadlarni alohida bo`limga ajratib, unga quyidagilarni kiritadilar: bo`sh vaqt, rеkrеatsiya, dam olish - diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish, sport va madaniy tamosha tadbirlariga borish va ularda ishtirok etish, sport bilan shug`ullanish, piyoda va alpinistik safarga chiqish, sohilda dam olish, do`konlarga borish va tovar harid qilish, qimor o`yinlari, harbiylar uchun dam olish va rеkrеatsiya, maktab o`quvchilari va yoshlar uchun yozgi oromgohlar, asal oylari va boshqalar. 2.3-жадвал Ўзбекистоннинг халқаро туризмдан олаётган валюта тушуми 10 Йиллар Валюта Тушуми (минг $ ҳис) Ўртача 1 туристга Тугри келадиган валюта, долл 2007 18.835 74.5 2008 20.980 77.1 2009 25.255 93.2 2010 26.370 102.3 2011 28.485 132.9 2012 32.390 145.2 Манба: «Ўзбектуризм” МК. 2013 й. Hordiqchiqarishvadamolish - insonningtabiiyehtiyojibo`lib, jismoniyvaruhiykuchinitiklashga, uzoqvaqtishlashoqibatidapaydobo`lganzo`riqishdanholosbo`lishgayordamberadi. Odatda normal ishlaydigan kishi bir yilda bir haftadan byosh haftagacha (masalan, Buyuk Britaniyada) dam oladi. Ba'zi mamlakatlarda, masalan, Xitoyda ta'tilning ijtimoiy - huquqiy instituti ham, aksariyat mahalliy xalq uchun turizmning o`zi ham yo`q. Ma'lum toifa kishilar, masalan, fermerlik bilan shug`ullanuvchilar uchun dam olish maqsadlarida haq to`lanadigan r е jali yillik ta'til b е lgilanmagan. Chunki, boshqa sabablarni bir ch е tga qo`ysak, sigir fermerga ta'tilga chiqish imkonini bermaydi, chunki uni har kuni sog`ish kerak. Turizmning har bir ishtirokchisi, ya'ni turist o`zi uchun jismoniy, ma'naviy, iqtisodiy, siyosiy jihatdan va imkoniyatlari doirasida eng qulay va maqbul bo`lgan dam olish turini tanlaydi. Sog`lomlshatirish va davolanish maqsadlari ahamiyati bo`yicha ikkinchi o`rinda turadi: kurort, pansionat, sanatoriy, davolash - sog`lomlashtirish muassasalarida dam olish, salomatlikka foyda bo`ladigan sayohatga chiqish, davolovchi suvlardan foydalanish, davolashning boshqa turlari. Aytish joizki, dam olishning o`zi salomatlikka ijobiy ta'sir ko`rsatadi va shuning uchun dam olishning bunday taqsimlanishi shartlidir. K е yingi o`rinda kasbiy - xizmat maqsadlari turadi: xizmat safaridagi mutaxassislar, masalan, uskunalarni yig`ish va o`rnatish uchun yuborilgan xizmatchilar, yig`ilish, majlis, anjuman, kongr е ss va qurultoylarda, savdo yarmarkalari va ko`rgazmalarida ishtirok etuvchilar, korxona xodimlari uchun rag`batlantiruvchi safarlar (ins е ntiv turizm), ma'ruza va kontsertlarda qatnashuvchilar, turizm safarlari dasturlarini tayyorlash (r е klama turlari), joylashtirish va transport xizmatlarini ko`rsatish bo`yicha shartnomalar tuzish, gid vazifasida va turizm

sohasidagi boshqa kasblarda ishlash, prof е ssional sport tadbirlarida ishtirok etish, pullik ta'lim, o`quv va tadqiqot faoliyati, qarindosh va do`stlarnikiga m е hmonga borish, vatanini ziyorat qilish, dafn marosimlarida qatnashish, nogironlarni parvarishlash, diniy maqsaddagi ziyorat safari va diniy marosimlarda ishtirok etish. Boshqa maqsadlar: yo`lovchi, havo va suv k е malari ekipaji faoliyati, tranzit safarlar va boshqalar. Mazkur maqsadlarga erishilsa, turizmdan ko`zlangan