Huquq normalarini sharhlash - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquq normalarini sharhlash

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.7001953125 KB

Ko'chirib olish

Reja: Kirish ............................................................................................................................3 Asosiy qism: 1. Huquq normalarini sharhlash tushunchasi……………………...………………….5 2. Huquq normalarini sharhlashning turlari………………………………….….…..12 3. Huquq normalarini sharhlash usullari………………………..….……………….16 4. Huquq normalarini hajmiga ko’ra sharhlash………..……………………………22 5. Huquq normalarini sharhlash hujjatlari…………….…………………………….26 Xulosa ………………………………………………….……………………………28 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………..……………………………30 Kirish Davlatimizning mustaqillikka erishuvi va O’zbekistonning o’z istiqlol hamda taraqqiyot yo’lini tanlashi mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimida qator o’zgarishlarni joriy etdi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: «Chuqur o’zgarishlar bizning hayotimizga shiddat bilan kirib bormoqda. Sobiq Ittifoqdagi respublikalardan birinchi bo’lib prezidentlik boshqaruvini joriy etgan ham, keng miqyosdagi islohotlarni amalga oshirish, jamiyatni tubdan o’zgartirish va yangilash yo’liga o’tib olgan ham bizning respublika bo’ldi» 1 . Bunday o’zgarishlarning ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq va uning ichki tuzilishiga ta’siri natijalarini ilmiy-amaliy jihatdan izohlab berish huquqshunoslar oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. Konstitutsiyamiz muqaddimasida e’lon qilingan pirovard maqsadimiz bo’lmish fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy davlatni barpo etish jarayoni ketayotgan bir paytda ushbu tadqiqot ishining dolzarbligi yana bir karra ortadi. Prezidentimiz e’tirof etganlaridaek, «Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquqlari va 1 Каримов И.А. «Ўзбекистоннниг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» Т.: «Ўзбекситон», 1992. 5-б. 1

erkinliklari, qattiq intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat ustuvor bo’lmasa, qonunlar va an’analar hurmat qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur qilib bo’lmaydi» 1 . Bu qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni, har bir normani hayotda to‘g‘ri tatbiq qilish, qo‘llash, ya’ni ular bilan jamiyatda kishilar o‘rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish muhimdir. Buning uchun har bir tatbiq etiladigan huquqiy normaning mohiyati va mazmunini to‘g‘ri tushunib, anglab olish va sharhlash juda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Huquqiy normalar hayotda to‘g‘ri qo‘llanib, ular orqali davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar o‘rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi. Shuning uchun huquqiy normani hayotda tadbiq etishda shu huquqiy norma bilan hal qilinadigan ishni har taraflama o‘rganish va ishni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish kerak. So‘ngra, fuqarolar va yuridik shaxslar o‘rtasidagi tegishli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalarni sharhlash lozim. Qonun va boshqa huquqiy hujjatlar matnidagi so‘z va iboralarni grammatik, mantiqiy va yuridik jihatdan talqin etish, tushunib olish muhimdir. Bunda tadbiq etilayotgan huquqiy normaning, har bir moddaning ta’sir qilish doirasini belgilash, bular bilan tegishli munosbatlarni tartibga solish uchun siyosiy va yuridik malaka talab qilinadi. Ushbu kurs ishini tayyorlashdan maqsad shundan iboratki , huquqiy normalarni sharhlash tushunchasining mohiyatini imkon qadar ochib berish, huquqiy normalarni sharhlashning jamiyat va fuqarolar hayotida tutgan o‘rni, taraqqiyotga erishuvidagi ahamiyati qay darajada ekanligini o‘rganishdir. Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundaki , huquq normalarini sharhlash huquqni amalga oshirish, huquqni tatbiq etishda asosiy o’rinni egallaydi, chunki huquqni tatbiq etishdan oldin uning ma’no va mazmunini tushunib olish lozim. Amaliyotda huquqiy normalar qo‘llanib hal qilinadigan ishlar sud, prokuratura, surishtiruv va tergov organlari tomonidan ko‘rilayotganda, yo‘l qo‘yiladigan xatolarning ko‘pchiligi – huquqiy normalarni noto‘g‘ri tatbiq etish va sharhlash natijalari bo‘lib chiqadi. Shu bois, hayotda tatbiq etilayotgan huquqiy normalar bilan tegishli ijtimoiy munosbatlarni tartibga solish uchun birinchi navbatda bu huquqiy normaning ma’nosi va mazmunini aniqlash nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. 1. Huquq normalarini sharhlash tushunchasi Huquqni sharhlash tushunchasi huquqshunoslikda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, sharhlash faqat yuridik fanlarga tegishli bo’lmay, balki yozma manbalar bilan ishlaydigan barcha ijtimoiy fanlarda ham qo‘llaniladi. Sharhlashning tarix, adabiyotshunoslik va boshqa ijtimoiy fanlarda bilish va talqin qilish jarayoni sifatida tutgan o‘rni beqiyosdir. Sharhlash iborasi lotinchada “interpretatsiya” iborasiga to ‘ g ‘ ri keladi. Sharhlovchi subyekt esa interpretator deb ataladi. Ijtimoiy fanlarda “sharhlash” kategoriyasi “talqin qilish”, izohlash”, “tushuntirish” kabi sinonim tushunchalar tarzida qo ‘ llaniladi. Huquq normalarini sharhlash jamiyat huquqiy ongi va madaniyatining darajasi bilan bevosita bog ‘ liq. Huquqiy madaniyatning yuksalib borishi turmushning barcha tomonlariga o ‘ z ta’sirini ko ‘ rsatishi demokratik huquqiy jamiyatga xos tabiiy 1 Ўша асар. 17-б. 2

