Karimov. I. A asarlarida davlat va huquq - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Karimov. I. A asarlarida davlat va huquq

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Karimov. I. A asarlarida davlat va huquq Reja: 1. I. A. Karimov asarlarida davlat masalalarini rivojlantirish. 2. I. A. Karimov asarlarida huquq masalalarini rivojlantirish. 1

Shaxs bilan jamiyat, davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar to‘g‘risidagi muammo eng murakkab ijtimoiy masalalardan biridir. Kishilik jamiyati paydo bo‘lishi bilan, dunyoda qudratli kuch bulgan inson vujudga keladi. Firdavsiy fikricha, barcha narsaning ijodkori insondir. U shunday yozadi: Insondan yaxshilik, nur va ravshanlik, Insonsiz dunyoda yo‘q farovonlik. Inson jamoa ta’siri jarayonida o‘z shaxsiyatini shakllantira boradi, ya’ni ijtimoiy munosabatlarda ishtirok eadi, mehnat qiladi. Madaniy boyliklar yaratadi va hokazo. Shaxsning inson sifatida jamiyatda tutgan o‘rni, insoniy xislatlari, qadriyatlari xaqida juda qadimdan buyuk mutafakkirlar, allomalar, donishmandlar o‘z fikr va mulohazalarini bildirganlar. Ular inson dunyoda cheksiz hurmat va ehtiromga loyiq ekanligini yoqlab chiqqanlar. Masalan, Forobiy fikricha, jamiyatda yashovchi shaxslarning o‘zaro munosabati, ularning ijtimoiy faoliyatlari, jamiyatning o‘zgarishi, rivojlanishi, baxt-saodatga erishishi jamoa a’zosi bo’lgan insonlarga bog‘liqdir. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik, o‘zaro yordam inson jamoasini keltirib chiqaradi. Darhaqiqat, yorug‘ dunyoda kishilar bir-birlariga yordam bersalar, tinch-totuv yashasalar o‘zaro insofli bo‘lsalar, bu jamiyatda ular baxt-saodatga erishadilar. Forobiy ta’kidlaganidek, «Inson o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muxtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga extiyoj tug‘iladi... Shuniig uchun inson shaxslari ko‘paydilar, ...Natijada inson jamoasi vujudga keldi». Insonlarning xatti-xarakati, fe’l-atvori shaxsda o‘z ifodasini topadi va shu bilan birga jamiyatda inson u y o ki bu huqu q , va burchlarga ega bo‘lishi natijasida shaxsga aylanadi. Shaxs deyilganda muayyan huquq va erkinliklarga ega bo’lgan, o‘ziga xos intellektual, ruhiy, irodaviy, shaxsiy belgi va sifatlarga ega bo’lgan inson tushuniladi. Falsafiy nu q tai nazardan shaxs bir insonning jamiyatdagi o‘rnini bildiradi. Dunyoda bir-biriga o‘xshaydigan, lekin tamomila bir xil b o’ lmaga n 2

kishilar mavjudd i r. Ularning alohida xususiyatlari aklida, his-tuyg‘ularida. prodasida namoyon bo‘ladi. Insonning shaxs sifatida shakllanishi jamiyatga bog‘liq bo‘ladi, shuningdek jamiyat taraqqiyoti ham shaxsning amaliy faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. Masalan, xar bir AQSH Prezidentining tutgan siyosati, uning obro’yi, davlatni boshqarishi LYUPning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan. Siz bu xaqda tarix kursidan bilasiz. Bugungi kunda juda ko’p O‘rta Osiyo hududida yashab o’tgan tarixiy shaxslarni o‘rganmoqdamiz va ularning siyosiy-huquqiy qarashlarini xayotga tatbiq etmoqdamiz. O‘zbekiston Rsspublikasining birinchi prezidenti I. A. Karimovni xam shaxs s ifatida juda ko‘p xorijiy davlatlar ta ni di. Leonid Levitin va Donald S. Karlayl Prezidsntni shaxs sifatida shunday baholaydi: "Islom Karimov Prezident sifatida o‘z a’molini o‘z mamlakati O‘zbekistonga xam, dunyoga ham takror-takror bayon qildi... U so‘zining ustidan chiqadi. Aytganlariga sodiq. U qadam-baqadam, o‘zida qancha kuchi bo‘lsa, ijtimoiy ongning aynishiga, mehnatga, qariyalarga va ayollarga hurmatning oradan ko‘tarilishiga xalq axloqi va, umuman, ma’naviyatning qadrsizlanishiga yo‘l qo‘ymaslikka intiladi. U shaxs sifatida davlat hokimiyatining barcha tarmoqlarida inson faoliyatini, inson huquqlarini muhofaza qilishga qaratilgan shart- sharoitlar yaratishga intiladi". I. A. Karimov shaxs sifatida fuqarolik jamiyati va xuquqiy davlatni ko’rish jarayonida juda ko‘p ishlarni qilmokda va jamiyatimiz rivojiga katga xissa qushmoqda. Aksincha tarixda shunday shaxslar bo‘lgan-ki, ular jamiyat taraqqiyotini, davlat ravnaqini bir necha yuz yillarga orqaga surib yuborganlar. Masalan. A. Gitlerning fashistik siyosati natijasida juda ko‘p davlatlar rivoji orqaga surildi. Deyarli har bir ma’ruzasida prezidentimiz davlatchilik va huqu q masalalariga to‘xtalib o‘tgan. Ushbu kurs ishi I.A.Karimovning asarlarida davlat va huquq masalalarini rivojlashirish mavzusida yozilgan bo‘lib prezidentimiz asarlarida davlatchilik va huquq sohasida ilgari surilgan fikrlar imkon qadar o‘rganilgan. 3