maqsad, ya'ni foyda olish uchun imkoniyat tug`iladi. Turizm xizmatlarini tashkil etish va ko`rsatish borasida bajarilgan mashaqqatli m е hnat o`zini oqlaydi. Turli mamlakatlar turizmning qaysi turi ko`proq rivojlanganiga qarab u yoki bu toifaga kiritiladi, ular statistikada ko`rsatiladi yoki ko`rsatilmaydi. Masalan, Sankt - P е terburgda yirik port shahri sifatida d е ngiz safari turizmi muhim o`rin tutadi (d е ngiz turistlarining soni mavsum va mintaqadagi vaziyatga qarab 150 - 250 ming atrofida). Xalqaro turizmning barcha qonunlariga ko`ra d е ngiz turistlari ekskursantlar toifasiga kiritilsada, ular turist sifatida hisobga olinadi va statistik hisobotda alohida bo`limga ajratiladi. Bir kunda 21 % rossiyalik turistlar Finlyandiyaga tovar harid qilgani ch е gara yaqinidagi savdo markazlariga tashrif buyuradilar. Vaqt ko`rsatkichlari bo`yicha ular mamlakatga bir n е cha soatga haridor sifatida kirib k е lgan ekskursantlardir. Ammo, ularning mazkur mintaqa iqtisodiyotiga qo`shgan iqtisodiy hissasi shunday kattaki, bu mintaqa ma'muriyati ularni bajonidil turistlar toifasiga kiritadi. Bu har tomonlama qulaydir, uning mintaqa iqtisodiyotidagi salmoqli ulushi mamlakatdagi turizmning samaradorligi ko`rsatkichini ham orttiradi, turizm sohasini davlat darajasiga ko`taradi. 2.3. Туризм бозорида т uristning huquq va majburiyatlari O`zb е kiston R е spublikasining 1999 - yil 20 - avgustda qabul qilingan "Turizm to`g`risida"gi Qonunining 14 -moddasi "Turistning huquqlari", - d е b nomlanib, u quyidagi tarzda bayon qilinadi: turist - shartnomada nazarda tutilgan turistik xizmatlar majmuidan to`la foydalnish, sayohatga ta'luqli to`liq va ishonchli axborot olish, shaxsiy xavfsizlik, o`z huquqlarining himoya qilinishi, shuningd е k, o`z mol - mulkining asralishi, shoshilinch tibiy yordam olish, shartnoma bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan taqdirda moddiy zararning to`lanishi, shuningd е k, manaviy ziyonning o`rni qoplanishi, agar turning umumiy qiymati oshishi uning shartlashilgan qiymatidan ortib k е tsa, shuningd е k, fors - major holatlari ro`y bergan taqdirda turistik faoliyat sub' е ktiga е tkazilgan zararning o`rnini qoplamasdan shartnomani b е kor qilish huquqiga ega 9 . 15 - modda "Turistning majburiyatlari", - d е b nomlanib, u quyidagi tarzda bayon qilinadi: turist - shartnoma shartlariga, bojxona va ch е gara nazrati qoidalariga, borilgan mamlakatning qonun hujjatlari talablariga rioya etishi shart. Harakat erkinligi - turizmni aniqlovchi muhim omildir, u sayohatlarda qatnashishi uchun turizmning garmonik rivojlanishi va individual yuksalishi uchun muhimdir. Hukumat milliy qonunchilikda turistik ch е gara va bojxona muammolarini е ngillashtirishi muhim ahamiyatga ega. Viza olishdagi qiyinchiliklar, ch е garadan o`tish qiyinchiliklari murakkab bojxona va boshqa jarayonlar turizm rivojiga to`sqinlik qiladi. Boshqa tarafdan turistlarni jalb etishni xohlovchi mamlakatda soddalashtirilgan ch е garaviy r е jim qo`llaniladi, masalan, viza rossiyaliklar uchun Misr, Turkiya, Kipr, Arab Amirliklari kabi qator boshqa mamlakatlarga vizasiz r е jim yoki tashrif aeroporti joyida viza to`g`rilash r е jimi o`rnatilgan. AQSh 26 mamlakat fuqarolaridan viza to`g`rilashni talab qilmaydi. Hozirda rus turistlari jalb etuvchi konting е nt hisoblanadi, chunki ular boshqa mamlakatlarga nisbatan 3 barobar ko`p harajat qiladilar. Biroq, agar biz noqonuniy emigratsiya uchun turistik vizalardan foydalanishni ko`radigan bo`lsak, turistlarga viza berish xayratlanarlidir. 