qonuniyatdir. 1 Jamiyatning huquqiy ongi esa ko’p jihatdan har bir alohida shaxsning va umuman jamiyatning huquqiy normalar, qonun talablarining ma’nosini to ‘ g ‘ ri tushunish qobiliyatini, binobarin, qonuniylikka rioya etish darajasini belgilab beradi. Huquq normalarini sharhlash muammosi huquqiy davlat barpo etilayotgan hozirgi sharoitda, ayiqsa, dolzarbdir. Kundalik hayotimizda doimiy ravishda uchraydigan “sharhlash”, “izohlash” va “talqin qilish” kabi tushunchalar bir xil ma’no kasb etadi va huquq normalarining mazmuni hamda mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Sharhlash – aqliy-ijodiy faoliyat bo ‘ lib, bu jarayonda ilmiy nuqtayi nazardan huquqning chuqur xususiyatlari anglanadi, huquq normalarida ifodalangan ko ‘ rsatmalarning mohiyati obyektiv va ishonchli tarzda bayon etiladi. Sharhlash – muayyan faoliyat, jarayon (aqliy-irodaviy, tashkiliy) bo’lib, u muayyan muddatda amalga oshadi. U o ‘ z ichiga ikkita mustaqil jihatni, ya’ni anglab olish (o ‘ zi uchun) va tushuntiris h (boshqalar uchun) ni qamrab oladi. 2 Huquq normalarini sharhlash deganda davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat tashkilotlari va alohida fuqarolaring huquq normalari mazmunini aniqlash, ularda ifodalangan davlat hokimiyati irodasi mazmunini ochib berishga qaratilgan maxsus faoliyatdir. 3 Huquq normalarini sharhlash murakkab, ko’p qirrali faoliyatdir. Uni ikki jihatdan ko’rib chiqish mumkin: anglash (“o’zi uchun”) va tushuntirish (“boshqalar uchun”). Huquqni sharhlash natijasida uning mazmuni, ijtimoiy vazifasi, amaliy ahamiyati aniqlanadi va tushuntirib beriladi. Sharhlashning maqsadi qonun chiqaruvchi idoraning huquq normasida belgilangan irodasini ifodalash, huquq normasining asl mazmun-mohiyatini yoritish hamda huquq normasini yagona ma’noda, bir xilda tushunilishiga erishishdan iborat. 4 Huquqni sharhlash jarayonida sharhlovchi subyekt qonunning asl mazmunini avval o’zi to’liq anglagan holda keyin boshqa shaxslarga tushuntirib beradi. Tarixiy nuqtayi nazardan huquq normalarining hammasi ham sharhlashga muhtojmi yoki faqat tushunarsiz bo’lgan normalargina sharhlashga muhtojmi, degan savol tug’iladi? Sharhlash qonunlarning noaniqligi bilan bog’liq: u noaniqlikdam paydo bo’ladi, noaniqlik qanchalikkuchli bo’lsa, qiyinchilik shunchalik o’sib boradi. Faqat noaniq qonun emas, balki har qanday qonun sharhga muhtoj. Zamonaviy yuridik adabiyotlarda barcha normalar sharhlash—aniqlashga tegishli, lekin ularni tushunib olish darajasi muayyan shaxslarning huquqiy ongiga bog’liq, degan fikr hukmronlik qiladi. Huquq normalarini sharhlash jarayonida huquq normalari yaratilishining tarixiy- siyosiy sharoitlarini, maqsadi va ijtimoiy yo’naltirilganligini aniqlab olish lozim. Huquq normasining asl ma’nosini ochib berishda asosiy e’tiborni matnga, uning muqaddimasiga, dispozitsiyasining mazmuniga qaratish hamda ushbu normaga o’xshash boshqa normalaring mazmunini ham tashkil etish lozim. Sharhlashni keng ma’noda tushunishda, tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni tushunishda, tabiiy yoki ijtimoiy hodisalarni tushuntirishga qaratilgan har qanday bilish jarayoni 1 Odilqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. –T.: “Sharq”, 2002-y. 221-b. 2 Ўзбекистон юридик энсиклопедияси. Нашр учун масъул Р.А.Мухитдинов ва б. –Т.: Адолат, 2010—704 б. 3 Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. T.: “Sharq”, 2009-y. 4 O’sha joyda. 3

nazarda tutiladi. Tor ma’noda esa – so’zlar, iboralar, formula va ramzlarni, ya’ni tabiiy yoki sun’iy til belgilarini aniqlashtirishni anglatadi. Huquqni sharhlash tushunchasi adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Ba’zi bir mualliflar, huquqni sharhlash deganda—faqat huquq normasi mazmunini aniqlab olishni tushunsalar, boshqalar esa, huquqiy norma mazmunini tushuntirishni sharhlash deb hisoblaydilar. Uchinchi yondashuv tarafdorlarining fikricha, huquqni sharhlash—huquq mazmunini ham aniqlash, ham tushuntirib berishdan iborat.Huquqni sharhlash tushunchasini idrok etishda dastlabki ikki yondashuvda bir tomonlamalikka yo’l qo’yilgan. Aslida, sharhlash—huquq mazmunini aniqlash va tushuntirib berishdan iborat murakkab ijodiy jarayon bo’lib, har ikki jihatning yagonaligida namoyon bo’ladi. 1 Huquqni sharhlashning ikki jihati quyidagilardan iborat: 1. Huquqning ma’nosini aniqlash va tushunish, ya’ni shaxsning huquq normasini anglash va o’rganish jarayonidir. Bunda shaxs huquq haqidagi dastlabki tasavvurga ega bo’ladi, u haqidagi mavjud ma’lumotlarni o’zlashtiradi. 2. Huquq normasining mazmunini tushuntirib berish— vakolatli davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning normativ-huquqiy hujjatlarda mujassamlangan davlat irodasini huquqiy munosabatlarning boshqa ishtirokchilariga bayon etish va tushuntirishga qaratilgan maxsus faoliyatidir. Tushuntirishning tashqi ko’rinishidan qat’iy nazar, u huquq normalarini mazmuniga ko’ra muhokama qilish va baholashni o’z ichiga oladi. Bu muhokama va baholashlar sharhlanayotgan normalarning mazmuniga qo’shimcha aniqliklar kiritishning asosiy usulidir. Yurist-amaliyotchilar davlat organlari tomonidan chiqarilgan sharhlash hujjatlaridan tez-tez foydalanadilar. Vakolatli organlar tomonidan chiqariladigan bu turdagi tushuntirishlardan foydalanish huquqiy normalarni to’g’ri qo’llashning sharti hisoblanadi. Shunday qilib, huquq normalarini sharhlash deganda, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat tashkilotlari va alohida fuqarolarning huquq normalari mazmunini aniqlashga, ularda ifodalangan davlat hokimiyati irodasi mazmunini tushuntirib berishga qaratilgan maxsus faoliyati tushuniladi. 2 Sharhlash eng umumiy va mavhum tabiatga ega bo’lgan huquq normalarini, jamiyatda vujudga keluvchi alohida munosabatlarga tatbiq etish ehtiyoji tufayli vujudga keladi. Professor S.S.Alekseyevning fikricha, qonun chiqaruvchi idora normative ko’rsatmalarni shakllantirar ekan, kelajakka, ijtimoiy hayotda vujudga kelishi ehtimol tutiladigan o’zgarishlarni nazarda tutadi.Shunday qilib, huquq normalarini, ayniqsa, yuksak normativ umumlashganlik darajasi bilan ajralib turuvchi normalarni amalga oshirishda, ularni ayrim olingan alohida hodisaga nisbatan qo’llashda bu normalarni sharhlash zarurati yuzaga keladi. Huquqni sharhlash natijasida uning mazmuni, ijtimoiy vazifasi, amaliy ahamiyati aniqlanadi, anglab yetiladi va tushuntirib beriladi. Sharhlashning maqsadi qonun chiqaruvchi idoraning huquq normasida mujassamlashgan irodasini, ushbu norma bilan bog’liq deb hisoblagan tasavvurlar va tushunchalarni ifodalashdan iborat. Sharhlashning asosiy vazifasi qonun chiqaruvchi idora qonunchilik hujjatida bayon etgan qoidaning mazmunini ochib berishdir. Huquqning mazmunini aniqlash sharhlashning maxsus usul va yo’llarini qo’llash orqali amalga oshiriladi. Qonun va 1 X.T.Odilqoriyev.Davlatvahuquqnazariyasi.Darslik. –T.: “Sharq” 2009-y.—431-bet. 2 X.T.Odilqoriyev.Davlatvahuquqnazariyasi.Darslik. –T.: “Sharq” 2009-y.—432-bet. 4