I.A.Karimov asarlarida davlat masalalarining rivojlantirilishi O‘z mustaqil rivojlanish yo‘liga qadam qo‘ygan respublikamiz uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning serqirra faoliyati bilan birga, uning nutqlari, maqolalari, nashriy asarlarining xam axamiyati beqiyos ekanligini alohida ta’kidlash kerak. Mamlakatimizning har bir fuqarosi bu asarlarda o‘zini qiziqtirgan xar qanday savolga javob topishi mumkin. Yurtboshimiz o‘z asarlarida hech qachon eng murakkab va qiyin muammolarni chetlab o‘tmaydi, e’tiborsiz qoldirmaydi. Ular qatorida davlat to‘grisidagi, uning roli va vazifalari xaqidagi masalalar oldingi o‘rinlardan birini egallaydi. Ular Prezidentimizning ko‘pgina asarlari va nut q larida keng yoritilgan. Bu esa, ushbu masalalarni u g‘oyat dolzarb deb bilishidan dalolat beradi. Baxs mavzuimizga kirishishdan oldin uning muloxazalari, xulosalarining ilmiy asoslanganligini, aniq dalillarga egaligini, metodologik va uslubiy yo‘naltirilganligini ta’kidlash lozim. Islom Karimov o‘zining ilk asarlaridan biri «O’zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» asarida shunday tavsifni keltiradi: «O‘zbekiston - kelajagi buyuk davlat. Bu - mustaqil, demokratik: huquqiy davlatdir. Bu insonparvarliklariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tikodlaridan qat’i nazar fuqarolarning xuquqlari va erkinliklarini taminlab beradigan davlatdir» . Xuddi shu asarida u: «Xalq davlat xokimiyatining manbaidir. Uning hoxish- irodasi davlat siyosatini belgilab beradi. Bu siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O‘zbekiston barcha fuqorolarining munosib turmushini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak», deb ta’kidlaydi. Bu esa, siyosiy va davlat tuzilishi insonga: «... uning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishini kafolatlashi kerak» "ligini anglatadi. Gapni bir boshdan boshlaymiz. Siyosiy sohaga nisbatan bu qoidalar xaqiqiy demokratiya prinsiplarini qaror toptirish; xokimiyatning bo‘linishi asosida milliy davlatchilikni barpo etish; barcha fuqarolarning qonun oldidagi huquqiy tengligini kafolatlovchi huquqiy davlatni shakllaptirish; ozchilikdan iborat millatlarning 4

manfaatlari va huquqdarini himoya qilish; bir mafkuraning yakka-xokimligidan qat’iyan voz kechish; ko‘ppartiyaviylikni amalda shakllantirishdan iborat. Iqtisodiy soha xususida gapiradigan bo‘lsak, Prezidentimizning fikricha, bu quyidagilarni anglatadi: qudratli va barqaror rivojlanib boruvchi iqtisodni barpo etish; mulk egalari huquqlarining davlat yo‘li bilan ximoya qilinishini va mulkchilik shakllarining xuquqiy tengligini ta’minlash; iqtisodiyotni o‘ta markazlashtirmaslik hamda yakka xokimlikka barham berish; mehnat qilish, dam olish va xar yilgi xaqi to‘lanadigan ta’tilga chiqish bo’yicha konstitutsiyaviy huquqni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish; ishsiz bo‘lib qolgan taqdirda muxofaza qilish; tabiatga vahshiyona munosabatda bo‘lish, ekologiyaga zarar yetkazilishiga yo‘l qo‘ymaslik. Ijtimoiy va ma’naviy sohada bu - insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlik; ma’naviyat va axloqiylikni qayta tiklash; qadimgi va zamonaviy madaniy boyliklarni bilish va ko‘paytirish; vijdon va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish; ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqarish; malakali tibbiy xizmatni ta’minlash; umumiy ta’lim olish, kasbni va tegishli maxsus tayyorgarlikni o’tishni erkin tanlashda barchaga baravar xuquq, berish; ijodning barcha turlarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Islom Karimov oilani davlat va jamiyatning asosi, deb xisoblaydi. Shu munosabat bilan u quyidagilarni yozadi: «Oila -jamiyatning negizi. Bizning davlatimizni xam katta bir oila deb tushunishimiz mumkin va lozim. Bunda o‘zaro hurmat va kattiq, tartib bo‘lmasa, oilaning barcha a’zolari o‘z burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mexr-oqibat ko‘rsatmasa yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustaxkam va ma’naviy ayanchlariga ega bo‘ladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-extiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. O’zbeklarning aksariyati o‘zining ijtimoiy siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ro‘yobga chiqarishi kerak» O‘zbekiston Rsspublikasi Prezidentining davlat 5