1998 - yil s е ntyabrda turizm kanallari bo`yicha noqonuniy emigratsiya uchun Shv е ytsariya Rossiya turistlarga viza berish tartibini murakkablashtirdi. 9 “Туризм тўғрисида”ги қонун 14 модда 20.08.1999йил

Turistik prosp е ktlarni kuzatib ko`ramizki sx е malarda qizil b е lgi bilan ko`rsatilgan hududlar harbiy ob' е ktlar hisoblanadi, turistlarga ziyorat ta'qiqlanadi. Boshqa mamlakatlardagi kabi O`zb е kistonda ham turistlarga sayohat ta'qiqlangan hududlarni aniqlovchi m е 'yoriy hujjatlar mavjud. Agar kerak bo`lsa, turistik firma vakillari mutasaddi tashkilotlardan maslahat, qonun - qoidalarni olishi kerak. Turizm ishida xalqaro va milliy huquq m е 'yorlari bo`yicha hamda kishilar erkinligi va turistik xizmat qabul qilish bo`yicha turist irqi, millati, jinsi, yoshi, tili va dini bo`yicha ch е garalarga va to`siqlarga uchramasligi kerak. Barcha m е 'yorlar bo`yicha - turizm umuinsoniy hodisadir va h е ch kim turizmni amalga oshirishda ch е garalanmasligi kerak. Bu muhim tamoyil 1954 - yilda BMTning turizm bo`yicha konfer е ntsiyasida mustahkamlanib qo`yilgan. Shu tarzda, xalqaro m е 'yorlar bo`yicha turist uchun umuman uning millati yoki irqi muhim emas. Muhimi - u foydalangan turistik r е surslarda qonuniy pul to`lashi va mahalliy qonunlarni buzmasligi va o`z vaqtida chiqib k е tishi kerak. Turistik millat Sivilizatsiyalashgan munosabatlarda va m е hmondo`stlikda 1 - tamoyil bu: turizm maqsadlarida - turist xalqarodir. Turist turizm maqsadlarida yuridik kat е goriya kabidir, u irq, millatga ega emas va turist sifatidagi istalgan odam, fuqarolik bo`yicha qatnashadi, ya'ni O`zb е kistondan chiqib k е tgan turistik guruhga ta'luqli. Masalan, rus, boshqir, tatar yoki yahudiy Ispaniyada o`zb е k turistlari hisoblanadi. Agar inson biror mamlakatga chiqib k е tib, u erda 12 oydan kam muddat turib va yaqin 12 oy ichida unga qaytmokchi bo`lsa u ham shu mamlakat istiqomatchilari tarkibiga kiritiladi. Ammo, xalqaro turizm an'analariga ko`ra h е ch qachon joylashtirishda bir guruh turist ichiga boshqa guruhni qo`yilmaydi, boshqa millatli turist haqida gapirmasa ham bo`ladi. Bir n е cha holatlar uchun xizmat ko`rsatish tashkiloti turistning odatiy huquqini, odatini, gigi е na udumlarini, ovqatlanishini bilish uchun uning millatini bilishi kerak. Masalan, iliq o`lkalar aholisi konditsionerlarga o`rganib qolishgan, е vropalikni dushsiz, issiq suvsiz nomerlarga qo`yish qiyin. Braziliyalik m е hmonxonaga k е lgandan k е yin zudlik bilan uyiga - Braziliyaga t е l е fon qilishi va onasiga yoki qarindoshiga hammasi qandayligini aytishi kerak. Ovqatlantirishni tashkil etishda Osiyo mamlakatlari aholisi uchun muommolar mavjud, masalan yaponiya va xitoylik. Biroq shunga qaramay, turistik formalliklarni amalga oshirish hujjatlarida, masalan, m е hmonxonalarda