boshqa normativ-huquqiy hujjatlar matnidagi so’z va iboralarni grammatik, mantiqiy va yuridik jihatdan talqin etish sharhlovchi subyektdan ijodiy va ilmiy yondashuvni talab qiladi. Huquqni sharhlashning amaliy ahamiyati ko’proq sud, prokuratura, ichki ishlar organlari kabi huquqnni qo’llash faoliyati bilan shug’ullanuvchi davlat idoralari uchun muhimroqdir, zero ular kundalik faoliyatida huquqqa oid masalalar bilan bevosita shug’ullanadi va huquq normalarini to’g’ri tatbiq qilish uchun mas’uldirlar. Yaqin o’tmishda faqat mazmuni mavhum bo’lgan qonunlar sharhlanishi kerak, deb hisoblanib, yangi qonunlarni sharhlash taqiqlab qo’yilgan. Akademik V.S.Nersesyansning fikricha, agar sharhlovchi subyekt tomonidan sharhlash yordamida yangi qoida o’rnatilmasa, u o’zgartirilmasa yoki bekor etilmasa, sharhlashni cheklab qo’yish kerak emas. Huquqning mazmuni qonun sifatida rasmiylashtirilishidan oldin tushunib olinishi, xuddi shuningdek, alohida huquq normasining mazmuni, u tatbiq etilishidan oldin aniqlanishi shart. 1 Huquq normalarini sharhlash – bu huquq normalarining mazmuni, maqsadi va mohiyatini aniqlash va tushuntirishga yo’naltirilgan (qaratilgan) faoliyat. Sharhlashning boshqa turlaridan farqli ravishda huquq normalarini sharhlash maxsus faoliyat bo’lib, u quyidagi bir qator jihatlar bilan tavsiflanadi:  birinchidan, mazkur faoliyat natijasida har qanday yozma manbalarning emas, balki huquqiy hujjatlarning, ya’ni huquq normalarining mazmun mohiyati sharhlanadi;  ikkinchidan, huquq normalarini sharhlash o’z oldiga huquqiy ko’rsatmalarni tadbiq etishni maqsad qilib qo’ygan holda huquqiy tartibga solishning zaruriy sharti sifatida maydonga chiqadi;  uchinchidan, qonunda belgilangan hollarda mazkur faoliyat vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi;  to’rtinchidan, sharhlash natijalari, agar ularga majburiylik tusi beriladigan bo’lsa, maxsus huquqiy (sharhlash) hujjatlari bilan mustahkamlab qo’yiladi. Yuridik adabiyotlarda sharhlashga ikki xilda: statik va dinamik yondashuv farqlanadi. Statik yondashuvda sharhlovchi subyekt huquqning barqarorligini saqlashga harakat qiladi, dinamik yondashuvda esa sharhlovchi subyekt huquqning mazmunini yoritishda uni ko’proq hayotiy voqelikka yaqinlashtirishga intiladi. 2 Huquqiy normalarni sharhlash masalasi quyidagi uchta muhim jihatni o’z ichiga oladi: 1) Tatbiq etiladigan huquqiy normalarni sharhlovchi subyektlarni aniqlash (bular— davlat hokimiyatining oily va mahalliy vakillik organlari, Prezident; ijro etuvchi organlar: Vazirlar Mahkamasi, viloyat, tuman, shahar hokimlari; turli vazirliklar va davlat qo’mitalari; sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar—sud, prokuratura, adliya, ichki ishlar idoralari va boshqlar; jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar); 2) tatbiq qilinadigan huquqiy normalarning mazmunini aniqlash uchun mantiqiy, grammatik, tarixiy, sistematik hamda boshqa usullar qo’llaniladi; 3) tatbiq etilayotgan normalarning hajmi bo’yicha va yuridik kuchiga qarab sharhlash. 1 Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов. Под. общ. ред. члена-корр. РАН, доктора юрид. наук, проф. В.С.Наресянца—М.: Издательская группа НОРМА—ИНФРА. 1999. С. 444. 2 Сабуров Н.,Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ўқув қўлланма. Т. : T ДЮИ , 2011. 5