to‘g‘risidagi eng asosiy xulosalaridan biri shudir. Shu munosabat bilan bozor munosabatlarini rivojlantirishning davlat tomonidan muvofiqlashtirib borilishi tizimida qonun hujjatlarining qabul qilinishi ulkan ahamiyatga ega bo‘ldi. Bular iqtisodiy erkin korxonalar va fuqarolarning o‘zaro munosabatlari mexanizmini soliqlar tizimi, monopolistik faoliyatni cheklash, garov huquqini joriy etish va korxonalar bankrotligini qonuniy yo‘l bilan tan olish orqali belgilab berildi. Islohotchi davlat mamlakat siyosiy xayotining rang-barang bo‘lishiga ko‘maklashadi. Respublikada ko‘ppartiyaviylik joriy etilmo q da. Bu qoida respublika Asosiy Qonunida mustaxkamlangan bo‘lib, uning asosida mamlakatimizda ilk bor xokimiyatning oliy organi - Oliy Majlisga saylovlar bo‘lib o‘tdi. Prezidentimiz aytganidek, o‘z islohotchi-davlatiga ishonch xurmat O‘zbekiston axolisi mentalitetidan mustahkam o‘rin egallagan. Islohotlarning xar bir odimi, yangi qonun va xukumat qarorlarining xar bir loyixasi bizda insoniylik nuqtai nazaridan, odamlarga naf keltirishi nuqtai-nazaridan idrok etiladi. Bizning xalqimiz g‘ayriodatiy, ammo taraqiyot uchun zarur narsalarga ishonch bilan qaraydi. Respublikamizning besh yilligi arafasida bo‘lib o‘tgan Oliy Majlis sessiyasida so‘zga chiqar ekan. Prezident Islom Karimov qoniqish bilan quyidagilarni kayd etdi: «Ana shu yillar mobaynida davlatning o‘zi xam anchagina o‘zgardi davlat xokimiyati va boshqaruv organlarining tizimi va tuzilmasi butunlay yangilandi, ularning ish uslubi va shakli o‘zgarib bormokda, totalitar tizimning qoldiklari jadal bartaraf etilmoqda. Davlatning o‘tish bosqichidagi, milliy davlatchilikni qaror toptirish davridagi bunday roli, bugun ko‘rinib turganidek, o‘zini to‘la oqladi». Davlat masalasi bo’yicha Prezident Islom Karimov asarlarida ilmiy asoslab berilgan nazariy qoida va xulosalar qayd etib o‘tilganlardangina iborat emas. Ular mazmun moxiyatan nihoyatda chuqur, qamrovi jixatidan esa g‘oyat darajada keng va hilma-xildir. Yurtboshimiz asarlarida, nutqlari va ma’ruzalarida, savollarga bergan javoblarida davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlatning asosiy organlari saylanishi va ularning saylovchilar oldida xisob berishi, tayinlanadigan davlat organlarining tashkilotlar oldidagi javobgarligi 6

kabi o‘ta murakkab, juda katta amaliy, siyosiy va ulkan tarbiyaviy axamiyatga ega bo‘lgan nazariy masalalar xam o‘z ifodasini topgan. Islom Karimov asarlarida nazariy jixatdan asoslab berilganidek, O’zbekiston mustaqil bo‘lganidan keyin davlat tushunchasi, uning mazmun-moxiyati tubdan o‘zgardi. Bizda barpo etilayottan mustaqil, dsmokratik, huquqiy davlat o‘zining shakl-shamoyili, sifat- mazmuni, insonparvarlik qoidalariga asoslanganligi, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishni o‘zi uchun bosh maqsad qilib olganligi va boshqa xislat-fazilatlari bilan sobiq, sovet davlatidan yer bilan osmonchalik farq qiladi. O‘zbskiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi majlisidagi ma’ruzasida dunyoda bir-biriga aynan o‘xshagan ikkita inson bo‘lmaganidek, bir-biriga aynan o‘xshaydigan davlat xam yo‘kligini, bunday bo‘lishi mumkin xam emasligani o’qtirib shunday deydi: «Xar bir davlat - betakror ijtimoiy xodisadir. U xar qaysi xalq, tarixiy va ma’naviy taraqqiyotining xosilidir, uning o‘ziga xos, o‘ziga mos madaniyati rivojining natijasidir» . Mamlakatimiz Oliy rahbari usha ma’ruzasida sobiq sovet davlatining zo‘ravonlikka, totalitarizmga, diktaturaga asoslanganligini, oddiy insonlar manfaatlariga zid bo‘lganligini o‘zining quyidagi chuqur ma’noli so‘zlari bilan bayon etadi: «Biz hozir o‘zgartirayotgan sovet sotsialistik davlati xalqimiz hayotiga chetdan zo‘ravonlik bilan joriy etilgan edi. Bu davlatning shakli va moxiyati xalqimizning axloqiy, ma’naviy va ruxiy qadriyatlariga to‘g‘ri kelmaydigan, mos kelmaydigan tizimga asoslangan edi. Xo‘sh, bunday tuzum avvalambor kimga suyanar edi? Bu tuzum o‘z xalqining tarixini, uning ruxi va urf odatlarini, o‘z avlod-ajdodlarini bilmaydigan manqurtlarga tayanar edi. Shuning uchun xam eski sovet tuzumining bayrokdorida va shiorlarida bas qilingan g‘oyalar amaldagi ishlaridan n ixoyatda uzoq edi. Xuddi shu bois bu davlatning ijtimoiy tizimi bilan xalq, extiyojlari o’rtasida jarlik paydo bo’ldi. YA’ni inson, uning moddiy, ma’naviy, shu jumladan, milliy qadriyatlari bu tizimda orqa o’rinda turar edi. Binobarin, bunday davlatning avval-boshdanoq, istiqboli y o’q , edi. 7