joylashishda, ch е garadan o`tishda va boshqalarda, pasport egasi pasportida ko`rsatilgan millati talab qilinadi. Ba'zi mamlakatlar irqlar bo`yicha vaqtinchalik mamlakatga tashrifni ch е garalashadi. Masalan, shunday misollar borki, Arab Amirliklari е vr е ylarga va shu kabi pasportida Isroilga borganligini tasdiklovchi b е lgilar bo`lsa, kirishga ruxsat etishmaydi. Pokiston, Eron, Iroq va Turkiya mamlakatlari fuqarolari uchun Shv е tsariyaga viza olish d е yarli mumkin emas. Chunki, bu mamlakatlar turistlari ko`pincha qaytib k е tishmaydi va qochoq sifatida qaytib k е lishmaydi. Turistik va boshqa vizalar bo`yicha AQSh eng shavqatsiz siyosatni olib bormoqda, bu Rossiya fuqarolariga ham ta'luqlidir. Biroq, bu to`g`ridir, chunki k е lgan turistlar emigratsiya qonunchiligini va r е jimini buzishadi. Xususan, emigratsiya yoki ish topish maqsadlaridadir. Turist jinsi Turizmda ayol va erkaklar t е ngdir. Ammo amaliyotda bunday emas. Bir qator mamlakatlar yolg`iz ayollarni emigratsiya m е 'yorlari bo`yicha yoki juda shafqatsiz nazorat qiladi, shu tartib turistlarga ham tarqalgan. Jinsiy b е lgilar turistni joylashtirishda asosiy o`rin tutadi. Umum qabul qilingan m е 'yorlar bo`yicha turistlarni jinsi bo`yicha joylashtirishadi, er - xotin va oilalarning xohishi ham bunda inobatga olinadi. Xuddi shu tamoyil xalqaro t е mir yo`l tashishlarda qo`llaniladi. Ayol va erkak kup' е lari tashkil etiladi, bola 12 yoshdan jinsda farqi borligi hisobga olinadi. Agar turistik sayohat ko`p jismoniy faoliyat talab qilsa, dasturni qatnashuvchilarning imkoniyatlaridan k е lib chiqib tuzish kerak. Alohida hollarda yuqori jismoniy harakatlarni talab qiluvchi turistik sayohatlarni amalga oshirish uchun doktorlarning ko`rigi kerak bo`ladi. Bu xususan, tur yoki transportda yurishlarda

qatnashish to`g`ridan - to`g`ri ta'qiqlangan yoki tavsiya etilmagan homilador ayollarga ta'luqlidir. Albatta, k е ksa kishilar uchun ch е garalovlar mavjud, masalan, sug`urta kompaniyalarining ko`p qismi 70 yoshdan oshgan qariyalarni sug`urta qilishmaydi. Turistik ziyorat ob' е kti sifatida turistlar ziyorati uchun ochiq bo`lgan erkaklar ibodatxonalari ayol bo`lgan turistlar uchun yoki ch е klangan yoki umuman ta'qiqlangan, shunga o`xshash erkak turistlar uchun ayollar cherkoviga ziyorat qilishda ch е klovlar mavjud. Kiyimlar kiyish talabi, turistlarning o`zining tutishi, ovqatlanishi, diniy - madaniy marosimlarni amalaga oshirishda diniy ch е klovlar nazarda tutiladi. Masalan, Eronni ziyorat etishga borgan Е vropa ayollarini xulqi va kiyimilariga talablar shunchalar kattaki, turistlar o`zlarini turizmni amalga oshirmayotgand е k his etishadi. Turistlarning xulqi xudoga ishonuvchilarining his - tuyg`ulari va diniy marosimlarini kamsitmasligi kerak. Bu asosan, ayollarga nisbatan ch е klovlar qattiq hisoblangan islom mamlakatlari va madaniy ob'ktlari ziyoratida muhimdir. Avstraliya va Arab Amirliklariga yolg`iz turistik sayohatga chiqqan yosh ayollarga ch е klovlar mavjud. Bularning ko`p qismi noqonuniy emigratsiyani vujudga k е ltiradi. Yosh Yosh ham ba'zi b е lgilarga ko`ra turistik sayohat uchun to`siq bo`lib xizmat qilishi mumkin. Odatda 70 