2. Huquq normalarini sharhlashning turlari Huquq normalarini sharhlash masalasi - huquqning mazmunini ochish, tushuntirish va huquqiy hujjatlar yuridik mohiyatini yoritishga qaratilgan faoliyatdir. Buni amalga oshirishda huquqiy normalarni sharhlovchi sub’yektlarning roli katta. O’zbekiston Respublikasida huquqiy normalarni sharhlaydigan sub’yektlar quyidagilardan iborat: davlat hokimiyati vakillik organlari, davlat boshqaruv organlari, sud organlari, prokuratura va boshqa organlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar. Shu sub’yektlar huquqiy normalarni sharhlaganda ularning mazmunini to’g’ri tushunib, huquqiy normalarni ko’llab, turmushdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Huquq normalarini sharhlash ularni qo’llaydigan sub’yektiga qarab, ikki guruhga: rasmiy va norasmiy sharhlashga bo’linadi. Davlat organlari, nodavlat tuzilmalari va alohida shaxslarning huquq normalarini tushuntirishga qaratilgan faoliyati sharhlash jarayonining ikkinchi tomoni bolib hisoblanadi. Tushuntirish natijasida kelib chiqadigan yuridik oqibatlarga ko’ra, ularni rasmiy va norasmiy sharhlashga ajratish mumkin. Rasmiy sharhlash vakolatli sub’ektlar, ya’ni davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi, u maxsus hujjatlar bilan mustahkamlanadi va huquq sub’ektlari uchun majburiy xarakterga ega bo’ladi. SHarhlashning bunday turi yuridik ahmiyatga ega bo’ladi va tegishli huquqiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Mazkur sharhlash o’z navbatida huquqni amalga oshiruvchilarni huquq normalarini bir xil ma’noda tushunish va aynan qo’llashga yo’naltiradi. Rasmiy sharhlash turmushda qo’llaniladigan huquqiy normalarni rasmiy sharhlash vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu sharh barcha sub’yektlar uchun majburiy bo’ladi. 1 O’zbekiston Respublikasida huquqiy normalarni sharhlash bilan o’z vakolati doirasida quyidagi davlat organlari shugullanadi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, 1 Ўзбекистон юридик энсиклопедияси. Нашр учун масъул Р.А.Мухитдинов ва б. –Т.: Адолат, 2010—704 б. 6

Prezident, Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, davlat qo’mitalari, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorgi Kengesi va Vazirlar Kengashi. Rasmiy sharhlash normativ va kazual ko’rinishlarda bo’ladi. Normativ ko’rinishdagi sharhlash keng doiradagi shaxs va hodisalarga qaratiladi. Bunday sharhlashning subyektlari bo’lib barcha turdagi huquq ijodkorligi subyektlari hisoblanadi. Normativ sharhlashning quyidagi turlarini ko’rsatib o’tish mumkin: – autentik sharhlash (aktni chiqargan organ tomonidan amalga oshiriladi); – legal sharhlash (vakolatli subyekt tomonidan beriladi). O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasi 3-qismiga asosan, O’zbekiston Respublikasining Kon-stitutsiyaviy sudi Konstitutsiya va qonun normalarini yuridik kuchiga qarab sharhdaydigan yagona organdir. Bu sharhlash rasmiy normativ bo’lib, barcha davlat organlari, korxona-lar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir. Kazual sharhlash ham rasmiy deb hisoblansada, u umummajburiy xarakterga ega bulmaydi va muayyan hodisaga nisbatan huquq normasini qo’llash jarayonida amalga oshiriladi. U aniq bir ishni vakolatli organ tomonidan ko’rib chiqilayotgan paytda beriladi va aynan ushbu ish uchun majburiy xarakterga ega bo’ladi. Huquqiy normalarni kazual sharhlashda sud organlari har bir fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va boshqa ishlarni ko’rayotganda tegishli huquqiy normalar bilan bu ishlarni ko’rib, hal qilish chog’ida huquqiy normalarni sharhlaydi. Sudning har bir fuqarolik ishi bo’yicha chiqargan qarori yoki jinoiy ishlar bo’yicha chiqargan hukmi huquqiy normani kazual (kazus) sharhlash asosida amalga oshadi.Bu norasmiy sharhlashdir. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Sudlar to’g’risida»gi qonunining 16-moddasi 4- bandiga asosan O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi sud amaliyotini umumlashtirib ko’rib chiqadi va qonun huj-jatlarini qo’llash masalalari bo’yicha ularni sharhlab, das-turiy ko’rsatmalar beradi. Norasmiy sharhlashning ilmiy (doktrinal), malakali (professional), va oddiy ko’rinishlari mavjud. Ilmiy (doktrinal) sharhlash – bu huquq sohasidagi mutaxassislar, olimlar tomonidan amalga oshiriladigan va ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan norasmiy sharhlash turi. Nazariy (doktrinal) sharhlash huquq sohasi mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi va ilmiy xususiyatga ega bo’ladi. Bular – huquqshunos olimlarning maqolalari, monografiyalari va aholi oldidagi og’zaki chiqishlaridir. Bunday tushuntirishlarning o’ziga xos xususiyati ularning ishonchliligi, ilmiy yondashuvlarga asoslanganligi va sharh egasi bo’lgan shaxs obro’sidadir. Amaliyotchi-yuristlar uchun majburiy bo’lmaganiga qaramay, bunday tushuntirishlar, baribir, huquqiy normalarni tushunish va qo’llashda bir xillikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Norasmiy ilmiy sharhlash natijalari davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, muassasa, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo’lmasada, huquqiy normalarning mazmunini sharhlab, tushuntirib beradi. Bu sharhlash huquqiy normalarni amaliyot bilan bog’lab, kishilarning huquqiy ongini va huquqiy madaniyatini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Norasmiy sharhlash qonunlarni takomillashtirishga, huquqni muhofaza etuvchi organlar faoliyatini yaxshilashga, qonunchilikni mustahkamlashga yordam beradi. Masalan, O’zbekiston Respublikasining 7