Sobiq, Ittifoq, xududining gox u, gox bu yerida ruy berayotgan bugungi keskin ijtimoiy etnik mojarolar buning yaqqol misolidir» . Yurtboshimiz asarlarida mustaqqillikka erishganimizdan keyin biz qanday davlat quryapmiz, uning siyosiy-xuquqiy va ijtimoiy negizi, qiyofasi qanday bo‘lishi kerak, yangi demokratik jamiyat shakllanishidagi ta’siri qanday bo’ladi, degan o’ta murakkab nazariy masalalarga atroflicha javob berilgan. Islom Karimov asarlarini sinchiklab o’qish va ulardagi nazariy qoida va xulosalarni chuqur muloxaza qilish, qalbdan, yurakdan o’tkazish jarayonida bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan, erkin, ochiq, demokratik davlat qurayotganligimizni, qurayotgan davlatimizning shaklini, kisfasini, insonparvarlik moxiyatini yakkol tasavvur qilamiz. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda Prezident asarlarida belgilab kuyilganidek, bizning davlatimiz o‘zining quyidagi xususiyatlariga ega: Bizning davlatimiz xalq, irodasini ifoda etadi, uning manfaatlari uchun xizmat qiladi. Davlat organlari va jamiki mansabdor shaxslar jamiyat va fuqorolar oldida mas’uldirlar. «Sobiq totalitar tuzum sharoitida, - deydi Prezident, - bunday fikrni hech kim xayoliga ham keltira olmas edi. Bugun esa inson, uning xayoti, erki, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa huquq, hamda erkinliklari muqaddas bo’lib, davlat himoyasidadir». Asosiy Qonunimizning 7-moddasida belgilab qo‘yilishicha, «O‘zbekiston Respublikasida davlat xokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi». Bizning davlatimiz eng avvalo, umumjahon sivilizatsiyasiga, davlat qurilishi sohasida boshqa xalqlar erishgan tajribalarga, ijtimoiy qadriyatlarga asoslanadi. «Vatanimiz azaldan bashariat tafakkuri xazinasiga unutilmas hissa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning yuksak. ma’naviyat, 8

adolatparvarlik, ma’rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari Sharq falsafasi va islom dini ta’limoti bilan uzviy ravishda rivojlandi. Va o‘z navbatida bu falsafiy-ahloqiy ta’limotlar ham xalqimiz dahosidan bahra olib boyib bordi. Bizning kelajagi buyuk davlatimiz ana shu falsafaga uyg‘un holda, Xo‘ja Axmad Yassaviy, Xoja Bahovuddin Naqshband, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimizning dono fikrlariga uyg‘un holda shakllanishi lozim» . Prezident asarlarida ilmiy asoslab berilganidek, yangilangan jamiyat davlatining rivojlanish yo‘liga asos qilib olingan yetakchi tamoyillardan biri: «Ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlamlari -keksalar, nogironlar, yetim-yesirlar, ko‘p bolali oilalar, o‘quvchi- yoshlarni n g davlat tomonidan ijtimoiy muhofazaga bo‘lgan kafolatli huquqlarini ta’minlash. Eng taraqqiy etgan mamlakatlarda insonni ijtimoiy muhofaza qilish tizimi keng qo’llaniladi, bunga nixoyatda ko‘p ahamiyat beriladi, bizning sharoitimizda esa bu - fuqorolar totuvligini saqlab qolish kafolatidir». I sl om Kar i m ov i j t i m oi y hi m oyal ashni ng j am i yat t ar aqqi yoti uchun necho’ gl i kat t a aham i yat ga ega ekanl i gi ni , u f uqor ol ar t i nchl i gi - osoyi sht al i gi va m il l at l ar ar o t ot uvl i kni t a’ m i nl ash, qonuni yl i k va huquqi y t ar t i bot ni qar or t opt i r i sh, si yosi y, davl at va konst i t ut si yavi y t uzum ni m ust ahkam l ash kal i t i ekani ni o‘ z asar l ar i da qayt a- qayt a o’ qt i r i b kel m oqda. Bu xaqda u shunday deydi : «Bozor munosabat l ar i ga ut i shni ng i l k davr i da bi z ol di ndan bu- t un axol i ni i j t i m oi y hi m oyal ash yo‘ li dan bor di k. Bu chor a- t adbi r l ar odam l ar ni ng t ur m ush dar aj asi keski n pasayi b ket i shi ni ng ol di ni ol i shda m uxi m r ol o‘ ynaydi . Respublikada osoyishtalik va barqarorlikni sa q lab qolish omili b o’ ldi». Qudratli, erkin, demokratik davlat qurib va mustahkamlashning, davlatchilik negizlarini belgilashning eng muxim omillaridan biri - ijtimoiy xayotning barcha sohalarida adolat va haqiqatni qaror toptirishdir. Ana shu 9

nazariy masalalar ham Islom Karimov asarlarida o‘zining chu q ur ilmiy ifodasini topgan. Prezidentning «O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari» asarida nazariy asoslab berilganidek, «bugun jamiyatda ijtimoiy mulkiy jarayonlarning obyektiv o‘zgarishi yuz berayotgan bir paytda adolat g’oyasini ixcham bir xulosa bilan ifodalash mumkin. YA’ni davlat jamiyatning keskin tabaqalanishiga - oshib-toshib ketgan boylaru kambag‘al-qashshoqlarga bo‘linib ketishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak». Odamlarning o‘z qobiliyat va ehtiyojlarini to‘la namoyon qilishlari va amalga oshirishlari uchun zarur bo‘lgan teng imkoniyatlarni va shu jarayonni vujudga keltiradigan huquqiy mexanizmni yaratib berish davlatning Prezident asarlarida ilmiy asoslab berilgan asosiy vazifalaridan bo’lib xisoblanadi. Insonning jamiyatda tutadigan urni, obro‘-e’tibori, taraqqiyotimizga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi davlat tomonidan ana shu masalaning tez va ijobiy hal etilishiga bevosita bog‘liqdir. Prezident asarlarida ilmiy asoslab berilganidek, jamiyatimizda halol mehnat qilayotgan xar bir kishiga o‘z oilasini boqish, bilim olish, tibbiy xizmatdan foydalanish, o‘zining va qarindosh-urug‘larining qadr-qimmatini himoya qilish uchun baravar imkoni yatlarni vujudga keltirish va amalga oshirish davlatimizning yana bir muhim vazifasidir. Islom Karimovning davlat xaqidagi nazariy ta’limotida sud islohotini chuqurlashtirish, xokimiyatning uchinchi - mustaqil va qaram bulmagan tarmog’i sifatida butun odil sudlov tizimini demokratlashtirish - huquqiy davlatni mustaxkamlashning muxim yunalishlaridan biri tarikasida aloxida ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy taraqqiyotimizning hozirgi tarixiy bosqichida fuqorolarning haq- huquqlarini, erkinliklarini, sha’ni, qadr-qimmati, milliy g’ururini himoya qilish asosida ijtimoiy adolatni qaror toptirish sudlarning na huquq tartibotni muhofaza qilish organlarining faoliyatida asosiy mezonga aylanmog‘i lozim. Odamlarning sudlarga bo’lgan eskicha qarash, tasavvur va tushunchalarini batamom o‘zgartirish zarurligini hayot takozo etmoqda. Odamlar hozirgacha ham 10

