Huquq normasi tushunchasi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquq normasi tushunchasi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Huquq normasi Reja : 1. Huquq tizimi tushunchasi 2. Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi 1

Huquq normasi Tadqiqot mavzusining dolzarbligi shundaki, davlatimizning mustaqillikka erishuvi va O‘zbekistonning o‘z istiqlol hamda taraqqiyot yo‘lini tanlashi mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimida qator o‘zgarishlarni joriy etdi. Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlaganlaridek: «Chuqur o‘zgarishlar bizning hayotimizga shiddat bilan kirib bormoqda. Sobiq Ittifoqdagi respublikalardan birinchi bo‘lib prezidentlik boshqaruvini joriy etgan ham, keng miqyosdagi islohotlarni amalga oshirish, jamiyatni tubdan o‘zgartirish va yangilash yo‘liga o‘tib olgan ham bizning respublika bo‘ldi». Bunday o‘zgarishlarning ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq va uning ichki tuzilishiga ta’siri natijalarini ilmiy-amaliy jihatdan izohlab berish huquqshunoslar oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Shuningdek, bugun mamlakatimizda mukammal qonunchilik mexanizmining shakllanganligi mavjud huquq tizimini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Shu boisdan ham qonunchilik tizimi va huquq tizimi huquqiy hodisalarini o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish mavjud ijtimoiy munosabatlarni samarali tartibga solish imkonini beruvchi muhim ilmiy yondashuv hisoblanadi. Konstitutsiyamiz muqaddimasida e’lon qilingan pirovard maqsadimiz bo‘lmish fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy davlatni barpo etish jarayoni ketayotgan bir paytda ushbu tadqiqot ishining dolzarbligi yana bir karra ortadi. Prezidentimiz e’tirof etganlaridayek, «Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquqlari va erkinliklari, qattiq intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat ustuvor bo‘lmasa, qonunlar va an’analar hurmat qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur qilib bo‘lmaydi». Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqot mavzusi hozirgacha quyidagi yo‘nalishlarda o‘rganilgan: 1) Huquq tizimidagi turli o‘zgarishlar joriy qonunchilik tahlili asosida Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ilmiy mushtaraklikda hamda yaxlitlikda o‘rganilib, mavzuning ayrim qirralari ilmiy-amaliy umumlashtirilgan. Prezidentimiz o‘z ilmiy asarlarida yangi huquq tizimini shakllantirish zarurligi, ushbu faoliyat yo‘nalishlari kabi masalalar bilan bog‘liq ba’zi bir rahbariy fikrlarni bildirganlar. 2

2) Ikkinchi yo‘nalishni o‘quv qo‘llanmalari, darsliklar, ilmiy tplamlar tashkil etadi. Mamlakatimizning taniqli huquqshunoslari Sh.Z.O‘razayev, M.M.Fayziyev, A.X.Saidov, Z.M.Islomov, H.T.Odilqoriyev, U.Tojixonov kabilar huquq tizimining mazmuni, uning tarkibiy tuzilishi, davlatimizning asosiy huquq sohalari haqidagi o‘z qimmatli fikrlarini berib o‘tganlar. MDH ichida esa ushbu mavzuni tadqiq etishda S.S.Alekseyev, V.S.Nersesyans, A.S.Vengerov, A.V.Malko, A.I.Bobo‘lev, M.I.Baytin, D.YE.Petrov va boshqa huquqshunos olimlar sezilarli ilmiy ishlarni amalga oshirganlar. Shunday bo‘lsa-da, huquq tizimining boshqa huquqiy hodisa va tushunchalar bilan o‘zaro nisbati, huquq instituti va huquq sohasining umumiy masalalari yetarlicha o‘rganilmagan. 3) Uchinchi yo‘nalish tarkibini ilmiy maqolalar hamda ma’ruzalar bilan bog‘lash to‘g‘ri bo‘ladi. Zero, ularda ushbu mavzuning ayrim qirralari uzluksiz ravishda keng ilmiy jamoatchilik tomonidan yoritib kelinmoqda. Biroq ushbu mavzu bo‘yicha yaratilayogan ilmiy materiallar mavjudligiga qaramay, ularni nazariy metodologik umumlashtirish amalga oshirilmagan. Mazkur bitiruv-malakaviy ishi bu boradagi dastlabki qadamlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi huquq tizimini takomillashuvini, uning ichki mantiqiy birligini, tarkibiy qismlarining o‘zaro mutanosibligini ta’minlash yuzasidan taklif va mulohazalarni bildirishdan iboratdir. Mazkur maqsad quyidagi vazifalarning hal etilishini talab etadi:  Huquq tizimi tushunchasini zamonaviy talqin etish;  Huquq tizimi tushunchasini boshqa o‘xshash huquqiy hodisa va tushunchalar bilan o‘zaro nisbatini chuqur tadqiq etish;  Huquq tizimi tarkibiy qismlarining har birini alohida va o‘zaro aloqadorlikda ko‘rib chiqish;  Milliy huquq tizimida kechayotgan o‘zgarishlarni tahlil etish va b. Tadqiqot predmeti – huquqning ichki tuzilishini o‘rganishdan iborat bo‘lib, bunda huquq tizimining tarixiy rivojlanish bosqichlaridan to bugungi kun talqinigacha to‘xtalinadi. Tadqiqot davomida huquq tizimining tushunchasi, uning boshqa huquqiy hodisa va tushunchalar bilan o‘zaro nisbati, tarkibiy qismlari, ular 3

har birining o‘ziga xos jihatlari, O‘zbeksitonning mustaqil huquq tizimini shakllantirish jarayoni, mamlakatimizda amal qilayotgan asosiy huquq sohalari hamda boshqa dolzarb masalalar imkon qadar o‘rganilgan. Tadqiqotning nazariy-metodologik asosi bo‘lib, huquq tizimi bilan bog‘liq yaratilgan ilg‘or ilmiy ta’limotlar, qarashlar, g‘oyalar, huquqiy demokratik davlat barpo etish konsepsiyasi va boshqalar xizmat qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi uning ilmiy-amaliy majmuida, predmetida, mundarijasida o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, tadqiqot mobaynida foydalanilgan uslub va yondashuvlarning xilma-xilligi uning ilmiy yangiligidan dalolat beradi. Ilmiy yangilik tadqiqot xulosalarida, tegishli taklif-g‘oyalar tizimida mujassamlashgan. Tadqiqot davomida tarixiylik, tizimlilik, sotsiologik kabi ilmiy metodlar, shuningdek, qiyosiy-huquqiy singari sof yuridik metodlardan samarali foydalanildi. Tadqiqotning asosiy manbalari bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va qonunosti hujjatlari tizimidan iborat normativ-huquqiy hujjatlar hamda ilmiy adabiyotlar hisoblanadi. Sinovdan o‘tganligi. Tadqiqot ishi Toshkent Davlat Yuridik Instituti «Davlat va huquq nazariyasi» kafedrasida dastlabki muhokamadan o‘tgan. Tadqiqot ishining tizimi kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Huquq tizimi va uni zamonaviy tushunish Inson zoti borki, biron-bir maqsadga intilib yashaydi. Buning uchun esa u boshqalar bilan munosabatga kirishib faoliyat yuritadi. Buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiy aytganlaridek, kishilar o‘zaro bir-birlariga yordam berishib, tinch-totuv yashashlari maqsadga muvofiqdir. Demak, atrofimizdagi ijtimoiy hayot aslida aynan kishilar o‘rtasidagi vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar tizimidani iboratdir. Ushbu tizim o‘z doirasiga turfa xil munosabatlarni qamrab olgan murakkab jamlanmadir. Bunday murakkablik va turfa xillik ijtimoiy munosabatlar bilan o‘zaro ta’sirli aloqada bo‘lgan hodisalardan ham xuddi shunday mutanosiblikni talab etadi. Shunday ijtimoiy hodisalardan biri huquqdir. 4