Konstitutsiyasiga sharh, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga, Fuqarolik kodeksiga, Mehnat kodeksiga va boshqa Kodekslariga sharhlar mavjud. Malakali (professional) sharhlash – bu amaliyotchi yuristlar tomonidan (advokat, huquqshunos-maslahatchi va h.) amalga oshiriladigan sharhlash turi. Oddiy sharhlash –maxsus huquqiy bilimga ega bo’lmagan har qanday shaxs tomonidan huquqni anglash va tushuntirishdir. 3. Huquq normalarini sharhlash usullari Huquqiy normalarni sharhlash ilmiy tomondan ishlab chiqilgan va hayotda sinab ko’rilgan bir qator maxsus usullar orqali amalga oshiriladi. Bu usullar huquqiy normalarning ma’nosi va mazmunini ochishga yordam beradi. Huquq normasini sharhlash usullari – bu huquq normasining mazmuni vamohiyati hamda unda aks etgan huquq ijodkorining irodasini anglash imkonini beradigan usul va vositalar majmuidir. Huquq normasini sharhlash usullari – bu sharhlovchi subyekt tomonidan huquqiy qoidalar mazmunini aniqlashtirish maqsadida, bilishning ilmiy tafakkurga asoslangan maxsus yo’llaridir. 1 Huquqiy normalarning mazmunini aniqlash uchun quyidagi usullar ishlatiladi: grammatik usul, mantiqiy usul, tarixiy-siyosiy usul, sistematik usul, funksional usul va maxsus-yuridik usul. Bu usullar orqali huquqiy normalarning barcha xususiyatlari aniqlanadi: a) huquqiy normaning turlari va uning mazmuni; b) huquqiy normaning yozilgan tili; c) huquqiy normaning huquq tizimida tutgan o’rni va hokazo. Grammatik usulda qo’llaniladigan huquqiy norma mazmuni uning matni grammatik —filologiya, til qoidalariga asosan tahlil qilib beriladi. 2 Huquqiy norma matnidagi so’z va iboralarning, masalan O’zbekiston Respublikasining “Jinoyat Kodeksi” dagi “yomon oqibatlar”, “ig’vo qilish”, “jinoyat tarkibi” va boshqalarning mazmuni aniqlanadi. Bunda huquq normasi matnidagi har bir so’z va jumlaning mazmuni grammatik jihatdan to’g’ri 1 X . T . Odilqoriyev . Davlatvahuquqnazariyasi . Darslik . – T .: “ Sharq ” 2009- y .—434- bet . 2 Ўзбекистон юридик энсиклопедияси. Нашр учун масъул Р.А.Мухитдинов ва б. –Т.: Адолат, 2010—704 б. 8

va noto’tg’riligi tahlil qilinadi. Grammatik usulda tatbiq qilinadigan huquqiy norma turli joylarda uchraydigan so’z va iboralarning to’g’riligiga, ularning o’xshashlik va bog’liqlik tomonlariga e’tibor berib, huquqiy normalarning mazmunini aniqlab, keyin ular sharhlanadi. SHarhlashning bunday usuli orqali umum qo’llaniladigan alohida iboralarning ahamiyati hamda terminologik mazmuni aniqlanadi (masalan: epidemiya, retsidiv, ipoteka va boshqalar). Bunda eng avvalo, qonunshunos ushbu so’zlarga qanday mazmun baxsh etganligini aniqlash muhimdir. Mantiqiy usulda tatbiq etiladigan huquqiy normalarning mazmuni mantiq fanining qonuniyatlariga asosan aniqdanadi. Bunda huquqiy normaning matnidagi ifodalar, tushunchalar bir-biri bilan ichki va uzviy mantiqiy jihat-dan bog’langanligiga e’tibor berilib, huquqiy normaning mazmuni aniqlanadi. Masalan, O’zR FKning 15-modtsasida «Ruhiy kasalligi yoki akli zaifligi sababli o’z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni idora qila olmaydigan fuqaro sud tomonidan muomalaga layoqatsiz, deb topilishi mumkin», deyilgan. Demak, voyaga etgan fuqaro ruhiy kasal bo’lsa ham, to sud tomonidan «muomalaga layoqatsiz», deb qaror chiqarilib, tan olinguncha mantiqan muomalaga layoqatli, deb faraz qilinadi. Mantiqiy sharhlash grammatik sharhlashdan farqli ravishda qonun va normadagi so’zlarning tom ma’nosini aniqlashga emas balki, qonunshunos ifodalab bermoqchi bo’lgan va aniq so’z shaklida ko’rsatib qo’yilmagan qoidaning mohiyatini aniqlashga xizmat qiladi. Mantiqiy sharhlash orqali qonunning ikki xil talqin qilinishi kelib chiqadi. Ularning birinchisi, qonunning asl mohiyati bo’lsa, ikkinchisi, mantiqiy sharhlash orqali aniqlangan mohiyati. Mantiqiy sharhlash uslubini faqat bittagina qonunni sharhlash uchungina emas, balki qonunlar tizimini sharhlash va u orqali ma’lum bir xulosaga kelish uchun ham qo’llash mumkin. Tarixiy-siyosiy usulda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning mazmuni qaysi tarixiy.sharoitda, davlatning qaysi organi tomonidan, qanday maqsadda chiqarilganligi aniqlanadi. Bu normativ hujjatni qabul qilish maqsadini, uning vujudga kelishiga sabab bo’lgan ijtimoiy-siyosiy vaziyatini va joyi, vaqti va normativ hujjatni qo’llash amaliyotini aniqlab olishni taqozo etadi. Masalan, 1926-yilda qabul qilingan O’zR JKda bezorilik to’g’risidagi moddada fuqarolar tomonidan korxonalarda, muassasalarda va jamoat joylarida bezorilik qilish xususidagi so’zlar bor edi. Hozirgi harakatdagi, 1994 yilda qabul qilingan O’zR JKning 227-moddasi 1-qismida bezorilik jinoyatiga quyidagacha ta’rif berilib, unda yuqoridagi so’zlar olib tashlangan: «Bezorilik, ya’ni jamoat joylarida tartib - qoidalarga qasddan hurmatsizlik bildirish, urish - do’pposlash, badanga yengil shikast etkazish yoki o’zganing mulkiga shikast etkazish yoxud nobud qilish jiddiy zarar etkazish bilan bog’liq holda sodir etilsa - eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha mikdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi». Tarixiy-siyosiy usulda har bir huquqiy normaning qanday sharoitda, qanday maqsadda chiqarilganligiga e’tibor beriladi. Bu usul tergov, prokuratura va sud organlarida huquqiy normalar bilan tegishli ishlarni ko’rib hal qilishda muhim rol o’ynaydi. “Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning xodimlari uchun tarixiy-siyosiy sharhlash juda muhim. CHunki aynan shu faoliyat davlat manfaatlari va ularni himoya qilish bilan uzviy bog’liq. SHuning uchun 9