ko‘pincha, sud bo’ldi, desa kimdir jazo oldi, kimningdir taqdiri xal bo’ldi, deb tushunishadi. Holbuki, sud bo’ldi, deganda, odamlar ximoya qilindi, ish joyida qaror topdi, degan tushuncha odamlar ongiga mustahkam singishi kerak. Buning uchun, - deydi Prezident, - sud jazolovchi organdan oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi organga, ijtimoiy adolat posboniga aylanishi, xalqning ishonch qal’asiga aylanishi, hukm chiqaruvchi sudyalarning chinakam mustaqilligini ta’minlash lozim. Islom Karimov bu xususda birinchi chaqiriq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasida quyidagilarni alohida ta’kidladi: Faqat shunday qilganda xozir sudni jazolovchi organ deb biladigan odam sudga o‘z huquqlari va erkinliklarini, manfaatlarini himoya qilishi lozim bo’lgan organ sifatida murojaat qiladigan bo‘ladi. Ana shundagina sud xokimiyatning xaqiqiy mustakil uchinchi tarmog‘iga aylanadi». Prezident sud qarorlarini ijro etish tizimini qayta tashkil etish chora- tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish zarurligini birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining oltinchi sessiyasida (1996 yil 29 avgust) so‘zlagan nutqida ta’kidlagandi. Usha nutqida Islom Karimov bugungi kunda ayrim sud qarorlari o‘z vaqtida ijro etilmayapti deydi. Xar bir sud qarori so‘zsiz bajarilishini ta’minlashga imkon beradigan puxta mexanizm barpo etilmaganini, kolaversa, xo’jalik sudlari tizimida bunday tuzilma umuman yo‘qligini bunga sabab qilib ko’rsatdi. Sud qarorlari ijrosini tartibga solib turuvchi qonun qabul qilish zaruriyati tug’ilganligini qayd etdi: sudlarning ijro etuvchi xokimiyat va eng avvalo joylardagi xokimlar va prokuratura organlari bilan o‘zaro munosabatlarini tubdan qayta ko’rib chiqish fursati yetdi. Xokimlar sudlarni kamsitishga, xar qanday usullar bilan ularga o‘z ta’sirini o’tkazishga o’rinayotgan dollar ham ma’lum. Bunday faktlarning qat’iyat bilan payi qirqilishi kerak. 11

Islom Karimov asarlarida advokatlar tizimining mavqei va ahamiyatini keskin ko‘tarish, ular birinchi navbatda sudlov amaliyotida huquqiy me’yorlarga qat’iy rioya etilishini ta’minlashlari, o‘z himoyalaridagi fuqarolarning xuquqlari, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishlari lozimligi qayta-qayta tilga olib kelinayotganini zo‘r mamnuniyat bilan aytmasdan o’tib bo’lmaydi. Mamlakatimiz rahbari advokatlar mavqei va ahamiyatini keskin ko’tarish zarurligi nazariy qoidasini ijodiy rivojlantirib va boyitib, Respublika Oliy Majlisining un to‘rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasi (1999 yil 14 aprel)da shunday deydi: «Biz advokatura tizimini kuchaytirish va uning chinakam mustaqilligini ta’minlash, ularning vakolatlari va maqomini prokuratura maqomiga teng- lashtirish uchun qonunchilik sohasida ham, amaliy ishlar sohasida ham ko‘pgina chora-tadbirlar kurmoqaamiz. Har qanday sud jarayonida, jinoiy ish ko‘rilayotgan bo‘lsa ham, bir tomonda ayblovchi, ikkinchi tomonda teng huquq, bilan himoyachi so‘zga chiqadi. Faqat qonunga buysunuvchi sud, sudyalar esa qonuniy huquqlarga, o‘z vijdoniga amal qilib, ayblovchi va himoya qiluvchi tomonlarning fikrlarini xolisona xisobga olish asosida mustakil ravishda adolatli qonuniy xukm chiqaradi» Prezideptiing «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q», «O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz», «O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari», «O‘zbekiston buyuk kelajak sari», «O‘zbekistop XXI asrga intilmoqaa» nomli va boshqa ko‘pchilik asarlari, ma’ruzalari, nutqlari, savollarga bergan javoblarida oldimizda fuqorolik jamiyatini ko’rishdek nixoyatda muxim, kelajagimizii xal qiluvchi vazifa turganligi ta’kidlangan. Bu sohada dastlabki, ammo muxim qadamlar qo’yildi. «Biz fuqorolik jamiyatini ko’rishga intilmoqaamiz. Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini 12

bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir». Tarixiy taraqqiyot jarayonida bugungi o’tmish davri uchun muxim va zarur bo’lgan davlatimiz funksiyalari va alomatlari bora-bora tadrijiy ravishda markazdan joylarga, davlat xokimiyati organlaridan jamoat birlashmalari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasiga o’ta boradi. Buni xayotning o‘zi ta q ozo etmoq d a. Prezident asarlarida ilmiy-nazariy jixatdan asoslab berilganidek, fuqorolik jamiyatida davlat xokimiyati va boshqaruv organlari umummilliy manfaatlarga daxldor eng muxim vazifalarni amalga oshiradi. Islom Karimov davlat xokimiyati organlari tomonidan amalga oshiriladigan eig muxim umummilliy vazifalar nimalardan iboratligini o‘z asarlarida aniq va ravshan bayon etdi. «... Shunday davlat va ijtimoiy tuzilma o’rnatish kerakki, -deydi bu xaqda u, - juda kuchli markaziy hokimiyat o‘z sa’y-harakatlarini mudofaa, davlat xavfsizligi va fuqarolarning xavfsizligi, tartib-intizom, tashqi siyosat, valyuta-moliya, soliq tizimini shakllantirish, qonunlar qabul qilish va jamiyatning boshqa strategik vazifalarini amalga oshirish singari asosiy umummilliy vazifalarga qaratmog’i zarur» 14 . Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining huquqiy shart-sharoitlarini yaratish, ekologiya masalalari, umumrespublika transport va muxandislik kommunikatsiyalarini rivojlantirish, yangi tarmoqlarni vujudga keltiradigan ishlab chiqarishni barpo etish va boshqa shunga o’xshash strategik ahamiyatga molik masalalar ham davlat miqyosida xal etiladi. Islom Karimovning «Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi», «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda», «O‘z kelajagimizni o‘z qo’limiz bilan qurmoqdamiz» asarlarida aniq belgilab berilganidek, bozor islohotlarini amalga oshirish, tadbirkorlikni rag’batlantirish, xususiy mulkni rivojlan- tirish, axolini ish bilan ta’minlash, iste’mol bozorini to’ldirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, odamlarning moddiy farovonligani oshirish va 13

axolini kuchli ijtimoiy muxofaza qilish singari dolgan barcha masalalar mahalliy xokimiyat idoralari hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan xal etilishi kerak. Islom Karimov asarlarida fuqorolik jamiyatini ko‘rishda bir qancha vakolatli vazifalarni davlatdan fuqorolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga, birinchi navbatda mahallalar ixtiyoriga bosqichma-bosqich topshirish ko‘zda tutilganligi belgilab berilgan. Mahalla - o‘zini o‘zi boshqarishning noyob, asrlar sinovidan utgan samarali bug ’ inidir. Mahalla jamoa a’zolarini uyushtirish, boshini-boshiga qovushtirish, dustlik, qon-qardoshlik, hamkorlik, hamjixatlikni shakllantirish va mustaxkamlashning, milliy qadriyatlar qaror topishi va rivojlapishining, milliy urf-odatlar va an’analarni saqlab turish, tiklash, rivojlantirish va xayotga joriy etishning, usib kelayotgan yosh avlodni milliylik, milliy g’urur va iftixor, xalqparvarlik, vatanparvarlik ruxida tarbiyalashning tarix sinovidan utgan, xastda o‘zini oqlagan va oqlab kelayotgan eng muxim omillaridan bo’lib xisoblanadi. Mahalla axli bir-birining axvolidan, issi q -sovug ’ idan boxabar bulib turishadi, yaxshi-yomon kunida hamkor-hamdard bo‘lishadi. Xonadonlardan birida biron-bir kor-xol, g’am-tashvish ruy bergudek bo’lsa, birinchi bo’lib quni-qushnilar, mahalladoshlar xabar topib, kumak berishga, dardkashning dardiga malham bo‘lishga, moddiy-ma’naviy, ruxiy kumak berishga oshikadilar. Tuy-ma’rakalar ham, xayitu bayramlar ham, xasharlar ham mahallada o‘zaro hamkorliksiz utmaydi. Mahallalarda madaniy, ahloqiy, siyosiy-xuquqay, iktisodiy va boshqa masalalarga doyir jamoatchilik fikri shakllanadi. Ozodagarchilik, tartib-intizom, ekologiya masalalari, tabiatni e’zozlash, gaz, suv, elektrdan tejab-tergab oqilona foydalanish, bolalar tarbiyasi, isrofgarchilikka qarshi kurash, to‘y tantanalari, yubileylarni zamonaviy talablar asosida o’tkazish, madaniyat, ma’naviyat va ma’rifatni 14

yuksaltirish, huquqiy ta’lim-tarbiyani yaxshilash singari masalalar bo’yicha umummahalla miqyosida doimiy ravishda tadbirlar o‘tkazilib turiladi. Mahalla keksa avlod bilan navqiron avlodni tutashtirib, qovushtirib turadigan, hayotga endigina kirib kelayotgan norasidalar, yigitchalar va qizaloqlarni yoshi ulug’, hayotiy tajribasi boy, aqli zukko kishilar yo‘l- yo‘riqlari, o‘gitlari asosida tarbiyalaydigan, saboq beradigan maskandir. Kimning kimligi, nimalarga qodirligi, bilimdonligi, hayotiy tajribasi, fe’l-atvori, iymon-e’tiqodi, halol-pokligini anik belgilab bsradigan, toshu tarozidan utkazadigan asosiy maskan, eng katta mezon - mahalladir. Mahallaning ta’lim-tarbiya maktabi, hayot dorilfunuii sifatidagi ahamiyati shu qadar kattaki, uning bu boradagi urni va rolini anik va mukammal bayon etish, mohiyatini tula yoritish hech ham mumkin emas. Mahalla tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ahloqiy, ta’lig -tarbiyaviy, huquqiy, madaniy-ma’rifiy sohalardagi vazifalar haddan tashkari ko‘p va xilma-xil, kamrovi nixoyatda keng. Mahalla vakolatiga kiradigan funksiyalar fuqarolar-ning o‘zini o‘zi boshqarishi haqidagi qonunlar, qarorlar va rasmiy xujjatlarda belgilab berilgan. Islom Karimov «Halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bulsin» nomli risolasida o‘zini o‘zi boshqarishning xalqimiz an’analari va qadriyatlariga juda mos bulgan usuli -mahallalar tizimi sungti yillarda juda katta nufuzga ega bulib borayotganligini, zero, uniig kulidan kelmaydigan ish yo‘qligini kuyidagicha ifodalaydi: «Zero, barchamiz mahallada usganmiz. Uning nufuzini kutarish, bilingki, nafaqat iktisodiy, nafaqat ijtimoiy, balki bu - siyosiy, tarbiyaviy, ulkan ma’naviy masaladir. Biz maxallalarga shu nuqtai nazardan karashimiz lozim. Mahallanipg xar qanday masalani yechishga qurbi yetadi. Nega deganda, eng adolatli muxit, eng adolatli ijtimoiy sharoit, vaziyat faqat mahallada bo‘lishi mumkin. Hech bir korxona, hech bir davlat idorasi yoki jamoat tashkiloti bu borada mahalla bilan tenglasha olmaydi. U yerda 15

xayet tajribasi katta, zaminga yaqin, ko‘pni kurgan, barcha ishni joy joyiga kuya oladigan fidoyi odamlar yashaydi va ishlaydi. Eng zuravon, manaman degan odam ham mahalla axli oldida yuvvosh bulib koladi. Nega deganda, hamma - u kanday odam bulmasin, kaysi lavozimda utirmasin, mahalla axdiga buyso‘nishga majbur. Shuning uchun, takror aytaman, ayrim «bsli bakuvvatlar» ham, quturib ketayotgan ba’zi kimsalar ham mahallaga quloq soladi. Quloq, solmay ham ko‘rsin-chi! Shunday ekan, barcha masalada mahallalarga suyangan holda ishlashimiz, kelajagimizni ular yordamida ko‘rishimiz lozim». Prezident asarlarida ilmiy asoslab berilgan nazariy koida va xulosalar mazmun va moxiyatidan anglashilib turilganidek, davlat, davlatga karashli tuzilmalar utish davrining boshida xal kiluvchi rol uynadi. U islohotlarning tashabbuskori bulib maydonga chikai, ustuvor yunalishlarni tanlashda faol ishtirok etdi, isloxotlarni ruyobga chiqarishni, qabul qilingan qarorlar ijrosi ustidan nazorat olib borishni ta’minladi. Mustaqillikning dastlabki, eng og‘ir yillarida davlat axolining ijtimoiy jixatdan zaif katlamlarini, kolaversa, amalda respublikaning butup axolisini utish davrining kiyinchiliklaridan himoya qilishdek murakkab vazifani o‘z zimmasiga oldi. Iulboshchimiz yukoridagi fikrlarini yanada davom ettirib, birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining oltinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida quyidagilarni alohida ta’kidladi: «Aynan davlat yangi huquqiy baza va yangi ijtimoiy munosabatlar shakllanishida, erkin demokratik me’yorlarga o’tishda, ko‘p ukladli iktisodiyot va bozor infrastrukturasining qaror topishida, yangi bank, moliya, soliq tizimi shakllanib, yangi mazmun bilan boyishida tashabbuskor bo‘ldi» 16

"O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat. Bu mustatsil, demokratik hukutsiy davlatdir. Bu - insoi- parvarlik koidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’titsodlaridan satiy nazar futsarolarning huquklari va erkinlik- larini ta’miplab beradigan davlatdir I.A.Karimov I.A. Karimov asarlarida huquq masalalarining rivojlantirilishi I n so n tarixida yangi davr — Inson huquqlari davri boshlandi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1995—2005 yillarni sayyoramizda «Inson huquqlari o‘n yilligi» deb e’lon qildi. Inson huquqlarini himoya qilish mustaqqiligimiz Qomusi bo‘lmish Konstitutsiyaning asosiy tamoyili, O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy tizimini tubdan isloh qilishning asosiy yo‘nalishi va yakuniy maqsadidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenta I. A. Karimov inson hukuqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bulgan kuyidagi besh strategik yunalishni belgilab berdi: birinchidan, inson huqu q lari va - erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini ta’minlash; ikkinchidan, inson huquqlari buyicha xalqaro huquqning umum e’tirof etgan tamoyillari va normalari asosida milliy konunchilikni takomillashtirish; uchinchidan, qabul qilingan qonunlarga og‘ishmay amal qilish mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta’minlash; to‘rtinchidan, sudlov islohotini amalga oshirish yo‘li bilan sud tizimini demokratlashtirish; 17

beshinchidan, axoli, ayniqsa, yoshlar va mansabdor shaxslar o’rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huqu qiy ongi va madaniyatini oshirish. Inson hu q uql ari m uamm osi — x o zir gi zam onni ng eng dolzar b muam molar idan. I nson huquql ar i — jami yatning eng ol iy qadri yati dir . Inson hu q u q l ari — m uhim konst it ut si yavi y i nsti tut. Inson huquqlari — butun i nsoniyat ni ng inti li shlari , or zu-um idlarini o‘ zi ga j am lagan keng kamrovl i tushunchadir . Inson hukuqlar i XXI asr tar aqqi yoti ni ng asosi va davr t al abidir. Inson xuquql ari — dem okrati k-huqukiy davlatning epg muhi m belgisi. Inson huqukl ari — xar bir davl at ni ng demokrati k t ar akki yoti darajasi ni kur satuvchi muhi m mezondir. Shuni ng uchun ham , inson huquql ari Xal qaro huquqda va mi ll iy huquqiy ti zi mda m uhi m uri n tutadi . XXI asr boshida oldimizda murakkab vazifalar turibdi: birinchidan, butun bir avlodning ruhiyatini o‘zgartirish va unda yangi sissiy va huquqiy madaniyatni tarbiyalash; ikkinchidan, jamiyatimizning ayrim guruxlari urtasida xar qanday ekstremizmni, murosasizlikni istisno etish hamda xar bir shaxsning huquq va erkinliklariga rioya etilishiga kumaklashish. O‘zbekiston 100 dan ortiq xalqaro shartnomalar va konvsnsiyalarga, shu jumladan inson huquqlari bo’yicha 40 dan ortiq hujjatlarga qushildi. Bular orasida Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqorolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro Paktlar, Bola huquqlari to‘g‘risidagi, onalikni muhofaza qilish to‘g‘risidagi Konvensiyalar bor. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda inson huquqlari to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari tizimini vujudga keltiruvchi 100 dan ortiq, muhim qonunlar qabul qilingan. Bu qonunlar inson huqu q larining quyidagi turlariga bag‘ishlangan. 18

Birinchidan: fuqarolarning shaxsiy huquqlari to‘grisidagi qo nunlar. Chunonchi, vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida (yangi tahrirda), ta’lim to‘g‘risida, fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida, fuqarolarning hukuklari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida, muqobil xizmat to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Ikkinchidan: fuqarolarning siyosiy hukuklari to‘grisidagi qonunlar. Siyosiy partiyalar to‘g‘risida, ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida, Prezident saylovi, Oliy Majlisga, mahalliy Kengashlarga saylov to‘g‘risida, fuqorolarning saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida, kasaba uyushmalari to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Uchinchidan: fuqorolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlariga oid qonunlar. Bu sohada hozirdayoq 100 ga yaqin, shu jumladan mulk, tadbirkorlik, ijara, yer to‘grisidagi, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish, mehnatni muxofaza qilish sug‘urta, aholini ish bilan ta’minlash, istemolchilarning huquqlarini himoya qilish to’g‘risidagi va boshqa qonunlar qabul qilindi. Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillariga sodiq bo‘lishlikni o‘z milliy manfaatlarimiz taqozo etmokda. Bu O‘zbekiston uchun xalqaro huquq normalarining ustuvorligi e’tirof etilishini, inson huquqlarini mustaxkamlashga moyillikni, demokratiya, fuqarolar osoyishtaligi, milliy va millatlararo totuvlik g‘oyalariga sodiqlikni bildiradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tavsiyalariga ko’ra O‘zbekistonda inson huquqlari bo’yicha quyidagi milliy institutlar tuzilgan va ishlab turibdi: 1. Inson hukuqlari buyicha Oliy Majlis vakili (Ombudsman) (1995 yil); 2. Oliy Majlis xuzuridagi Amaldagi q onun hujjatlari monitoringi instituti (1996 yil); 3. Inson xuqu q lari b o’ yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi (1996 yil). 19

Ombudsman O‘zbekis t onda ancha keng huquqiy maqomga ega. Uning faoliyati davlat va fuqaro, jamiyat va shaxs o‘zaro aloqalarining eng muhim sohalarini, tarbiyaviy va ma’rifiy vazifalarni qamrab oladi. Ombudsman inson huquqlari to‘g‘risida Ombudsman o‘zining xar yilgi ma’ruzasida parlamentga ma’lum qiladi. Hozirgi kunda bu sohada turgan eng muhim vazifalardan biri, mamlakatimiz mintaqalarida Inson xuquqlari bo’yicha vakil samarali faoliyat kursatishi uchun shart-sharoit yaratish, Ombudsman institutining haqiqiy mustakilligini ta’minlash zarur. Bundan tashqari, inson huquqlari sohasida Milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan davlat va jamoat tashkilotlarinnng yaxlit tizimini barpo etish lozim". O‘zbekistonda inson hu q uqlari va demokratik institutlarni rivojlantirishdagi ustuvor yunalish qanday? Shahar va qishloqlarda odamlarning, yoshlarning, ayollarning keksalarning o‘z huquqlarini bilish va ulardan foydalanishga bo’lgan intilishi kuchayib bormokda. Bu — O‘zbekistonning, davlat mustaqilligi yillarida paydo bulgan siyosiy va huqu q iy madaniyati uchun yangi hodisadir. «O‘ z haq xuquqi ni t ani ydi gan, o‘ z kuchi va qobi li yat i ga t ayani b yashaydi gan, atr of i da r o‘ y ber ayot gan voqea- hodi sal ar ga must aki l m unosabat da bo‘ l adi gan, shu bi l an bir ga, o‘ z shaxsi y m anf aat l ar i ni m am l akat va xal q m anf aat l ar i bi l an uyg‘ un hol da ko‘ r adi gan er ki n shaxsni shakl l ant i r i sh uchun bar cha zar ur shar t- shar oi t l ar ni yar at i sh dar kor »22. "Huquq hayotimizning ajralmas qismi bo‘lishiga erishmozimiz darkor" I. A. KARIMOV 20

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent, «O‘zbekiston», 2003 yil. 2. Karimov I.A. «O‘zbekiston XXI asrga intilmo q da», T.: 1998, «O‘zbekiston» I. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. T., «O‘zbekiston», 1996 A. Karimov Bizdan ozod va obod vatan qolsin .T.2.- T., «O‘zbekiston», 1996. 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T., 1996 4. Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z isti q lol va tara qq iyot yo‘li. T., 1992. 5. Karimov I. A. BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning nutki.- T., 1993 6. Karimov I. A. Yangi uy q urmay turib, eskisini buzmang.— G., 1993 7. Karimov I. A. O‘zbekiston i q tisodiy siyosatining ustuvor y o’ nalishlari 21

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Karimov I.A. asarlarida fuqarolik jamiyatini shakllantirish masalalari

Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Huquq normasi tushunchasi

Huquq normalarini sharxlash