Huquq - davlat tomonidan belgilanadigan yoki ruxsat etiladigan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy hulq-atvor qoidalari tizimidir. Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulyator bo‘lib, uning ushbu xususiyati ijtimoiy munosabatlar bilan bo‘ladigan muntazam aloqadorlikni ta’minlaydi. Shuning uchun mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimini tadqiq etish bilangina huquq va uning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari haqida tasavvurga ega bo‘lishimiz mumkin. Yuqorida ta’kidlangandek, ijtimoiy munosabatlar xilma-xil, biroq, shunga qaramay ular ma’lum darajada ixtisoslashadi, mazmunan muayyan guruhlarga birlashadi. Biz ushbu obyektiv jarayonni parallel ravishda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq ham o‘z boshidan kechirishini kuzatishimiz mumkin. YA’ni umummajburiy xulq-atvor, yurish-turish qoidalari ham tegishincha guruhlanadi, tizimlanadi va yaxlit huquqni tashkil etadi. Yuridik adabiyotlarda huquq tomonidan bosib o‘tiladigan bunday jarayon huquq tizimi mavzusida tahlil etilib, atroflicha yoritiladi. Tizim so‘zi yunoncha «systeme» terminidan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida «yaxlit», «qismlardan iborat» degan ma’nolarni anglatadi. Tizim asli falsafiy tushuncha bo‘lib, olimlar asosan uning 3 ko‘rinishini ta’kidlab o‘tadilar:1) organik; 2) noorganik; 3) nojips yig‘indilar. E’tiborimiz markazida bo‘lgan huquq deb atalmish hodisa organik tizimlar tipiga mansubdir. Shu boisdan ham organik tizimlarga xos bo‘lgan olimlar tomonidan tavsiflangan ayrim jihatlarni sanab o‘tish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ular quyidagilardir:  Tizim ichida nafaqat tuzilmaviy, balki genetik aloqalarning ham mavjudligi. Genetik aloqalar faqatgina tirik mavjudotlargagina xos bo‘lib qolmay, balki ularni huquq tizimida ham kuzatish mumkin;  Tizim ichida koordinatsiya aloqalari bilan birga subordinatsiya aloqalarining ham mavjudligi. Koordinatsiya aloqalari tizim ichki unsurlarining o‘zaro ta’sirini ifodalasa, subordinatsiya aloqalari esa bir unsurning boshqasidan kelib chiqishida ko‘rinadi. Huquq tizimining tarkibiy unsurlarida ushbu holatni ayniqsa, yaqqol kuzatish mumkin. Masalan, 2001 yil 29 avgustda qabul qilingan «Jinoiy jazolarning liberallashuvi munosabati bilan Jinoyat kodeksi, Jionyat 5

protsessual kodeksi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodekslarga o‘zgartirish hamda qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi Qonun normalari ta’sirini tahlil etib ko‘raylik. Unga ko‘ra, jinoyat huquqidagi javobgarlikdan ozod qilish instituti yangi mazmundagi normalar bilan boyitildi. YA’ni Jinoyat kodeksining 661-moddasi bilan to‘ldirilishi endilikda taraflarning yarashishi munosabati bilan muayyan shartlar asosida jinoiy javobgalikdan ozod qilish mukinligini qonuniy mustahkamladi. Ushbu norma asosida jinoiy javobgarlikdan ozod qilish tartibi masalasi jinoyat protsessual huquqida yangi institutni vujudga keltirdi: yarashuv to‘g‘risidagi ishlarni yuritish tartibi instituti.  Har qanday tizim tarkibiy qismlarining xususiyatlari yaxlit qonuniyatlardan kelib chiqadi. Tizim va uning unsurlari o‘zaro bog‘liqligi shunchalik uzviyki, ularning yakka o‘zi mustaqil mavjud bo‘lish imkoniga ega emas. Ushbu jihatni ham jinoyat huquqi sohasi misolida tahlil etishga urinib ko‘ramiz. Jinoyat kodeksinig 2- moddasi mazmuniga ko‘ra, jinoyat huquqi sohasining asosiy vazifasi shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, mulkni, tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan qo‘riqlashdan iboratdir. Endi jinoyat huquqining dastlabki va birlamchi unsuri bo‘lmish biron-bir jinoyat huquqi normasini olaylik. Jinoyat kodeksining 169-moddasida ifodalangan huquq normasi mazmuniga muvofiq, o‘zgalar mol-mulkini yashirin ravishda talon-taroj qilish o‘g‘rilik jinoyati hisoblanib, ta’qiqlanadi va muayyan jinoiy javobgarlikni qo‘llash uchun asos bo‘luvchi qilmishlar toifasiga kiradi. Biroq biz ushbu normani mustaqil holatda tasavvur eta olamizmi? Ushbu savolga hech qo‘rqmasdan yo‘q deb javob berish mumkin. Zero, birinchidan, ushbu normani hayotga tatbiq etish uchun jinoyat huquqining boshqa norma va institutlariga murojaat etish zarur bo‘ladi; ikkinchidan esa jinoyat huquqi oldiga qo‘yilgan vazifalar ham aynan ushbu ehtiyojni, ya’ni jinoyat huquqi va uning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni talab etadi. Shunga ko‘ra o‘g‘rilik to‘g‘risidagi birgina huquq normasi bilan barcha vazifalarni hal etish huquqiy mantiqqa zid bir xulosa bo‘lar edi. Dastlabki xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, organik tizim bu muayyan vazifalarni bajaradigan har qanday unsurlarning oddiy yig‘indisi emas. U o‘zida 6