ham qonunchilikning siyosiy maqsadini tushunish, uning tarixini bilish ishning sifatli va bir maqsadga qaratilgan bo’lishiga yordam beradi” 1 . Sistematik (tizimli) usulda - tatbiq etiladigan huquqiy normaning mazmunini boshqa huquqiy normalar bilan solishtirib, uning tegishli huquq sohasi normalari tizimidagi o’rnini aniqlash kerak.Tizimli sharhlash huquq normalari o’rtasidagi ziddiyatlarni aniqlashga yordam beradi.Bu usulda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning yangisi bilan almashtirilganligi, qo’llashda qoidadan istisno bor-yo’qdigi aniqlanadi.Masalan, O’zR FKning 321-moddasida mulkni ijaraga oluvchi tomonidan yomonlashtirilgan holda etkazilgan zararlarning ijaraga beruvchiga to’lanishi to’g’risida aytiladi.Zararning to’la-nishi to’g’risida O’zR FKning 479-moddasida ham aytiladi. Bu erda zarar etkazilishi, shartnoma bo’yicha olingan majburiyatning buzilishi uchun bu moddalar bir-biri bilan solishtirilib, etkazilgan zararning undirilishi masalasi o’zR FKning 479-moddasi bilan emas, balki 321-moddasi bilan hal etiladi. Muayyan turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan qonunchilik hujjatlaridagi bo’shliqlarni aniqlashda ularni tizimli tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, huquq tizimiga birlashgan normativ hujjatlar bir-birini to’ldirib, aniqlashtirib turadi va ijtimoiy munosabatlarni to’liqroq tartibga solinishini ta’minlaydi. Tizimli sharhlashda tegishli qonun normasi boshqa turdosh normalar bilan taqqoslanadi va ular o’rtasidagi ziddiyatlar aniqlanadi. Bu usuldan qonun hujjatlari yangi tahrirda qabul qilinganda yoki boshqasi bilan almashtirilganda, eskisida nazarda tutilgan va yangisida nazarda tutilishi kerak bo’lgan holatlar e’tibordan chetda qolib ketmaganligini aniqlashda foydalanish mumkin. Agar ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi norma boshqa huquqiy hujjatga havola qilsa, u havola qilayotgan normativ hujjatga murojat qilish lozim bo’ladi. Agar havola qilingan normative hujjat bo’lmasa, bu holda o’z o’zidan bo’shliq mavjudligi aniqlanadi. Huquqdagi bo’shliqning vujudga kelishining oldini olish maqsadida qonun normasi bilan bir qatorda u havola qilayotgan normalar ham qabul qilinishi lozim, aks holda qonunning qo’llash jarayonida huquqdagi bo’shliq vujudga kelishi mumkin. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 64-moddasi 4-qismida “Aksiyadorlar jamiyatining huquqiy mavqei hamda aksiyadorlarning huquq va burchlari ushbu Kodeks (bu erda, Fuqarolik kodeksi) va boshqa qonunlar bilan belgilanadi” 2 , deyilgan.Bu yerda ko’rib turganimizdek boshqa qonunlar deganda qonunshunos qanday qonunlar ekanligini nazarda tutmagan. Albatta, qonunlarda bunday holatlarning kiritib qo’yilishi tartibga solinuvchi obyekt doirasining kengligi va bitta qonun normasi bilan tartibga solib bo’lmasligida ifodalanadi. SHuningdek, qonunda kiritib qo’yilgan “boshqa qonun hujjatlari bilan belgilanadi”, degan jumla shunday holat belgilan gan qonundan ham avval, ham keyin qabul qilinadigan qonunlarni nazarda tutadi. Funksional usul – huquq normasi tadbiq etiladigan shart-sharoit va omillarga asoslanib qilinadigan sharhlash. Muayyan holatlarda huquq normasining mazmunini aniqlash uchun faqat uning rasmiy tahlili va uni amalga oshirishning umumiy shartlarini e’tiborga olishning o’zi kifoya qilmaydi. Bunda sharhlovchi norma amalga oshiriladigan shart-sharoitlar va omillarni ham hisobga olishi lozim bo’ladi. Eng avvalo, bu baho beruvchi deb nomlanadigan atamalar (“uzrli sabablar”, “jiddiy zarar”, “katta 1 СаидовА., ТожихоновУ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: 2 жилд. Ҳуқуқ назарияси.-Т.: Адолат, 2001. –Б.227. 2 Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси.Расмий нашр. -Т.: Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, 2003.-Б.37. 10

ziyon”,”oxirgi zarurat”) ga taalluqli. Joyi, vaqti va boshqa omillarni hisobga olib, bir xil holatlar uzrli yoki uzrsiz deb, jiddiy yoki engil deb e’tirof etilishi mumkin va hokazo. Ba’zi holatlarda huquq ijodkori muayyan sharoitlarni hisobga olish vazifasini yuklaydi, ya’ni funksional sharhlashga murojaat etishga majbur qiladi. Jumladan, ma’naviy zarar hajmini belgilashda adolat va oqillik talablari, shuningdek, ma’naviy zarar keltirgan daliliy holatlar e’tiborga olinishi lozim. Maxsus-yuridik usul – maxsus yuridik bilimlar asosida qonunchilikda qo’llanilgan yuridik terminlarning mazmunini tushuntirib berish. 4. Huquq normalarini hajmiga ko’ra sharhlash Huquqni amalga oshirish jarayonida shunday holatlar uchraydiki, bunda huquq normasini sharhlovchi subyekt bir qarashda qonun matnidan kelib chiqadigan normaning haqiqiy mazmunini mumkin bo’lganidan yo torroq, yoki aksincha, kengroq tushunishi lozim bo’ladigan vaziyat bilan to’qnashadi. SHu bois, huquq normalarini aynan, kengaytirilgan va cheklangan sharhlash zarurati tug’iladi. Huquq normalarini sharhlash hajmi bo’yicha uch xil bo’ladi: 1. So’zni tom ma’nosida (aynan) sharhlash - bunda turmushga tatbiq etilayotgan huquqiy normaning mazmunini yozilgan matniga qarab, hech narsa qo’shmasdan qo’llash tushuniladi. Huquq normalarini aynan sharhlash sharhlanayotgan huquq normasi ma’nosini tushunish huquq manbai matniga to’liq mos kelishida o’z ifodasini topadi.Bunday sharhlashning natijasi huquqiy ko’rsatmaning so’zlardagi ifodasiga to’liq mos keladi. Ya’ni, “qonun shakli bilan mazmuni” bir-biriga to’g’ri kelganligi yaqqol namoyon bo’ladi. Bunga misol qilib O’zbekistan Respublikasi Konstitutsiyasining 21- moddasini ko’rsatish mumkin. Unda shunday deyilgan: «O’zbekiston Respublikasining butun hududida yagona fuqarolik o’rnatiladi. O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asoslarda ega bo’lganlikdan qati nazar, hamma uchun tengdir».Shuningdek, huquqiy normalarni so’zning tom ma’nosida sharhlashga O’zbekiston Respublikasi 11