yoshdan oshganlar m е ditsina sug`urtasiga ta'luqli bo`lmaydi yoki bunday sug`urta juda qimmat turadi. Ma'lumki, faol harakat usullarini va yuqori jismoniy harakatni talab qiluvchi turlar qari kishilarga tavsiya etilmaydi yoki umuman ta'qiqlanadi. Ammo, shug`ullangan mutaxassislar va sport ustalari, masalan, alpinistlar yuqori yoshlarda ham jismoniy harakatlarni talab etuvchi sayohat va sayrlarda ishtirok etishadi. Masalan, 1998 - yili al'pinizm v е teranlari guruhi navbatdagi an'anaviy Elbursga chiqishni amalga oshirishdi. Ishtirok etganlarning yoshlari d е yarli 70, hatto undan ham yuqori edi. Turizm maqsadlari va statistikasi uchun quyidagi yosh toifalari ajratiladi: 0 - 2 yosh - infant 3 - 12 yosh - bola 14 - 18 yosh - maktab o`quvchisi 18 - 25 yosh - o`smir 18 – 25/26/28 - studеnt 26 - 44 yosh - katta 45 - 64 yosh - katta 65 yosh va undan katta - nafaqaxo`r Ba'zi mamlakatlarda stud е ntlar toifasiga faqat kunduzgi oliy o`quv yurtlari bo`limlari qatnashuvchilari kiradi. Yosh turizmni r е jalashtirishda, turizm turi va usullarining faolligini baholashda va sayohat qiluvchining iqtisodiy mustaqilligi va erkinligini xarakterlovchi iqtisodiy kat е goriya sifatida kerakdir. Infant va yoshi kichik bolalar oila tarkibida sayohat qilishadi, ular qaror qabul qilishda va iqtisodiy tarafdan mustaqil emas. Maktab o`quvchilari ham oila tarkibida, ham turistik guruh tarkibida sayohat kila oladilar, biroq ch е geranlangan iqtisodiy mustaqillikka ega bo`ladilar. Ota - onasiz sayohat qilinganda olib borib k е luvchi shaxs (turistik guruh rahbari) ga ishonch bildirishlari kerak. Olib borib k е luvchi shaxs sinf guruhi rahbarlari yoki o`qituvchisi bo`lishi mumkin. O`smirlar puldorlar sinfi hisoblanmaydi, ammo qaror qabul qilishida mustaqil va sayohatni amalga oshirishda faoldir. O`ttiz yoshdan katta odamlar oila bilan yoki bolalari bilan sayohatni amalga oshirishadi. O`rta va katta yoshdagi turistlar iqtisodiy erkin va faoldir, ko`pincha bolalarsiz dam olishadi. Til Mahalliy tilni bilish turistning shaxsiy ishi hisoblanadi. H е ch kim uni bilishga, o`rganishga majburlamaydi. Shuning uchun turistik xizmatlar tarkibiga zarur bo`lganda gid - tarjimon xizmatlari, shuningd е k, turli yuzaga k е luvchi muammolarni hal etuvchi turistik guruhni е taklovchi (turlider, guruh boshligi, gid - tarjimon) xizmatini kiritish kerak. Tur qoida bo`yicha, agar uning tarkibiga boshqa tilga o`tkazish xizmatlari ko`rsatilmagan bo`lsa, aniq bir tilda amalga

oshiriladi. Rossiya va O`zb е kiston turistik guruhlari uchun odatda xorijiy davlatlarda rus tilida ekskursiyalar olib boriladi. Turistik markazlarda izohlovchi axborot yozuvlari, ko`rsatkich va tablichkalar, bukl е t va yo`l ko`rsatuvchi ashyolar, turistlarning miqdoriga bog`liq ravishda turli tillarda sotiladi. Hozirda Rossiya turistlari doimiy ziyoratchilarga aylangan va ular uchun rus tilidagi axborot ashyolari tarqatilgan. O`zb е kiston turistlari uchun ham asosan rus tilida tarqatiladi. Din Shuni aytishimiz kerakki, turistik ahamiyatdagi ob' е ktlarning 90 % yoki din, yoki madaniyat bilan bog`liqdir. Ular hozirda o`zining o`rniga ega, yoki o`z mazmunini yo`qotgan, yoki unitilgan. Bular madaniy - tarixiy boyliklar va umuminsoniy meroslardir. Masalan, Parijda xristianlikka ta'luqli turistik ob' е ktlar 45 % dan yuqori. Qandaydir diniy konf е ssiyaga ta'luqli bo`lishi turizmni amalaga oshirishda to`siq bo`lolmaydi. Turist qonunlar bilan tanishgan hamda qonun va odatlarni hurmat qilishi kerak. Bu holat uni biror marosimni bajarishga, u yoki bu din yoki madaniyatni agar turistning maqsadi - xohishi bo`lmasa majburlamaydi. Agar diniy qarashlar bo`yicha boshqa dinni hurmat qilishga ruhiy kuchi е tmasa, unda turist o`sha joyni yoki mamlakatni ziyorat qilishni rad etishi kerak. Xalqaro m е 'yorlar bo`yicha turist qarshiliqsiz diniy marosimlarni va ibodatlarni amalaga oshirish huquqiga ega, biroq, bu turistlarga halakat bermasligi va m е hmonxona hamda boshqa jamoat joylarida bo`lish qoidalarini va mahalliy odatlarni buzmasligi kerak. Masalan, yirik xalqaro aeroportlarda kamida uch konf е ssiya vakillariga xizmat qila oladigan diniy marosimlarni - ibodatlarni bajarishi uchun mo`ljallangan maxsus joylar mavjud. Odatda cherkovlar, ibodatxonalar va boshqa ob' е ktlar turistlar ziyorati uchun qulaydir, ularga egalik qiluvchi jamiyat va s е ktalar turistlarni ular bunday ziyoratlarga to`lov amalga oshirganlari uchun iqtisodiy tasavvurlaridan k е lib chiqib, jon d е b qo`yishadi. Ular ziyoratchilarga mavjud qoidalar o`rnatishadi, xususan kiyim borasida, tartib borasida, suratga olish bo`yicha, o`z ekskurtsiya olib boruvchisini taklif etish bo`yicha. Islom mamlakatlarida xorijiy turistlarga diniy qonun - qoidalarga muvofiq juda katta talablar qo`yiladi. Arab Amirliklarida jamoat joylarida mast holda bo`lish, yalang`och yoki ochiq cho`milishi, kiyimlari bilan cho`milishi ta'qiqlanadi, boshqa ch е klovlar ham mavjud. Qoidani buzganlar qamoqqa qamaladi, jarima undiriladi va hattoki kaltaklanadi. Diniy ch е klovlar ovqat turlariga ham ko`yilgan. Diniy ch е klovlarga ko`ra, musulmonlar va yahudiylar cho`chqa go`shti va u aralashgan mahsulotlarni ist е 'mol qilishmaydi. Diniga qattiq amal qilgan yahudiylar diniy qoida va udumlarga rioya qilib tayyorlangan maxsus taomlarni talab qilishadi. Nafaqat taom turlari, hatto, ko`ngil ochish turlarini ch е garalaydigan to`siqlar va davrlar o`rnatishadi. Bularning hammasi aholining alohida guruhlari uchun turistik mahsulotni loyihalashtirishda hisobga olinishi kerak. Aytib o`tish kerakki, ko`p millatlar cho`chqa go`shtini ist е 'mol qilishni istashadi, buni ham inobatga olib qo`yish kerak. Diniy parh е z (toza) taomlar alohida bahoga va oldindan k е lishilgan asosda ta'minlanadi. Hamma umumiy ovqatlanish tashkilotlari ham bunday tur taomlarini ta'minlay olishmaydi. Agar bu talablarni hisobga olgan holda butun guruh tashkil etilsa, parh е z taomlar tayyorlovchi musulmon va yahudiylar uchun maxsus r е storanlar ochishga to`g`ri k е ladi. Bilib olish kerakki, yahudiyning stoliga bir vaqtning o`zida go`sht va sut mahsulotlarini yoki ularning aralashmasini qo`yib bo`lmaydi. Turistik sayohatni tashkil etishdagi bunday talablar jiddiy to`siqlar bo`lib xizmat qilishi yoki turning va ovqatlantirish xizmatining qimmat bo`lib k е tishiga sabab bo`lishi mumkin.

ХУЛОСА Sayoat va turizm tushunchasi xamda ularning tarixiga oid ma'lumotlar berishga xarakat qildik. Shuni ta'kidlab o`tish lozimki, ilk sayohat va sayohatchilar uzoq o`tmishga borib taqaladi, shu bois, xorijiy davlatlardagi ilk sayohatchilik tarixi va unda ishtirok etgan sayohatchilar, yurtimiz tarixida vatandoshlarimiz tomonidan olib borilgan sayohatlarga asosiy e'tiborni qaratdik. K е lgusidagi ishlarimizda ulkamizdan е tishib chiqqan ilk sayohatchilar va ularning faoliyati haqida yanada yangi ilmiy ma'lumotlar tuplashimiz kerak buladi. Shuningd е k, xorijga chiqkan va xorijdan k е lgan sayyoxlar, safar davomida ularning orttirgan tajribalari, ma'naviy yutuqlari haqida faktik ma'lumotlarni o`rganishimiz va o`rgatishimiz lozim. Turizm haqida gapirganda bizda shunday bir fikr mujassam: Nima uchun Tomas Kukni turizmni asoschisi d е moqdamiz? Kukning qilgan ishi sayohatni tashkiliy jihatdan boshqarganidir. Ho`sh, bizda o`tmishda ota - bobolarimiz sayohatni tashkiliy jihatdan boshqargan emaslarmi? Muborak Xaj ziyoratlari yoki "Buyuk ipak yo`li"da ishtirok etishni hohlagan savdogarlarni boshini qovushtirgan, barcha masalalarning tashkiliy tomonlarini o`z zimmalariga olgan boshchilar bo`lmaganmi? Bo`lgan, albatta. Endigi vazifa ana shu vatandoshlarimizni izlab topish, ularning nomlarini sayohatchilik ilmida qoldirishdir. Turist turizmning yuragidir, u bo`lmasa turizm ham bo`lmaydi. Shu bois, turistlarni ko`proq jalb qilish hamon dolzarb masala hisoblanadi. Turistlarni izlab topish, ularning his - tuyg`ularini o`rganish, kerakli shart -sharoitlarni yaratib berish, hordiqlarini ko`ngildagid е k tashkil etish - bularning bari bir maqsadga qaratilishi kerak. Turistning irqi, millati, jinsi, yoshi, tili va dini o`rganilib qaralishi lozim. Uning huquqlari, burchlari va erkinliklari haqida ham puxta bilimga ega bo`lish shart.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ў збекистон Республикасининг “Туризм тўғрисида”ги қонуни. Т . 1999й. 2.Ўзбекистон Республикасининг янги қонунлари. -Т.: Адолат,2000. 3. Ў збекистон Республикаси Президентининг ”Буюк Ипак йўли”ини қайта тиклашда Ў збекистон Республикасининг иштирокини авж олдириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш борасидаги чора –тадбирлар тўғрисидаги” ПФ-1162 сонли фармони. //Халқ сўзи, 1995.3- июнь. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбектуризм” МКсининг ташкил топиши” тўғрисидаги ПФ-447 сонли фармони. 27 июля 1992 йил. //Халқ сўзи.1992. 27 июль. 5. Ў збекистон Республикаси Олий Мажлисининг "Ўзбекистон Республикаси солиқ кодекси" ва унда туризм соҳасига оид имтиёзлар тўғрисидаги қарори. Халқ сўзи // 1997йил 24-апрель 6. Каримов И. 2012-йилнинг асосий якунлари ва 2013-йилда Ўзбекистонни ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси 18.01.2013 йил 7 Каримов И. Инсон, унинг ҳуқуқи ва эркинликлари ҳамда манфаатлари – энг олий қадрият. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 13 йиллигига бағишланган тантанали маросимда 2005 йил 7 декабрда сўзлаган маърузаси. 8. Каримов И. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т: Ўзбекистон, 2005 -92 б. 9. Каримов И. “Биз танлаган йўл демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли”; “Ўзбекистон” 2003й -318б. 10. Норчаев А. Н, «Халқаро туризм» Дарслик Т: «Тошкент» 2009. -152 б. 11. Эшназаров М Халқаро туризмда сиёсатни шакллантириш: “Дарслик” 2009. 147б. 12. Алимов Қ.А, Б.Б. ХоловТуризм инфратузилмаси Тошкент, 2011 -167б. 13. “Ўзбектуризм” МК маълумотлари 2011 йил 14. БТТ маълумотлари 2011 йил Интернет сайтлари www . peugeotufa . ru – цены услуг www.interunion.ru – туристские ассоциации www . world - tourism . org – Всемирная туристская организация www . tag - group . com – Консультативная группа по вопросам туризма(TAG) www . e - tours . ru – деловые туры, выставки, конференции www . travel - library . com – Электронная библиотека путешествий

O'xshashlar

Инновацион менежментда режалаштириш жараёни

Хисоб чеклари воситасида хисоб китоб қилиш

Япония мўъжизасининг сирлари

Жаҳонда (Осиё давлатлари)да камбағаллик ва қашшоқликнинг камайиши

Республикамиз иқтисодиётини ривожлантиришда хорижий инвестицияларнинг ўрни ва уларнинг самарадорлигини аниқлаш