yaxlit bir tuzilmani ifoda etishi, o‘z ichki tuzilishini tashqi muhit ta’sirida o‘zgartirib borishga qodir ham bo‘lishligi kerak. Yuqorida huquq tizimining organik tizimlar guruhidagi o‘rni asosida eng umumiy belgilarini ko‘rib chiqdik. Endi esa huquq tizimining yuridik tushunchasi haqida to‘xtalib o‘tsak. Yuiridik adabiyotlarda huquq tizimini tushunish turlicha yondashuvlar, munozaralar bilan kechadi. Ilk bor huquq tizimini tushunish muammolariga bag‘ishlangan urinishlar 1938-1940 yillarda bo‘lib o‘tgan edi. O‘sha vaqtlarda 10 ga yaqin huquq sohalari mavjudligi haqida fikrlar yuritilgan edi. 2- hamda 3-ilmiy munozaralar esa 1956-1959, 1982 yillarda bo‘lib o‘tgan. Ularda huquq tizimini rivojlantirishning yo‘nalishlari, tendensiyalari beligilab olingan edi. Masalan, 2-ilmiy munozaralarda quyidagi xulosalarga kelingan edi: 1) huquqni sohalarga ajratish uchun asos vazifasini o‘tovchi mezonlar huquqiy tartibga solish predmeti va metodi ekanligi tan olindi; 2) huquqning 3 tarkibiy qismlari ajratib ko‘rsatildi: davlat huquqi, moddiy va protsessual huquq. Albatta ushbu munozaralar va ular samarasi bo‘lgan ilmiy xulosalar sovet huquqi mazmunidan kelib chiqadi va hozirda O‘zbekiston sotsialistik tusdagi davlat ham emas. Biroq bu shu kungacha huquqshunos olimlar tomonidan yaratilgan barcha ilmiy holatlarni bir chetga surib qo‘yish kerak degani ham emas. Shu boisdan ham barcha ilmiy holat va xulosalar, ayniqsa, kommunistik mafkura ta’sirisiz yaratilganlari hali ham o‘z ilmiy-amaliy ahamiyatini saqlab qolgan. Huquq tizimi asosan mustaqil huquqiy kategoriya sifatida talqin etilib, uning qator belgilari adabiyotlarda chuqur tahlil etiladi. Ayrim nazariyotchilar esa huquq tizimini qonunchilik tizimi tushunchasi bilan taqqoslash asosida tavsiflaydilar. Dastlab huquq tizimini mustaqil kategoriya sifatida ko‘rib chiqsak. Bunda huquq tizimi deganda huquqning qanday qismlar, unsurlardan iborat ekanligi va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tavsifi tushuniladi. Prof. Z.M.Islomovning fikriga ko‘ra, huquq tizimi bu mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan obyektiv mutanosib huquqning ichki tuzilishi bo‘lib, u normativ materialning muayyan ketma-ketlikda joylashuvi va birlashuvi asosida namoyon bo‘ladi. Huquq tizimi – milliy huquq tuzilishi bo‘lib, jamiyatdagi mavjud huquq normalarining ma’lum qismlarga bo‘linishidir. Huquq tizimini ilmiy kategoriya sifatida ta’riflash barcha yuridik 7

normalarning tuzilmaviy qurilish shaklini ifodalash bilan belgilanadi. Huquq tizimiga nisbatan ilmiy kategoriya sifatida yondashish huquq normalarini tartiblashtirish, alohida soha va institutlarga biriktirish va shu yo‘l bilan huquq nazariyasi va amaliyotini o‘rganish jarayonini osonlashtirish imkonini beradi. Ko‘pchilik olimlar huquq tizimining obyektiv xarakteriga alohida urg‘u beradilar. Sovet davrida hukmron bo‘lgan ushbu g‘oyaga ko‘ra huquq tizimi insonning ongli faoliyatidan mustaqil holda shakllanib, rahbariy ishlab chiqarish munosabatlarining huquqdagi ifodasi natijasi bo‘lib hisoblanadi. Biroq ushbu g‘oyalar o‘sha davrlarda ham to‘la asoslanib berilmaganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Masalan, S. S. Alekseyev shunday yozadi: «Agar huquq tizimiga obyektiv xarakter xos bo‘lsa, unda o‘z-o‘zidan uni yaratish, barpo etish mumkin emas. Yuridik fanning eng asosiy vazifasi huquq tizimini o‘rganish, huquq normalari o‘rtasidagi mavjud aloqalarni tadqiq etish va shu asosda huquq sohalarining tasnifini belgilashdan iboratdir.» Shu o‘rinda S.M.Korneyevning ham fikrlariga qo‘shilmaslikning ilojisi yo‘q: «Huquq tizimini barpo etish uchun avvalo, u obyektiv qonuniyatlarni ifoda etadimi yoki inson irodasiga bog‘liq tarzda yaratiladimi shuni aniqlab olish zarur. Agar huquq tizimining obyektiv mavjudligi tan olingudek bo‘lsa, unda fanning vazifasi irodamizdan tashqarida mavjud bo‘lgan huquq sohalarini qidirib topish, aniqlash bo‘ladi. Mabodo huquq tizimi yaratilishi, barpo etilishi zarur bo‘lsa, bunday holatda fanning asosiy muammosi huquq tizimin barpo etishning eng afzal variantlarini izlab topish va tamoyillarini ishlab chiqishdan iborat bo‘ladi». Sobiq Sovet Ittifoqining 1977 yilgi Konstitutsiyasining ishlab chiqilishi, qonunlarning umumittifoq to‘plamining nashr qilinishi hamda ayniqsa, kodifikatsiya bo‘yicha olib borilgan ishlarda orttirilgan tajriba huquq tizimi tushunchasiga boshqacha yondashuvni talab etdi. Bunda huquq tizimini shakllantirishda qonunshunosning ham roli o‘ziga xos ekanligi tan olindi. Haqiqatan ham, huquq tizimi bizga kimdir tomonidan berilgan obyektiv hodisa bo‘lmay, balki ijtimoiy munosabatlar bilan hamoohang tarzda o‘zgarib boruvchi ko‘p sonli normativ-huquqiy hujjatlar va ulardagi yuridik normalarni tartibga keltirish uchun zarur bo‘lgan ilmiy konstruksiyadir. Bizningcha, huquq tizimiga nisbatan ilmiy kategoriya sifatida 8

yondashish to‘g‘ri nazariy yo‘nalish bo‘lib, unga ko‘ra huquq tizimi bu birinchidan, obyektiv asosda o‘zgarib, yangilanib boruvchi ijtimoiy munosabatlarning ilmiy ifodasi; ikkinchidan esa ijtimoiy munosabatlarga mutanosib ravishda o‘zgarib, yangilanib boruvchi qonunchilikni tartiblashtirish vositasi. Zero, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo etish bilan bog‘liq jadal islohtlar olib borilayotgan davrning o‘zi ham shunday yondashuvni taqozo etmoqda. Chunki kecha obyektiv deya bong urilgan huquq tizimi asosida sovet davlati huquqi shakllangan edi. Yana xuddi o‘sha obyektiv huquq tizimi bilan demokratik O‘zbekiston davlatining huquqini ham shakllantirib bo‘larmikan? Bizningcha, buning imkoni yo‘q! Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, na Konstitutsiyada va na normativ- huquqiy hujjatlarda huquq tizimi tushunchasi haqida hech nima deyilmagan, ushbu terminni qonunchilik hujjatlari matnida umuman uchratmaymiz. Bizningcha, bu mutlaqo to‘g‘ri ta’kid. Ushbu fakt ham huquq tizimi qonunchilikni takomillashtirishda foydalaniladigan ilmiy kategoriya(konstruksiya) ekanligidan dalolat beradi. Qonunchilik yo‘q ekan o‘z-o‘zidan «huquq tizimi» kategoriyasiga bo‘lgan talab va ehtiyoj ham yo‘q. Darhaqiqat, qonunchilik va huquqning boshqa manba(masalan odat yoki huquq pretsedenti)larisiz huquq tizimi bu afsona, mif. O‘zingiz tafakkur etib ko‘ring: biz jinoyat huquqi deymiz, aslida esa jinoyat kodeksini nazarda tutamiz; yoki fuqarolik huquqi haqida gapiramiz, aslida fuqarolik kodeksini ko‘z oldimizga keltiramiz va hokazo. Birontamiz konstitutsiyaviy huquqni qo‘limizda ushlab berolamizmi? Yo‘q, albatta, Konstitutsiyani ko‘rsatishdan boshqa imkon topa olmaymiz. Huquq tizimini obyektiv xarakteri to‘g‘risidagi g‘oyalar o‘z vaqtida ayrim huquqshunos olimlar tomonidan katta e’tiroz va tanqidlarga sabab bo‘lganini ham aytib o‘tish joiz. I.V.Pavlov, V.K.Rayxer, R.Z.Livshits, A.V.Mitskevich, V.P.Mozolin va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu olimlarning asarlarida keltirilgan asosli argumentlar huquq tizimining ilmiy xarakterini u yoki bu darajada tasdiqlash imkonini beradi. V. K. Rayxerning fikriga ko‘ra, huquq tizimi shunday 9

ilmiy konstruksiyaki, u keyinchalik fanga, amaliyotga, qonunchilikka kiritilshi asosida ijtimoiy ongda obyektivlashadi. Sovet davlati huquq tizimini yaratish doktrinasi bilan parallel ravishda tegishli yurilik fan va o‘quv kurslari ham ishlab chiqilgan. Shu boisdan ham «huquq tizimi» qonun ijodkorligi amaliyotida amal qilinishi zarur bo‘lgan doktrinal ilmiy kategoriya sifatida shakllana borgan. Shunga ko‘ra, huquq tizimi tushunchasini yuridik fanning doktrinal xulosalari toifasiga kiritish to‘g‘ri bo‘ladi. YA’ni yuridik fan qonunchilik faoliyatini takomillashtirish, uni ijtimoiy taraqqiyotning obyektiv ehtiyojlariga muvofiqlashtirib borish maqsadlarida huquq tizimi deb atalmish ilmiy konsepsiyani yaratadi. Bu konsepsiya qonunchilikning nazariy modelini yaratish orqali shakllantiriladi. Boshqacha qilib aytganda, qonunchilik obyektiv voqe’likning boshqa hodisalari kabi fan predmeti emas, balki uning obyekti hisoblanadi. Faning predmeti bo‘lgan «huquq tizimi» kategoriyasi esa qonunchilikni ifodalashning ilmiy shakli sifatida real voqe’likning obyekti hisoblanamaydi. Biroq bu uning qonunchilikka ko‘rsatadigan ta’sirini, amaliy ahamiyatini hech ham kamaytirmaydi. Yuqorida huquq tizimining organik tizimlar toifasiga xos umumiy belgilarini tadqiq etdik. Huquq tizimi murakkab tushuncha sifatida alohida belgi va xususiyatlarga ham ega bo‘lib, yuqoridagi umumiy belgilarni aniqlashtirish maqsadalarida ularni tahlil etish zarur bo‘ladi. Ular quyidagilardir:  Huquq tizimini tashkil etuvchi normalarning o‘zaro mutanosibligi va birligi;  Huquq tizimining o‘zaro bog‘liq soha va institutlarga ajralishi;  Iyerarxiyaviylik va obyektivlik;  Ichki o‘zaro mantiqiy zidlikning mavjud emasligi. Huquq tizimining birligi deganda, huquq tizimining birlamchi unsuri bo‘lmish barcha yuridik normalarning butun bir huquqning muayyan tarkibiy qismlari ekanligi tushuniladi. Ular bir-biri bilan uzviy bog‘liq, o‘zaro mutanosib va aloqador. Bu esa birinchidan, davlat tomonidan huquq yordamida hal qilinadigan maqsad va vazifalarning mushtarakligi; ikkinchidan huquq orqali ifodalangan davlat, xalq irodasining yagonaligi bilan izohlanadi. Birlik va yaxlitlik huquq tizimida turli 10

tizimli-tuzilmaviy aloqalarni vujudga keltiradi. Bular avvalo genetik aloqalardir. Huquq birligining dastlabki sharti bu mavjud ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning yagona tizimidir. Har bir davlat, xalq irodasini ham aynan ana shu tizim belgilab beradi. Genetik aloqalar bilan birgalikda huquq normalarining funksional aloqalari ham mavjudki, ular ham huquq birligi uchun xizmat qiladi. Huquq o‘ziga xos murakkab funksional tizim. Undagi alohida normalarning har biri huquqiy tartibga solish jarayonida turlicha o‘rin egallaydi. Ularning har biri predmet hamda vazifasi bo‘yicha ixtisoslashib, bu jarayon esa ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni nazarda tutadi. YA’ni subordinatsiya aloqalari (bir normaning undan yuqori turuvchi boshqasiga «bo‘ysunushi»); huquq normalari va huquqning asosiy tamoyillari o‘rtasidagi aloqalar; huquq funksiyalari asosida vujudga keladigan muhofazalovchi aloqalar ushbu aloqadorlik mahsuli bo‘lishi mumkin. Masalan, garchi fuqarolik huquqining aksariyat qismi regulyativ funksiyani bajaruvchi normalardan iborat bo‘lsa-da, uning tarkibida muhofaza etuvchi javobgarlik instituti majudligini ko‘rishimiz mumkin. YA’ni regulyativ normalar qo‘riqlovchi normalar bilan muhofaza etiladi. Moddiy va protsessual huquq o‘rtasidagi aloqalar ham tizimli-tuzilmaviy aloqalar sifatida huquq yaxlitiligini ta’minlashga xizmat qiladi. Zero, protsessual huquq normalari moddiy huquq normalarini hayotga tatbtq etish, harakatga keltirishning asosiy shakli hisoblanadi. Iyerarxiyaviylik huquq tizimining turli yuridik salohiyatga ega bo‘lgan normalardan tashkil topishida ko‘rinadi. Huquq tizimining iyerarxiyaviyligi huquq ijodkorligi faoliyati tegishli subyektlarining huquqiy maqomi bilan izohlanadi. Huquq tizimi yordamida joriy, ya’ni amalda bo‘lgan pozitiv huquq tarkibiy tuzilishining asosiy qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Misol tariqasida huquq tizimining eng kichik unsuri huquq normasini olaylik. U o‘z mazmuni doirasiga huquq normasini amaliyotda qo‘llash uchun zarur bo‘lgan ichki tuzilmaviy unsurlarni qamrab oladi(gipoteza, dispozitsiya, sanksiya). Biroq ular ayrim huquq sohalarida to‘liq holatda uchramaydi (Konstitutsiyaning ta’sis etuvchi normalarida)yoki nazarda tutiladi («qonun bilan ta’qiqlanadi» shaklidagi jinoyat 11

huquqi normalarida) yoxud huquq normalarining bunday ichki tuzilishi umuman xos emas. Shunday vaziyatlarda qonunchilik moddalari mohiyatini anglab yetishlik huquqning ichki tuzilishi bilan bog‘liq nazariy qoidalar asosida ijobiy hal etilishi mumkin. Huquq tizimining shuningdek boshqa nazariy jihatlari ham muhimdir. Masalan uning tizimliligi normativ-huquqiy hujjatlarni kompleks, tizimli tarzda ishlab chiqish va qabul qilishni talab etadi. Bunday talab esa mavjud ijtimoiy munosabatlarni har tomonlama, samarali va ijtimoiy foydali tarzda tartibga solish zarurati taqozosi hamdir. Bularning bari esa biron-bir qonunni qabul qilish chog‘ida yuridik normalardan iborat «zanjir» yaxlitligiga putur yetkazmaslik uchun ularga tegishli qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilishi va aksincha, «zanjir» bilan mantiqiy zidlik aniqlanganda esa yangi yuridik normalarni tayyorlash hamda qabul qilish maqsadga nomuvofiq deb topilishi lozim. Huquqning tizimliligi ko‘rinib turganidek, huquq ijodkorligi faoliyatida o‘z izmini majburiy tarzda o‘tkaza oladi. Huquq ijodkorligi faoliyatida esa huquqning tizimliligini inobatga olish o‘zboshimchalik bilan muayyan ijtimoiy-iqtisodiy qarorlarni qabul qilish mumkin emasligini tushunib yetishga imkon beradi. Ko‘plab iqtisodchi, siyosatshunoslar keyinchalik huquqshunos(qonunshunos)lar tomonidan rasmiylashtirib qo‘yilishi mumkinligini e’tirof etib har qanday iqtisodiy-ijtimoiy qarorlarni qabul qilish mumkin deb hisoblaydilar. Bizningcha, ularning bu qarashlari ruhiy buzilish simptomlaridan biri illyuziyani eslatadi. Agar bunday qarorlar huquq tizimiga, uning boshlang‘ich asoslariga zid keladigan bo‘lsa, nafaqat muayyan natijalarni bermasligi, balki ijtimoiy xavfli tus olishi ham mumkin. Huquqni qo‘llash jarayonida huquqning tizimliligini inobatga olish fuqarolik huquqiy nizoni hal etish yoki jinoiy ishni ko‘rib chiqish uchun zarur bo‘lgan aniq bir normani topish va qo‘llash imkoniyati demakdir. O‘z-o‘zidan bunday normalar tizimlashtirilgan bo‘lib, huquqning muayyan tuzilmalariga joylashtirilgan va bu ularni qidirib topish, amalga oshirish, bir so‘z bilan aytganda harakatga keltirish imkonini beradi. Huquqning tizimliligini inobatga olish davlat faoliyatining ushbu turlarida nafaqat ahamiyatliligini inobatga olib mamlakatimizda qonunchilik 12

tarmoqlarining Umumhuquqiy klassifikatorining tuzilishi muhim voqea bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktabrdagi Qarori bilan tasdiqlangan davlatimiz qonunchilik tarmoqlarining Umumhuquqiy klassifikatori:  qonunchilik asoslarini tizimlash va kodekslashtirish;  huquq normalari yoki huquqiy hujjatlarni izlashda qo‘llanma sifatida foydalanish;  foydalanuvchilarning qonunchilik tizimi va tuzilishi to‘g‘risida ma’lumot olishi;  foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda normativ materiallarni klassifikatsiyalashda o‘ziga xos namuna sifatida xizmat qilish;  amaldagi qonunchilikni tahlil qilish vositasi sifatida foydalanish;  huquqiy ta’lim olishdagi zarur tarkibiy qism sifatida foydalanish;  qonunchilik hujjatlarini takomillashtirish uchun zarur. Garchi ushbu klassifikatordan o‘rin olgan 50 ga yaqin qonunchilik tarmoqlarining ko‘pchiligi aynan huquq sohalari bo‘lmasa-da, ushbu qarorning qabul qilinishini huquqning tizimliligini inobatga olish natijasi deb hisoblash mumkin bo‘ladi. Huquq tizimini tadqiq etishda ilmiy-o‘quv adabiyotlarda qator yondashuvlardan foydalaniladi: genetik, tarixiy hamda tizimli-tuzilmaviy. Genetik yondashuv asosida birlamchi va ikkilamchi mezonlar ajratiladi. Huquqqa nisbatan birlamchi mezon bu inson omilidir. Hosila mezon bo‘lib esa turli yo‘llar bilan shakllangan ijtimoiy- siyosiy tuzilmalar, eng avvalo, davlat va jamiyat hisoblanadi. Tarixiy yondashuvga asosan esa huquqning tizim sifatida shakllanishining butun rivojlanish yo‘lini tahlil etish asosida kuzatish mumkin. Shu o‘rinda huquq tizimi tushunchasini tahlil etishda tarixiy yondashuvdan keng ko‘lamda foydalanilganligimizni ta’kidlab o‘tish o‘rinli. Zero, tarixiy yondashuv: birinchidan, huquq tizimining genetik aloqalarini ochib beradi; ikkinchidan, huquq tizimida bo‘lgan dinamik o‘zgarishlarni kuzatish imkonini beradi; uchinchidan, hukuq tizimiga turli diniy, etnik, g‘oyaviy omillar va ularning o‘zaro nisbati ta’sirini ham namoyon etadi. Yana bir yondashuv huquq tizimiga tizimli-tuzilmaviy yondashuv bo‘lib, u huquq ichki tuzilmasini tashkil etuvchi unsurlarning ma’lum tarzda tartibli 13

joylashganligini ko‘rsatadi. Ushbu yondashuv asosida huquq tizimi malakaviy-bitiruv ishining 2-bobida imkon qadar tadqiq etiladi. Shunday qilib, huquq tizimi – huquqning obyektiv ravishda shakllangan ichki tuzilishi bo‘lib, u harakatdagi, o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan barcha yuridik unsurlarni o‘z ichiga oladi, ichki uzviylik hamda ayni paytda umumiylik va alohidalik, mustaqillik va bog‘liqlik, o‘xshashlik va farqlanish kabi xususiyatlarni umumlashtiradi. Huquq tizimi tushunchasini tarixiy va tizimli-tuzilmaviy yondashuvlar asosida tahlil etish, shuningdek, huquq tizimining xulosaviy ahamiyat kasb etuvchi quyidagi xususiyatlarini keltirib o‘tish imkonini beradi:  Huquq tizimi – muayyan jamiyatda amalda bo‘lgan huquqning obyektiv sifatidir, uni avvaldan belgilangan reja asosida barpo etish mumkin emas;  Huquq tizimi to‘laligicha huquq bilan mustahkamalanadigan va tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar tizimiga muvofiq keladi, huquq ijtimoiy hodisa sifatida nafaqat o‘zida, balki ichki tuzilishi orqali ham jamiyat xususiyatlarini ifoda etadi;  Huquq tizimi tarixiy o‘zgaruvchan, u jamiyat taraqqiyoti bilan mutanosib ravishda evolyutsion jarayonlarni bosib o‘tadi; Huquq tizimi tarkibiga kiruvchi o‘zaro aloqada bo‘lgan sohalar bir-birini qaytarmaydi va aksincha o‘zaro bir-birini istisno etadi. Buni quyidagi fikrlar bilan tushuntirish mumkin: bitta normaning o‘zi bir vaqtning o‘zida 2 ta turli ko‘rinishdagi ijtimoiy munosabatni tartibga solishning 2 turli metodini qamrab olishi mumkin emas. Huquq tizimi:  Birinchidan, ijtimoiy munosabatlar mazmuni bilan bog‘liq holda, obyektiv holda shakllanadi;  Ikkinchidan, u yaxlit tizim sifatida huquqning ichki tuzilishini, ya’ni bu tizim qanday ichki «qurilma»dan iboratligini ko‘rsatadi;  Uchinchidan, huquq tizimi uni tashkil etuvchi yuridik normalarning muayyan guruhlarga birlashishini ko‘rsatadi; 14

 To‘rtinchidan, huquq tizimini tashkil etuvchi yuridik normalar va ular birlashgan guruhlarning o‘zaro farqlanishini, alohidalashishini ko‘rsatadi;  Beshinchidan, ijtimoiy munosabatlarning xususiyati va ularning o‘ziga xosligi yuridik normalarning ham ma’lum darajada ixtisoslashuvini taqozo etadi. Huquq tizimi, qonunchilik tizimi va huquqiy tizim tushunchalari nisbati. Yuqorida huquq tizimini mustaqil kategoriya sifatida tushunish bilan bog‘liq fikr-mulohazalarni bayon etdik. Huquq tizimini tushunish borasidagi muhim yo‘nalishlardan biri ushbu terminning boshqa huquqiy tushunchalar bilan o‘zaro nisbatini bayon etish asosida amalga oshiriladi. YA’ni qator olimlar huquq tizimi haqida so‘z yuritar ekanlar, qonunchilik tizimi va huquq tizimi tushunchalarining umumiy qiyosini keltirib o‘tish bilangina chegaralanadilar. Bunda ular ushbu ikki huquqiy kategoriyalarning o‘zaro mutanosib va farqli jihatlariga asosiy e’tiborni qaratadilar. Bizningcha, ushbu yo‘nalish mezonlari asosida huquq tizimi tushunchasini tadqiq etish nisbatan samaraliroq. Zero, huquq tizimi va qonunchilik tizimi huquqiy hodisalarini bir vaqtning o‘zida tadqiq etilishi asosida ularning umumiy tahlili, o‘zaro nisbati o‘rganiladi, ular har birining alohida unsurlari, ularni rivojlantirish yo‘nalishlari ko‘rib chiqiladi. Natijada esa ularning umumiy, ya’ni o‘xshash tomonlari, shuningdek, farqli jihatlari belgilanib, muayyan belgilar asosida tavsiflanadi. Bunda prof. Z.M.Islomovning quyidagi fikrlari diqqatga sazovorligini ta’kidlab o‘tish zarur: « Huquq tizimi va qonunchilik tizimini ko‘rib chiqishda ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib yoki ularni bir-biridan butunlay ayirib ko‘rsatib bo‘lmaydi(biroq ularni o‘zaro ajrata bilish kerak), zero, ular huquqiy hayot va yuridik fanning o‘zaro uzviy bog‘liq bir-biriga yaqin hodisalari, tushunchalaridir» Huquq tizimi va qonunchilik tizimi tushunchalarini o‘zaro taqqoslash asosida ko‘rib chiqish zaruratini quyidagi ilmiy holatlar taqozo etadi:  Birinchidan, huquq tizimi ham, qonunchilik tizimi ham bitta fenomen, ya’ni huquqni ifodalaydi; biri ichki, ikkinchisi esa tashqi tomondan;  Ikkinchidan, huquq tizimi va qonunchilik tizimi shakl va mazmun jihatdan o‘zaro bog‘liq; 15

 Uchinchidan, huquq tizimi qonunchilikni tizimlashtirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, qonunchilikni tizimlashtirishning oliy shakli bo‘lmish kodekslashtirish sohaviy asoslarda amalga oshiriladi. Aksariyat ko‘pchilik kodekslashtirilgan huquqiy hujjatlar huquqning muayyan sohalariga muvofiq keladi;  to‘rtinchidan, huquq tizimi va qonunchilik tizimi har qanday demokratik davlat huquqiy tizimining mazmun-mohiyatini ifoda etadi;  beshinchidan, huquq tizimi va qonunchilik tizimining o‘zaro aloqadorligi ijtimoiy munosabatlar tizimini huquqiy tartibga solishning yanada sifatli hamda samarali amalga oshirilishiga imkon yaratadi. Qonunchilik huquqni ifoda etishning tashqi shakli sifatida tizimlashtirilishi lozim bo‘lgan hodisadir. Tizimlashtirish qonunchilikdan foydalanishni sezilarli darajada yengillashtiradi, aholi uchun muayyan qulayliklar yaratadi. Qonunchilik hujjatlarini batartiblashtirish, bir tizimga keltirish huquqiy tartibotni mustahkamlashda ham katta ahamiyatga ega. Qonunchilik tizimi huquqning tashqi ifodasi sifatida uning ichki tuzilishini ifodalovchi huquq tizimi bilan o‘zaro bog‘liq. Biroq ularning o‘zaro ta’siri doim ham to‘g‘ri baholanavermaydi. Masalan, ko‘pchilik olimlar huquqning sohalarga ajratilishini qonunchilikning tizimlashtirilishi darajasiga bog‘liq hisoblamay, uning obyektiv omillar ta’sirida amlaga oshishini ta’kidlaydilar. Haqiqatan ham, qonunchilikning tizimlashtirilishi yoki kodekslashtirilishi yangi huquq sohasini yaratmaydi. Masalan, Havo kodeksi, Shaharsozlik kodekslarining mavjudligi hali ularga mutanosib huquq sohalarining ham mavjudligidan dalolat bermaydi. Yoki aksincha huquqning hamma sohalari ham «o‘z» kodekslariga ega emas. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, ba’zi olimlar ushbu tushunchalarni o‘zaro yaqinlashtirishga harakat qiladilar. P.B. Yevgrafovning fikricha, qonunchilikning gorizontal tuzilishi huquq tizimini ifoda etadi, shu tariqa uning mazmuni sifatida maydonga chiqadi. Shuningdek, aksariyat hollarda huquq tizimi sohalari bilan qonunchilik sohalari o‘zaro muvofiq keladi, huquq tizimi belgilovchi, qonunchilik tizimi esa unga muvofiq keluvchi hodisalardir. Uning xulosasiga ko‘ra, qonunchilikning gorizontal tuzilishini o‘rganishdagi muayyan yondashuv 16

tamoyillarini bir vaqtning o‘zida huquq tuzilishini tadqiq etishda ham qo‘llash mumkin. S.V.Polenina qonunchilikning gorizontal tuzilishini tahlil etar ekan birinchidan, huquq sohalariga adekvat(aynan) hisoblangan qonunchilik tarmoqlarini ajratib ko‘rsatadi, ikkinchidan davlat boshqaruvi tarmoqlariga yaqin tarzda shakllanadigan qonunchilikning majmuaviy sohalari haqida to‘xtalib o‘tadi. Ilmiy adabiyotlarda qonunchilikning shuningdek, vertikal (normativ huquqiy hujjatlarning yuridik salohiyati bo‘yicha joylashuvi), federativ (davlatning vederativ tuzilish shakli va federatsiya subyektlarining qonunchilik borasidagi vakolatlari nqtai nazaridan) tizimlari haqida ham fikr yuritiladi. Qonunchilik – ijtimoiy munosabatlarni to‘la tartibga soluvchi huquq normalari yig‘indisi yoki ijtimoiy munosabatlarning bir ko‘rinishi. Qonunchilik H.T. Odilqoriyevning fikricha, ikki xil ma’noda qo‘llaniladi: 1) qonunchilik – bu davlat hokimiyati organi tomonidan qonunlar chiqarishga qaratilgan o‘z funksiyasini amalga oshirish usuli. 2) qonunchilik – bu mamlakatda amal qiluvchi barcha normativ- huquqiy hujjatlar yig‘indisi. Demak, huquq normalarini birlashtirgan normativ huquqiy hujjatlar qonunchilik tizimini tashkil etadi. «Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida»gi Qonunning 5-moddasi mazmuniga muvofiq, qonunchilikning vertikal tizimi quyidagi tartibda joylashgan normativ-huquqiy hujjatlardan iborat: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi; O‘zbekiston Respublikasi qonunlari; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari; Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining hujjatlari; Mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlari. Huquq va qonunchilik tizimlari o‘zaro uzviy bog‘liq tushuncha va hodisalar hisoblansa-da, ularning har biri muayyan jihatlarda o‘z mustaqilligini saqlab qoladi. Bunday mustaqillik darajasi har ikki tushunchaning belgilarini o‘zaro taqqoslash asosida aniqlanadi. Har ikki hodisa ham davlat va huquq nazariyasining tadqiqot obyekti ekanligini inobatga olsak, ularni o‘rganishda keng tarqalgan usllardan biri qiyosiy-huquqiy metoddan foydalanish ahamiyatga molikdir. Zero, ushbu metod tushunchalar, hodisalar va jarayonlarni solishtirish hamda ular o‘rtasidagi o‘xshashlik 17

va farqlarni aniqlashni ko‘zda tutadi. Davlat va huquq nazariyasida ushbu metodni qo‘llashning muhim sharti sifatida qiyoslanadigan obyektlarning haqiqatan ham taqqoslanadigan bo‘lishi zarurligi ta’kidlanadi. Bizningcha, ushbu tushuncha va hodisalar yuqoridagi shartga to‘liq javob beradi va ularni hech qo‘rqmay qiyosiy- huquqiy metod «elagi»dan o‘tkazsak bo‘ladi:  Birinchidan, huquq tizimi bu huquq normalarining yig‘indisi, qonunchilik tizimi esa avval ta’kidlaganimizdek, huquq manbalari bo‘lmish normativ-huquqiy hujjatlarning yig‘indisi;  Ikkinchidan, huquq tizimi huquqning ichki tuzilishini ifodalaydi, qonunchilik tizimi esa huquqning tashqi tuzilishi ifodasidir(ya’ni huquq manbalarining tuzilishi);  Uchinchidan, huquq tizimi obyektiv shakllanadi, buning natijasi o‘laroq ijtimoiy munosabatlarning holatini ifoda etadi va ularni batartiblashtirishga yo‘naltirlgan. Qonunchilik tizimi asoslarida esa subyektiv omil muhimroq o‘rin egallaydi. Subyektiv omil aralashuvini bir tomondan, huquqiy amaliyot talab etsa, boshqa tomondan u jamiyatning muayyan guruhlari manfaatlarini ifoda etish natijasi sifatida namoyon bo‘ladi;  To‘rtinchidan, huquq tizimi nisbatan birlamchi xususiyatga ega bo‘lib, qonunchilik tizimi hosila xususiyatga ega;  Beshinchidan, huquq tizimi tuzilishida huquq sohalari, tarmoqchalari, institutlari, subinstitutlari va normalari mavjud. Qonunchilik tizimi esa nafaqat sohaviy belgilar, balki huquqiy hujjatlarning yuridik salohiyati asosidagi iyerarxiyasi, huquq ijodkorligi subyektlari huquqiy maqomi bo‘yicha yuzaga chiqadigan belgilar asosida ham barpo etiladi;  Oltinchidan, huquq tizimining dastlabki unsuri huquq normasi bo‘lsa, qonunchilik tizimining esa bunday unsuri bo‘lib normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi.  Prof. Z.M.Islomov bunday farqli jihatlar sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tadi:  Qonunchilik tizimi huquq normalaridan tashqari chaqiriqlar, deklaratsiyalar, tushunchalar, normativ hujjatni qabul qilish maqsadalarini ham qamrab oladi.  Huquq tizimi huquqning sohalar va institutlar joylashuvi asosidagi konkret ichki tuzilishini bildirsa, qonunchilik tizimi huquqni ifodalashning tashqi shakliga, 18

uning manbalari holatiga mansubdir. Professorning fikricha, bunday farqlar obyektiv xarakterga ega bo‘lib, qonunchilik tarmoqlari huquq sohalari bilan mutanosib emas va bu holat qonunchilikni shakllantirish prinsiplarining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Shuningdek, yuridik adabiyotlarda ushbu obyektlar o‘rtasidagi farqli jihatlar kengroq yoki boshqacharoq talqin eitilganligini e’tirof etish darkor. Masalan, A.V. Malko huquq va qonunchilik tizimlarini hajmiga ko‘ra ham farqlanishini ta’kidlab o‘tadi. Uning fikricha, qonunchilik tizimi normativ unsurlarning hammasini qamrab ololmaydi. YA’ni huquq qonunchilik bilan birga huquqiy odat, pretsedentlar orqali ham rasmiy kuchga ega bo‘lishi mumkin. O‘z o‘rnida esa qonunchilik tizimi huquq tizimida mavjud bo‘lmagan ayrim unsurlarga ega. Maaslan, preambula yoki bo‘lim, bob, moddalar nomlari. Shuningdek, A.V. Malko huquq tizimining tuzilishi faqat gorizontal xususiyatga egaligi, qonunchilik tizimining esa iyerarxik, vertikal, federativ tuzilishlari ham mavjudligini yana bir farqlantiruvchi belgi sifatida tilga oladi. Qonunchilik tizimi nafaqat huquqiy hujjatlarni batartiblashtirish, ular barqarorligini ta’minlash, balki ijtimoiy boshqaruv ehtiyojlari uchun ham shakllantiriladi. YA’ni tegishli boshqaruv subyektlarining huquq normalaridan samarali foydalana olishlari, ularni topa bilishlari, bajarishlari, qo‘llay olishlari uchun ham ushbu tizimga zarurat tug‘iladi. Xuddi ana shu amaliy-pragmatik, axborot(informatsion) aspekt ham huquq va qonunchilik tizimlarini farqlantirib turadi. Biroq qonunchilik tizimi huquq tizimining chuqur nazariy asoslariga tayanilgan holatda shakllantirilishi darkor. Huquq va qonunchilik tizimlarining o‘zaro nisbati murakkab ilmiy-amaliy muammolardan biri. Agar normativlik nazariyasi tomonidan asoslab berilgan fikr- mulohazalarga tayanadigan bo‘lsak, qonun huquqning bir shakli, xolos. Tabiiy huquq nazariyasiga asoslanib, huquq va qonunni bir-biridan ajratsak, huquq termini ostida mavhum axloqiy qadriyatlar tushuniladi. Huquqni bunday tushunish esa qonunchilikni huquqdan mustaqil, alohida huquqiy hodisa deb hisoblashga imkon beradi. 19

Huquq tizimi unsurlarining qonunchilikning u yoki bu tarmoqlarida maqsadga muvofiq tarzda joylashtirilishi o‘ta muhim va nozik masala hisoblanadi. Bunda birinchidan, huquq va qonunchilik tizimi o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik ta’minlanadi, ikkinchidan esa ularni hayotga tatbiq etish samarali kechadi. Masalan, XX asrning 90-yillari boshidagi shaxsning ushlab turilgan vaqtdan boshlab himoyachi olishga haqli ekanligi to‘g‘risidagi huquq normasining qonunchilik tarmoqlaridagi maqsadga nomuvofiq joylashuvi uni to‘liq amalga oshirishning imkonini bermadi. Dastlab ushbu norma sudlar to‘g‘risidagi qonunchilik tizimidan o‘rin olgan edi. Biroq bu tarmoq sud tizimining tashkiliy asoslarini tartibga solgani bois, ayrim tashkiliy vajlarga ko‘ra ushbu huquq normasi hayotga to‘liq tatbiq etilmadi: himoyachilar sonining yetarli emasligi, ularga murojaat qilish mexanizmining ishlab chiqilmaganligi va b. Keyinchalik ushb huquq normasining jinoyat protsessual qonunchiligi tizimiga o‘tkazilishi uning majburiyligi va samaradorligini oshirdi. Demak,  Huquq tizimi, ya’ni huquqiy tartibga solish predmeti va metodi yagonaligi mezoni bo‘yicha batartiblashtirilgan norma(sohalar, tarmoqchalar, huquq institutlari, umumiy va maxsus qismlar)lar ijtimoiy munosabatlarni har tomonlama tartibga solish maqsadida tarkib topadi;  Qonunchilik tizimi, ya’ni ijtimoiy hayot ehtiyojlari taqozo etgan obyektiv mezonlar asosida batartiblashtirilgan normativ huquqiy hujjatlar(va ularning unsurlari – bo‘lim, bob, modda, paragraf, punkt va b.) esa ijtimoiy boshqaruv jarayonida huquq normalaridan samarali foydalanish maqsadlarida shakllanadi. Huquq tizimi tushunchasi mazmuni yoritilgan deyarli barcha adabiyotlarda uning huquqiy tizim tushunchasi bilan o‘zaro nisbati haqida ham fikr yuritiladi. Masalan, prof. Z.M.Islomov huquq tizimi tushunchasini huquqiy tizim tushunchasidan farqlash zarurligini alohida ta’kidlab o‘tadi. Bunday farqlash huquqiy tizim tushunchasini ikki xil ma’noda tavsiflash asosida amalga oshiriladi. Huquqiy tizim tor ma’noda «milliy huquqiy tizim» deb ataladigan ma’lum bir davlatning huquqini anglatadi. Bu ma’noda huquqiy tizim huquq tizimi tushunchasining sinonimi degani emas. Zero, bizga ma’lumki, huquq tizimi obyektiv 20

va subyektiv omillar bilan belgilanadigan huquq sohalarining tuzilishi, o‘zaro bog‘liqligi va munosabatlarini ochib beradigan institutsional tushunchadir. Huquqiy tizim esa huquq tizimiga nisbatan keng tushuncha ekanini ta’kidlab o‘tish joiz. YA’ni huquqiy tizim huquqning institutsional tuzilishi(huquq tizimi) bilan birga jamiyat huquqiy hayotining boshqa qator tarkibiy qismlarini ham o‘z ichiga oladi. Masalan, sud va boshqa yuridik amaliyot, huquqiy ong va mafkura, huquqiy madaniyat, huquq ijodkorligi va uni qo‘llash faoliyati, huquqiy tartibot, huquqni sharhlash hujjatlari, qonuniylik, huquqiy tatibga solish mexanizmi va b. Bularning barini tahlil qilish huquqiy rivojlanishning faqat bir institutsional tuzilishi bilan ochib bo‘lmaydigan qirralarini ham kashf etish imkonini beradi. Zero, «Huquqiy tizim tushunchasida huquq tizimidan farqli o‘laroq, huquq sohalarining ichki muvofiqligi aks ettirilibgina qolmasdan, balki ularning muxtorligi mustaqil huquqiy tuzilmalar sifatida ifoda etiladi». Huquqiy tizim tushunchasining keng ma’nodagi talqinini ham huquq tizimi tushunchasidan farqlash lozim. Chunki ushbu ma’nodagi huquqiy tizim huquq nazariyasida aynan turli xil davlatlar, xalqlar huquq tizimlarining tarixiy-huquqiy va milliy-madaniy farqlarini o‘rganish maqsadalarida foydalaniladi. Bunday farqlantiruvchi jihatlar huquq manbalaridan foydalanish, ularning o‘zaro aloqadordligi, huquq pretsedentlarini yaratish, umuman, huquq ijodkorligi jarayonidagi sudlarning o‘rni, huquq tizimining shakllanishi va rivojlanishi kabi qator mezonlar tahlili asosida kashf etiladi. Ushbu ma’noda huquqiy tizim adabiyotlarda bir nechta huquqiy oilalarning yig‘indisi sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib, huquq tizimi milliy huquqiy tizimimizning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Huquq tizimining qonunchilik tizimi, huquqiy tizim tushunchalari bilan o‘zaro nisbatini o‘rganish shuning uchun ham zarur bo‘lgan ilimiy yondashuvlardan biri hisoblanadi. Bunday yondashuv asosida huquq tizimi tushunchasini tadqiq etish bu boradagi ayrim nazariy muammolarni to‘g‘ri hal etishga katta imkon beradi. Shunga ko‘ra bitiruv-malakaviy ishining qolgan boblarida ham ushbu tushunchalar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat bilan bog‘liq ayrim ilmiy jihatlarga murojaat qilinadi. 21

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va tarqqiyot yo‘li». T:» O‘zbekiston», 1992. 2. Karimov I.A. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». T. «O‘zbekiston», 1995. 3. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin». T. “O‘zbekiston”, 1996. 4. Sorokin V. D. «Metod pravovogo regulirovaniya». M. «Yur. literatura», 1976 5. SHebanov A.F. «Sistema prava». M.,1961. 6. Alekseyev S.S. «Struktura sovetskogo prava». M. «Yur. literatura», 1985. 7. Yavich L.S. «Suhnost prava». L.,1985. 22

O'xshashlar

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari, funksiyalari

Huquq normalarini sharxlash

Huquq normalarini sharhlash

Diplomatik huquq asoslari