Konstitutsiyasining 22-moddasini keltirish mumkin.Bunda «O’zbekiston Respublikasi o’z hududida ham, uning tashqarisida ham o’z fuqarolarini huquqiy himoya qilish va ularga homiylik ko’rsatishni kafolatlaydi», deb ko’rsatilgan. 2. Cheklangan sharhlashda huquq normasining so’zda ifodalangan va rasmiylashtirilgan ma’nosi uning mantiqiy ma’nosi va mazmunidan keng bo’lgan hollarda qo’llaniladi. Ayrim hollarda huquq normasining mazmuni uning matndagi ifodasidan torroq bo’lishi mumkin.Xususan, O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksi moddalaridan birida, er-xotinlar nikohda bo’lgan vaqtlarida orttirilgan mol-mulk ularning birgalikdagi mulki hisoblanadi, deyilgan.Biroq shunday holatlar ham bo’ladiki, er- xotinlar hali ajralmay turib, alohida yashashadi.SHunday holatlarda ular orttirgan mol- mulk ularning birgalikdagi mulki bo’lib qolaveradimi? Ushbu o’rinda, mazkur normani cheklangan holda sharhlashga to’g’ri keladi (ya’ni nikohdagi vaqtda orttirilgan har qanday mulk ham birgalikdagi mulk hisoblanmaydi). Cheklangan sharhlash - bunda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning o’z matnida cheklanganligi belgilab qo’yiladi.Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida «Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga mayburdirlar», deyilgan. Bu yerda ota-onalar o’z farzandlarini doimo boqish emas, balki voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar, deb cheklab qo’yilgan. Kengaytirilgan sharhlash huquq normasi ma’nosi uning matndagi ifodasidan kengroq bo’lgan holatlarda amalga oshiriladi. Kengaytirilgan sharhlashni talab qiluvchi holatlar ro’yxatida ko’pincha “va hokazo”, “va boshqalar” degan so’zlar uchraydi. Kengaytirilgan sharhlash qonunda ko’zda tutilmagan hollarda ham uchrashi mumkin.Xususan, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 142-moddasida fuqarolar uy-joylari daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik nazarda tutiladi. Biroq u chet el fuqarolari yoki fuqarolikka ega bo’lmagan shaxslarga nisbatan ham qo’llanilishi yoki qo’llanilmasligi masalasi ochiq qolgan (ushbu o’rinda “fuqarolar” so’zini batafsil izohlash kerak bo’ladi). Keng ma’noda sharhlash da qo’llaniladigan huquqiy normaning mazmuni uning yozilgan matniga nisbatan kengroq qilib sharhlanadi. Masalan: O’zbekiston Respublikasi Konstituiiyasining 112-moddasida «sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo’ysunadilar», - deyilgan. Buni kengroq qilib sharhlaydigan bo’lsak, sudlar o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi - oliy davlat vakillik organi tomonidan chiqarilgan qonunlar, davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i Prezidentning chiqargan Farmonlari, qarorlari, farmoyishlari va boshqa davlat organlari tomonidan chiqarilgan normativ huquqiy hujjatlarga amal qiladi. Yoki bo’lmasa, keng ma’noda huquqiy normalarni sharhlab tatbiq etishda O’zR JKning 55-56-moddalarini - jazoni yengillashtiruvchi va og’irlashtiruvchi holatlarni olish mumkin. 55-moddada jazoni yengillashtiruvchi holatlarga quyidagilar kiritilgan: aybini bo’yniga olish yoki jinoyatni ochish uchun faol yordam berish, yetkazilgan zararni to’lash, agar shaxsiy va oilaviy sharoitlar oqibatida, majburlash yoki moddiy tomondan, xizmat jihatidan qaramlik sababli va boshqa bir qancha sabablar natijasida jinoyat sodir etish, voyaga etmaganligi, homilador ayolligi sababli. 56-moddada jazoni og’irlashtiruvchi holatlarga quyidagilar kiritilgan: homiladorligi aybdorga ayon bo’lgan ayolga nisbatan, yosh bola, qariya yoki ojiz ahvoldagi shaxsga nisbatan, aybdorga moddiy tomondan, xizmat jihatdan yoki boshqa jihatdan qaram bo’lsa jinoyat natijasida og’ir oqibatlar kelib chiqqan bo’lsa, umumiy ofat sharoitidan foydalangan holda yoki favqulodda holat 12

vaqtida yoxud ommaviy tartibsizliklar jarayonida, mastlik holatida yoki giyohvandlik vositalari yordamida va boshqa holatlarda jinoyat sodir etilgan bo’lsa. Sud har bir jinoyat ishini ko’rganda yuqoridagi jazoni yengillashtiradigan va og’irlashtiradigan holatlarni keng sh’noda sharhlaydi. Bu holatlar hamma jinoyatchilar uchun bir xilda qo’llanilmaydi.Har bir jinoiy ish bo’yicha jinoyatchining shaxsiga oid xarakteri hisobga olinadi. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan hozirgi davrda kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlar huquq normalari bilan tartibga solinadi. Bunda huquq normalarini sharhlash-avvalo turli usullar bilan ularning mazmunini aniqlash va huquqiy normalarning hajmi, yuridik kuchiga qarab sharhlash katta yordam beradi. Bu esa aholining huquqiy normalarni yaxshiroq tushunib, ularga amal qilishlikka, huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyatning yuqori darajada bo’lishligiga olib keladi. 5. Huquq normalarini sharhlash hujjatlari Huquq normalarini sharhlash maxsus faoliyat bo’lib, u rasmiy ko’rinishga, shuningdek, hujjatlardagi matnli shaklda ifodalanishi mumkin. Bunday hujjatlar rasmiy hujjat bo’lib, ular vakolatli davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan qabul qilinadi. Ushbu hujjatlar huquq normalarining mazmunini to’g’ri va aniq shaklda o’rnatishga qaratilgan bo’ladi. Huquq normalarini sharhlash aktlari huquqiy hujjatlarning bir turi bo’lib, u quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega: 1) u yangi huquq normalarini yaratmaydi, ularni bekor qilmaydi va amaldagi huquq normalariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritmaydi; 2) mazkur hujjatlar amaldagi huquq normalarini aniqlashtiradi, ularni qanday tushunish va qo’llash lozimligini ko’rsatib beradi; 3) ushbu hujjatlar mustaqil ahamiyatga ega bo’lmasdan, balki o’zi sharhlayotgan huquq normalari bilan birgalikda amalda bo’ladi; 13

4) mazkur hujjatlar hatti-harakatlari sharhlanayotgan huquq normalari bilan tartibga solinadigan sub’ektlarga emas, balki ularni qo’llayotgan organlarga qaratilgan bo’ladi; 5) huquq normalarini sharhlash aktlari majburiy xarakterga ega bo’ladi, chunki ularni qabul qilgan davlat organlari va mansabdor shaxslar davlat hokimiyati vakolatiga ega va boshqalar. Huquq normalarini sharhlash hujjatlarini quyidagi mezonlar bo’yicha tasniflash mumkin:  huquq sohalari bo’yicha (konstitutsiyaviy-huquqiy, jinoyat huquqiy, ma’muriy huquqiy);  qabul qilgan subyektga ko’ra (autentik, ya’ni huquq normasini qabul qilgan organning o’zi tomonidan, legal, ya’ni vakolat berilgan subyekt tomonidan, masalan, jinoyat kodeksi normalarini O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan sharhlanishi);  ifoda etish shakliga ko’ra (yozma shakldagi huquqni sharhlash aktlari muayyan rasmiy rekvizitlarga ega bo’ladi va og’zaki);  yuridik ahamiyati bo’yicha (normativ sharhlash aktlari va aniq kazual holatlarga nisbatan chiqariladigan sharhlash hujjatlari) va boshqalar. Xulosa O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda tub o’zgarishlar o’tkazish, huquqiy demokratik davlat qurish davriga kirdi. O’zgarib borayotgan shart-sharoitlarni hisobga olib, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilindi va shu asosda huquqiy islohot o’tkazilib, ko’pgina yangi qonunlar qabul qilinmoqda. Bu haqda Prezident I.A.Karimov shunday deganlar: “Qabul qilingan bu muhim qonunlar milliy davlatchilikni barpo etishga, erkin bozor iqtisodiyotini rivojlantirishga, jahon hamjamiyatidagi mamlakatlar bilan faol hamkorlik qilishga qaratilgandir”. 1 Huquqiy davlatni shakllantirish vazifasini yuksak huquqiy madaniyatsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Xuddi shuningdek, huquq o’ziga munosib oliy qadriyat o’rnini olmas 1 I . A . Karimov . Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati . Toshkent , “ O ’ zbekiston ”, 1993- yil , 3- bet . 14

ekan, demokratik fuqarolik jamiyatini yaratib bo’lmaydi. Hozirgi vaqtda xalqaro huquqning jahonda tan olingan prinsiplari va normalarining ustunligi e’tirof etilmoqda, xalqaro huquq o’z ifodasini topgan umuminsoniy qadriyatlar va ideallar huquqiy munosabatlarimiz rivojlanishi uchun mezon va mo’ljal sifatida tasdiqlamoqda. SHuningdek, bugun mamlakatimizda mukammal qonunchilik mexanizmining shakllanganligi mavjud huquq tizimini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Shu boisdan ham qonunchilik tizimi va huquq tizimi huquqiy hodisalarini o’zaro aloqadorlikda o’rganish mavjud ijtimoiy munosabatlarni samarali tartibga solish imkonini beruvchi muhim ilmiy yondashuv hisoblanadi. Ushbu kurs ishini tayyorlash davomida shunga amin bo’ldimki, huquqiy normalarni sharhlash o’rganilayotgan hodisa to’g’risida ilmiy asoslangan xulosa chiqarishga ko’maklashadigan, hayot sinovlaridan o’tgan usullar orqali amalga oshiriladi. Huquqni sharhlash usullari orqali sharhlovchi subyekt huquq normasi haqida to’liq tasavvur hosil qiladi va u haqida batafsil ma’lumotlar to’playdi, huquqiy munosabatlar ishtirokchilariga yetkazadi. Huquqni sharhlash usullarini yaxshi bilish huquq normalarining mazmunini to’g’ri anglash va tushuntirishga hamda ushbu normalarni kelajakda tatbiq etishga xizmat qiladi. Ijtimoiy hayotning turli sohalarida olib borilayotgan islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad, albatta, adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish hamda huquqiy demokratik davlatni barpo etishdir. Q abul qilinayotgan qonunlar , farmonlar, hukumat qarorlarini hamda davlat tomonidan olib borilayotgan siyosatning mohiyatini fuqarolarga yetkazish , aholining iqtisodiyot, siyosat va davlat qurilishi sohalarida olib borilayotgan islohotlarning mazmunini teran tushunib y etishlariga hamda jamiyatda qonun nor malarini hurmat qilish va unga qat’iy rioya qilishni ta’minlashga erishish huquqiy davlatning, siyosiy va huquqiy tizimlar samarali faoliyat ko’rsatishining asosiy omillaridan biri bo’lib hisoblanadi 1 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Rahbar iy adabiyotlar 1. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 2. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 4. Karimov I . А. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. – Т.:Ma’naviyat, 2008. 5. Каримов .И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада 1 Ш.А.Сайдуллаев . Ҳозирги замон давлат ва ҳуқуқ назариясининг долзарб муаммолари // Илмий-назарий конференция материаллари тўплами. 2-тўплам. –Тошкент: ТДЮИ, 2012. -378 б. 15

чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. 2010 йил 12 ноябрь. Олий Мажлис қонунчилик палтаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. 2. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т ошкент , “Ўзбекистон” 2012- й. 40 б. 2. Жамиятда хукуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил . 9-сон. 3. "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил тилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий қонун. 2002 йил. 4 апрел. 4. "Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида" ги қонун. (Янги таҳрирда) 2012 йил 24 декабрь. 6. Ilmiy adabiyotlar 1. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 2. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Т.:ТДЮИ, 2004. –138б. 3. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 4. Сабуров Н.,Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ўқув қўлланма. Т. : T ДЮИ , 2011. – 172 б . 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. Т.:Адолат, 2007 й. 916 б. 6. Odilqoriyev X . T . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik. T.: “Sharq”, 2009-y. 592 b. 16

O'xshashlar

Huquq normalarini sharxlash

Huquq normasi tushunchasi

Diplomatik huquq asoslari

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi