Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.9130859375 KB

Ko'chirib olish

Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi Reja: 1. Huquq normasi huquq tizimining dastlabki tarkibiy unsuri sifatida 2. Huquq instituti va huquq sohasi

Huquq normasi huquq tizimining dastlabki tarkibiy unsuri sifatida Huquq tizimi tushunchasini uning muayyan tarkibiy qismlardan ekanligi bilan izohlashga ushbu ishning ilk bobida imkon qadar harakat qilingan edi. Dastlab huquq tizimining tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liqlikda tadqiq etilgan bo‘lsa, endilikda ularning har birini alohida-alohida tarzda ko‘rib chiqish zarur bo‘ladi. Bitiruv-malakaviy ishi mavzusining aniq nomlanishi ham aynan shuni talab etadi. Prof. S.S. Alekseyev butun huquqni, huquq tizimini qandaydir bir binoga, huquq normalarini esa uning g‘isht bo‘lakchalariga qiyoslaydi. Ushbu o‘xshatishdan ham ko‘rinib turibdiki, huquq normasi huquq tizimining eng kichik, birlamchi unsuridir. Huquq normasining yaxlit bir tizimning bo‘lakchasi ekanligi unda, birinchidan, huquqqa xos bulgan muhim umumiy belgilar, ikkinchidan alohida o‘ziga xos jihatlar jamlanganligini anglatadi. Huquq normasining birlamchi xususiyati shundaki, u huquq tuzilmasi ichida birinchi bo‘lib, yaxlit huquqda bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘zidan o‘tkazadi. Norma so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, «qoida», »namuna» degan ma’nolarni anglatadi. Haqiqatan ham har bir norma o‘zida biron-bir harakatni, yurish-turish qoidasini, modelini ifodalaydi. Huquq normasi – davlat tomonidan belgilanadigan, kafolatlanadigan va barcha uchun majburiy xulq-atvor qoidalaridir. Huquq normasi – barcha huquq subyektlari uchun majburiy bo‘lgan, davlat tomonidan o‘rnatiladigan yoki sanksiyalanadigan hatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasi bo‘lib, unda ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi. Muayyan bir huquq normasida mustahkamlangan yurish-turish qoidasida jamiyat, xalq hayotining moddiy sharoitlari bilan belgilanadigan xohish-irodasi, erki, manfaatlari ifodalanadi. Huquq normasi insonlarning bir-birlari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarida qanday hatti- harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, boshqacha qilib aytganda, qaysi harakatlarni sodir etish mumkinligi yoki mumkin emasligini ko‘rsatadi. Shu ma’noda huquq normasi huquq tizimining xuquqiy xulq-atvor mezoni sifatida namoyon bo‘luvchi dastlabki tarkibiy unsuridir.

Huquq normasi prof. Z. M. Islomovning yozishicha, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga ega:  Huquq normasi jamiyat, davlat va shaxs uchun qadr-qimmatli bo‘lgan, ahamiyatga molik bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni o‘zida aks ettiradi. Bunda adolat va erkinlik g‘oyalari bilan belgilanadigan ijtimoiy munosabatlar huquq(qonun) yo‘li bilan tartibga solish predmetiga aylanadi. Shuni aytib o‘tish joizki, huquq normalarida ijtimoiy voqe’lik, uning yo‘nalishlari va rivojlanish istiqbollarini ifodalashning o‘ziga xosligi va murakkabligi e’tibor markazida bo‘lmog‘i darkor. Zero, ilmiylik tamoyilidan chekinish xato, nobop huquq normalarining qabul qilinishiga sabab bo‘lishi mumkin. Huquq normalarida aks ettirilgan ijtimoiy munosabatlar muhimlik, dolzarblik darajasidan kelib chiqib, ularning huquq tizimida tutgan o‘rnini belgilab beruvchi omil vazifasini o‘taydi. Eng muhim munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalari huquq tizimida yetakchi ahamiyatga ega bo‘lib, yuridik jihatdan yuqori salohiyatli normativ-huquqiy hujjatlarda o‘z ifodasini topadi.  Huquq normasi – o‘zi tartibga soladigan munosabatlarning modeli, namunasi sifatida. Modellashtirish bu ongda ijtimoiy borliqning o‘z ifodasini tiklash yo‘li bilan tabiiy va ijtimoiy hodisalarni idrok etish jarayonidir. Shunga ko‘ra, qonun chiqaruvchi ongida idrok etilgan hatti-harakat, yurish-turishning namunaviy variantlari haqidagi tasavvurlar model shaklida ifodalanadi. O‘zida muayyan ma’lumotlarni va ijtimoiy munosabatlar modelini ifodalagan huquq normasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish xossasiga egadir. Huquq normasi nafaqat xulq-atvor, yurish-turishni modellashtiradi, balki u ijtimoiy munosabatlarning holati, ularning xususiyatlari, obyektiv va subyektiv jihatlarini ham modellashtiradi.  Huquq normalari ijtimoiy jarayonlar, aloqalar takrorlanishi natijasida muayyan barqarorlikni, an’anani ifodalaydi va mustahkamlaydi. Huquq nomalarining umummajburiy xarakaterga ega ekanligi. Ushbu xususiyat huquq normasiga aniq, og‘ishmay rioya etish va ijro etish hamda inson yurish- turishiga davlat va jamiyatning ta’siri bo‘lishligini ifoda etadi. Agar subyektning

yurish-turishi huquq normasi talablariga mos bo‘lsa, davlat va jamiyatning unga ta’siri ijobiy bo‘ladi, aksincha bo‘lib mos kelmaganda esa, ya’ni norma talablari buzilsa, oqibatda salbiy ta’sir amalga oshiriladi. Yuridik adabiyotlarda huquq normalarining shuningdek, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari ham sanab o‘tiladi:  Huquq normasi bu pozitiv huquqdagi munosabatlarni tartibga souvchi xulq-atvor, yurish-turish qoidasidir; huquq normasining formal belgilanganligi, uning rasmiylashgan xususiyat kasb etishi. YA’ni xulq-atvor qoidalari muayyan manbada mustahkamlangan norma ko‘rinishida bo‘ladi. Huquq normasining mazmuni faqatgina rasmiy mustahkamlangan ko‘rinishda talqin etiladi va mavjud bo‘ladi; huquq normasining aniqligi. Huquq normalarida xulq-atvor qoidalari eng muhim chizgilarda ifodalanadi. YA’ni ular aniq, ravon va tushunarli tarzda aks etadi. Bu yerda huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar ifodalanadi; huquq normalarining umummajburiyligi. YA’ni ular muayyan turdagi munosabat ishtirokchilarining barchasiga nisbatan taalluqli; davlat majburlovi bilan ta’minlanishga tayanishi; huquq normasining tizimliligi va b. Huquq normasi huquq subyektiga muayyan huquqlarni bergani holda davlatning amr-irodasini ham saqlab qolaveradi. Chunki u huquq subyektining kafili sifatida, ya’ni subyekt huquqining qo‘riqchisi va bajarilishini ta’minlovchi kafil tariqasida o‘zini namoyon etadi. U mazmunan davlatning amr-irodasini ifoda etadi. Huquq normasining bu xususiyati o‘z navbatida shakl masalasiga, ya’ni huquq normasining ifodalanish shakli va uslubiga qt’iy talab qo‘yadi. Shu bois ularga shaklan aniqlik xos. Huquq normalari huquq tizimining eng kichik tarkibiy unsuri bo‘lishiga qaramay, yaxlit huquqqa xos xususiyatlar anga ham xos. Shunga ko‘ra huquq normasining mazmuni ancha keng. Huquq normasining mazmuni bu uni tashkil etuvchi barcha unsurlar, alomatlar birligi, ular o‘rtasidagi va tartibga solinadigan munosabatlar bilan bo‘ladigan o‘zaro aloqadorlikdir. Huquq normasining mazmuni ko‘p jihatli bo‘lib, ularning har birini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bulardan birinchisi huquq normalarining tafakkuriy-irodaviy mazmuni bo‘lib, ularda qandaydir

tafakkuriy(qonun chiqaruvchi avvaldan dasturlashtirgan ijtimoiy munosabatlar modellari) hamda irodaviy(qonun chiqaruvchining muayyan munosabatlarning real mavjudligini faol asoslashi) holatlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Huquq normalarining yuridik mazmuni esa har ikki holatni ham rasmiylashtiradi, ularga yuridik o‘ziga xoslik taqdim etadi. Huquq normalarining yuridik mazmuni ularning o‘zida ifodalangan xulq-atvor qoidasi sifatida tushunilishi mumkin, uni aniqlash uchun esa qonunchilik matnini o‘qishning o‘zi kifoya qiladi. Huquq normalarining informatsion mazmuni ularda aynan qanday xulq-atvor modeli aks etganini bildiradi. Bunda huquq normalarining mazmuni bilish nazariyasi nuqtai nazaridan tadqiq qilinmoqda. Huquq normalarining mazmuniga nisbatan bunday yondashuv ularning bilish funksiyasi ham mavjudligidan dalolat beradi(tartibga solish funksiyasi bilan birgalikda). Shu o‘rinda prof. V.M.Baranovning quyidagi fikrlariga qo‘shilmaslikning iloji yo‘q: « Garchi huquq normasi regulyator vazifasini o‘tashni to‘xtatsa-da, uning bilish ahamiyati yo‘qolmaydi, undagi mohiyat amaliy funksiyalarsiz ham saqlanib qoladi». Bu degani huquq tarixidagi barcha yodgorliklar allaqachon ijtimoiy munosabatlar regulyatori maqomidan ayrilgan bo‘lsalar-da, bir vaqtning o‘zida bilish funksiyasini saqlab qolganlar va ular kelgusi huquq normalarini shhakllantirishga salmoqli hissa qo‘shib kelmoqda. Yuridik normalarning tasniflanishi nazariya va amaliyotda muhim o‘rin tutuvchi tadqiqot obyekti bo‘lgan masalalardandir. Zero, huquq normalarini ilmiy asoslangan holda tasniflash prof. Z.M.Islomovning fikriga ko‘ra, birinchidan, har bir huquq normasining huquq tizimida tutgan o‘rnini aniqlashga; ikkinchidan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdagi huquq normalarining vazifalari va rolini yanada aniqlashtirishga; uchinchidan, ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etishning chegara va imkoniyatlarini aniqroq belgilashga; to‘rtinchidan, huquq ijodkorligi va huquqni qo‘llash faoliyatini takomillashtirishga imkon beradi. Bunday yuridik tasniflarning to‘g‘ri va to‘liqligi birinchi navbatda tegishli belgi hamda mezonlarga bog‘liqdir. Huquq normalari turli mezonlar asosida

tasniflanib, bu yerda ayrim jihatlar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu–huquq funksiyalari va ijtimoiy munosabatlarning alohida (individual) tartibga solinishi. Bunda huquq normalari mazmuni bo‘yicha tartibga soluvchi, qo‘riqlovchi va ixtisoslashgan normalarga bo‘linadi. Tartibga soluvchi (regulyativ) normalar ijtimoiy munosabatlarni ular ishtirokchilariga huquqlar berish va majburiyatlar yuklash yo‘li bilan tartibga solishga yo‘naltirilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 11- 12-moddalarida soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari mustahkamlangan. Aynan ana shu moddalarda ifodalangan soliq huquqiy normalar soliq to‘lovchilarga muayyan huquqlarni berayotganligi va o‘z o‘rnida tegishli majburiyatlar yuklayotganligi bois ular tartibga soluvchi huquq normalari hisoblanadi. Qo‘riqlovchi normalar yuridik javobgarlik choralari, shuningdek, maxsus davlat majburlov choralarini tartibga solishga yo‘naltirilgan. Ma’muriy huquq, jinoyat huquqi normalari shular jumlasidandir. Masalan, Jinoyat kodeksining 97- 103-moddalarida ifodalangan huquq normalari insonlarning hayotidan mahrum etishga yo‘naltirilgan ijtimoiy xavfli qilmishlarni jazo qo‘llash tahdidi ostida jinoyat deb topadi, ta’qiqlaydi va tegishli javobgarlik choralarini ko‘zda tutadi. Shu asosda esa Konstitutsiyamizning 13-moddasida oliy qadriyat sifatida tan olingan inson hayoti va sog‘lig‘ini qo‘riqlaydi, muhofaza etadi. Regulyativ normalar o‘z funksiyalariga ko‘ra (statik va dinamik) vakolat beruvchi, man etuvchi va majburiyat yuklovchi normalarga bo‘linadi. Vakolat(huquq) beruvchi normalar – ya’ni huquq subyektiga qanday harakatlar sodir etish mumkinligini ko‘rsatuvchi normalar. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 36-moddasiga ko‘ra, tergovchi jinoyat ishini qo‘zg‘atish va tugatishga, ishni qo‘zg‘atishni rad etishga, gumondor shaxslarni ushlash va so‘roq qilishga, Jinoyat protsesual kodeksida nazarda tutilgan tergov harakatlarini olib borishga, shaxsni ishda ayblanuvchi tariqasida ishtirok qilish uchun jalb etish to‘g‘risida va unga nisbatan ehtiyot chorasini tanlash

to‘g‘risida qaror chiqarish va qonunda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirishga haqlidir. Majburiyat yuklovchi huquq normalari - qanday harakatlarni sodir etish lozimligini ko‘rsatuvchi normalar. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati to‘g‘risidagi» gi qonunning 28-moddasida aks etgan huquq normalari mazmuniga ko‘ra, Prezident imzolashni rad etib, qayta ko‘rib chiqish uchun yuborgan qonun Senat a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi bilan ma’qullansa, uni Prezident 14 kun ichida imzolashga va e’lon qilishga majbur. Man qiluvchi normalar – huquq subyektiga muayyan hatti-harakatlarni sodir etishni man qilib qo‘yuvchi normalar. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»gi qonunning 34-moddasida ifodalangan huquq normalari Prezidentga palatani tarqatib yuborish vakolatini taqdim etmoqda. Biroq ushbu huquq normalariga ko‘ra, palatani favqulodda holat joriy etilgan davrda tarqatib yuborish mumkin emas. Shu o‘rinda rus huquqshunosi A.S.Pigolkinning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joizdir. U huquq normalarining bunday tasniflanishini noto‘g‘ri hisoblaydi va yozadi: « Huquq normasining kamida ikki subyektga taalluqli ekanini inobatga olsak, har qanday normaning bir shaxsga vakolat berishi va boshqa shaxsga majburiyat yuklashiga guvoh bo‘lamiz». Hatto ba’zi bir huquq normalari ham vakolat beruvchi, ham majburiyat yuklovchi yoki man etuvchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, Jinoyat protsessual kodeksining 15-moddasi mazmuniga muvofiq, sud, prokuratura, tergovchi va surishtiruvchi jinoyat alomatlari hamda asoslari mavjud bo‘lgan taqdirda o‘z vakolat(jinoyat ishini qo‘zg‘atishga bo‘lgan huquq)lari doirasida jinoyat ishini qo‘zg‘atishlari shart. Ushbu huquq normasi bir tomondan sanab o‘tilgan subyektlarga jinoyat ishini qo‘zg‘atishga vakolat bermoqda va ayni paytda jinoyat ishini qo‘zg‘atishni ularga muqarrar tarzda majburiyat shaklida yuklamoqda. Ixtisoslashgan normalar esa tartibga soluvchi va qo‘riqlovchi normalardan farqli o‘laroq muayyan munosabatlarning vujudga kelishi uchun asos bo‘lolmaydi.

YA’ni ular qo‘shimcha xususiyatga ega. Ixtisoslashgan normalarning quyidagi asosiy ko‘rinishlarini keltirib o‘tish mumkin:  Definitiv normalar – muayyan huquqiy kategoriyalarning belgilarini umumlashtirilgan holda mustahkamlashga yo‘naltirilgan normalar. Ular asosan huquqiy ta’rif va tushunchalardan iborat bo‘ladi. Masalan, jinoyat kodeksining 14- moddasida jinoyat tushunchasiga ta’rif berilgan. «Turizm to‘g‘risida» gi qonunning 3-moddasida turizm, tur, turist, turizm obyektlari kabi bir necha tushunchalarga ta’rif berib o‘tilishi ham definitiv normalarning qo‘llanilishiga misol bo‘la oladi. Prof. Z.M.Islomov bunday normalarni norma-ta’rif deya tavsiflab o‘tadi.  Deklarativ normalar. Bu normalarda huquqiy tamoyillar, vazifa va maqsadlar belgilanadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7- moddasiga binoan, xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir.  Tezkor (operativ) normalar. Ular yordamida huquq tizimining eskirgan, mavjud ijtimoiy hayot talablariga javob bermay qolgan normalari chiqarib tashlanib, yangilari joriy qilinadi yoki tegishli qo‘shimchalar bilan to‘ldiriladi. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar to‘g‘risida»gi 2003 yil maydagi Qonun normalari shular jumlasidandir.  Kollizion normalar. Ularda biron-bir holat bir emas, bir necha huquqiy normalar ta’siriga tushib qolishi mumkin va bu holda o‘sha normalar o‘rtasidagi nizo-«to‘qnashuv» sodir bo‘ladi, bu holatni hal etish uchun kollizion nomalar qabul qilinadi. Mohiyatan olganda, kollizion norma chet el huquqini muayyan milliy yurisdiksiya doirasida qo‘llanishiga ruxsat beradi. Shunga ko‘ra, kollizion normalar «bir tarafdan davlatlarning huquq-tartibotidagi mavjud tafovutlar va xilma-xillikni, ikkinchi tarafdan esa davlatlarning milliy huquqiy tizimlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni aks ettiradi». Masalan, Fuqarolik kodeksining 71- bobidagi ko‘pchilik huquq normalari kollizion xarakterga ega.

Huquqiy tartibga solish metodi bo‘yicha huquq normalari quyidagi turlarga bo‘linadi: imperativ normalar; dispozitiv normalar; rag‘batlantiruvchi normalar; tavsiya etuvchi normalar. Imperativ normalar qat’iy amr xarakteriga ega bo‘lib, hatti-harakat subyektiga belgilangan harakat modelidan chetga chiqishni man etadi. Masalan, Jinoyat kodeksining 44-moddasida mustahkamlangan huquq normasi mazmuniga muvofiq, jinoiy jarimaning eng minimal miqdori eng kam oylik ish haqining 5 baravarini, maksimal miqdori esa 600 baravarini tashkil etadi. Sudya jarima jazosini tayinlashda ushbu imperativ norma asosida belgilangan miqdorlar doirasidan chetga chiqolmaydi. Dispozitiv normalar, imperativ normalardan farqli o‘laroq, munosabat qatnashchilariga o‘z hatti-harakatlari variantlarini, subyektiv huquq va majburiyatlar hajmi to‘g‘risida kelishib olish imkonini beradi. Dispozitiv normalar ko‘proq fuqarolik-huquqiy munosabatlarda uchraydi. Masalan, Oila kodeksining 73- moddasida ifodalangan huquq normasi mazmuniga e’tibor bersak, u ota- onalarning o‘z farzandlari tarbiyasi, kamoloti haqida qayg‘urishi zarurligini belgilaydi, ya’ni ota-onalar farzand voyaga yetgunga qadar ular haqda g‘amxo‘rlik qilishlari, ulraga ta’lim-tarbiya berishlari shart. Biroq ushbu huquq normasi ta’lim- tarbiyaning qandaydir usullaridan foydalanishlikni ota-onalar ixtiyoriga topshirmoqda. Bunda ota-onalar o‘z farzandlari uchun ma’qul topgan ta’lim- tarbiyaning muayyan usullaridan foydalanishlari mumkin. Rag‘batlantiruvchi normalar ijobiy xulq-atvor subyektlarining jamiyat va davlat oldidagi o‘z ijtimoiy va yuridik majburiyatlarini vijdonan bajarishga muvaffaq bo‘lishligi hamda mehnat va jangovor xizmatlari, samarali, davlat, ijtimoiy va ijodiy faoliyatlari uchun ularni taqdirlash bilan bog‘liq tegishli huquqiy qoidalardir. Masalan, 1995 yil 22 dekabrda qabul qilingan «Davlat mukofotlari to‘g‘risida»gi Qonunning aksariyat moddalari rag‘batlantiruvchi huquq normalarini o‘zida aks ettirgan. Tavsiya etuvchi normalar huquqiy tartibga solishning davlat nuqtai nazaridan eng maqbul bo‘lgan variantlarini o‘zida ifoda etadi. Misol tariqasida

ayrim qonunosti normativ-huquqiy hujjatlari normalarini keltirib o‘tish mumkin. jumladan, o‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Qishloq xo‘jaligida ijara munosabatlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2003 yil 5 noyabrdagi 486-sonli qaror. Unda hukumat shu sohadagi munosabatlarning davlat nuqtai nazaridan maqbul variantlarda tashkili etilishidan manfaatdor subyekt sifatida shirkat xo‘jaligining namunaviy ustavi, shirkat xo‘jaligi tomonidan yer uchastkasini uzoq muddatli ijaraga olishning namunaviy shartnomasi kabilarni tegishli shaxslar uchun tavsiya sifatida ilova qilib o‘tgan. Bulardan tashqari huquq normalari boshqa qator mezonlar asosida ham tasniflanadi. Bunda eng avvalo, huquq normalari huquq sohalari bo‘yicha bo‘linadi va bunday tasnif huquq normalarini bir tizimga keltirish, zarur hollarda kodifikatsiya qilish uchun zarur. Huquq normalarini moddiy va protsessual huquq normalariga bo‘lish keng tarqalgan bo‘lib, bunda huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari mazmunini aniqlab beruvchi normalar moddiy huquq normalari guruhiga mansub bo‘ladi, huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bajarish ijro etishning tartibini belgilovchi normalarni esa protsessual normalar deb hisoblash to‘g‘ri bo‘ladi. Huquq normalarida hatti-harakat shakllantirilishi mavhumligiga qarab, ular abstrakt(mavhum) va kazuistik normalarga ajratiladi. Konkret bir munosabat turini yaxlit holda tartibga soladigan normalarni abstrakt normalar deymiz. Bir munosabat turining konkret bir qismini tartibga soladigan normalar esa kazuistik normalar hisoblanadi. Huquq normalarini yana asosiy va hosila normalarga bo‘lish keng tarqalgan, birinchisida umumiy xarakterga ega bo‘lgan qoidalar mustahkamlansa, ikkinchisida esa umumiy qoidalarni rivojlantiruvchi, aniqlashtiruvchi normalar mustahkamlanadi. Masalan, «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunning 26–moddasida ta’lim sohasidagi maxsus davlat organlarining umumiy vakolatlari keltirib o‘tilgan bo‘lib, ushbu vakolatlar doirasi va mazmuni Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ta’lim sohasidagi maxsus davlat boshqaruvi organ (Xalq ta’limi

vazirligi, oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi va b.)lari to‘g‘risidagi alohida Nizomlarda yanada konkretlashtiriladi, rivojlantiriladi. Huquq normalari harakatlanish hududiga qarab, umumiy harakat qiluvchi, mahalliy miqyosda harakat qiluvchi normalarga bo‘linadi. Bunda umumdavlat normalar butun mamlakat hududida amal qiladi. Mahalliy miqyosdagi normalar ma’lum hududlarda amal qilishi mumkin, masalan, ekologik inqiroz yuz bergan hududlarda. Huquq normalari subyektlarga qarab, umumiy va maxsus normalarga bo‘linadi. Umumiy normalar barcha huquq subyektlari uchun taalluqli bo‘lsa, maxsus normalar esa aholining muayyan guruhi uchun yoki aniq belgilangan doiradagi subyektlarga tegishli bo‘ladi. Masalan, mehnat qonunchiligidagi imtiyozlarni belgilovchi ko‘pchilik huquq normalari asosan voyaga yetmaganlar, ayollar va nogironlarga talluqli. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, huquq normalarining tuzilishi va uning tarkibiy unsurlari o‘rtasidagi munosabat huquq normasi mazmunini tashkil etuvchi jihatlardandir. Shunga ko‘ra huquq normasi mazmunining chuqur tahlili uning tuzilishini qanchalik darajada tadqiq eitilishiga ham bog‘liq. Huquq normasining tuzilishi – bu normada ifodalangan xulq-atvor qoidasining mazmunini tashil etish vositasidir. Bunday qoidalarni huquq normasining mazmunini ketma-ketlikda ochib beruvchi tuzilmaviy unsurlar ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin. Ular quyidagilardir:  Gipoteza – huquq normasining amal qilish shart-sharoitlari, ya’ni muayyan holatlarning mavjudligi yoki mavjud emasligini ko‘rsatuvchi unsur. Gipoteza huquq normasi tuzilishining muhim unsuri bo‘lib, dispozitsiya mavjudligining asosiy shartidir. Huquq normalarining amal qilishi bog‘liq bo‘lgan bitta shart-sharoit aks etgan gipoteza oddiy gipoteza hisoblanadi. Fuqarolik protsessual kodeksining – moddasida mustahkamlangan huquq normasi mazmuniga ko‘ra, javobgarning turar-joyi noma’lum bo‘lgan hollarda da’vo arizasi da’vogar yashab turgan manzildagi sudga taqdim etilishi mumkin. YA’ni da’vogar o‘zi yashab turgan

manzildagi sudga murojaat qilishi uchun javobgarning yashash joyi noma’lum bo‘lishi talab etiladi. Murakkab gipotezada esa huquq normasining amal qilishi ikki yoki undan ortiq holatlarning mavjud yoki mavjud emasligiga bog‘liq ekanligi ko‘rsatiladi. Masalan jinoiy jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari ozod etish to‘g‘risidagi normalarni qo‘llash uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi: 1) jazoni o‘tash rejimi talablarini bajarganlik va mehnatga halol munosabatda bo‘lish; 2) jazoning muayyan miqdorlarini o‘tab bo‘lganlik Alternativ (muqobil) gipoteza esa huquq normalarining amal qilishi sanab o‘tilgan shart-sharoitlardan biriga bog‘liq ekanligini bayon etadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Protsessual Kodeksining 322–moddasiga jinoyat ishini qo‘zg‘atish asos va sabablari bayon qilingan bo‘lib, jinoyat ishini qo‘zg‘atishining muqarrarligi to‘g‘risidagi majburiyatni bajarish sanab o‘tilgan sabab va asoslardan birining mavjudligi bilan amalga oshirilishi mumkin. Dispozitsiya – bu huquqiy munosabat ishtirokchilari rioya etishlari zarur bo‘lgan xulq-atvor qoidasini ko‘rsatuvchi huquq normasining unsuridir. Bu yuridik normaning sterjeni, uning o‘zagi, huquqqa muvofiq hulq-atvor namunasi, modelidir. Biroq dispozitsiya tartibga solish xususiyatlarini gipoteza va sanksiya bilan birgalikdagina namoyon eta oladi, harakatda bo‘ladi. Yurish-turish qoidasining ifodalanishiga qarab dispozitsiyalar oddiy, murakkab va muqobil holatlarda bo‘lishi mumkin. Oddiy xulq-atvor, yurish-turishning konkret variantini uning mazmunini to‘la ochib bermagan holda ko‘rsatib o‘tadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 10-moddasi mazmuniga binoan, O‘zbekiston Respublikasi xalqi nomidan faqat Oliy Majlis va Prezidentgina ish olib borishi mumkin. Murakkab dispozitsiya esa yurish-turishning barcha asosiy belgilarini ko‘rsatadi va sanab o‘tadi. Masalan, «Ijara to‘g‘risida»gi qonunning 11-moddasida ifodalangan huquq normasi dispozitsiyasi ijaraga olingan mulkni yaxshilash yuzasidan ijarachining ushbu mol-mulk tarkibiga uning qiymatini oshiradigan o‘zgartirishlarni mustaqil ravishda kiritish, mol-mulkni rekonstruksiyalash,

kengaytirish, texnik jihatdan qayta qurollantirishga haqli ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Muqobil dispozitsiyada xulq-atvor, yurish-turishning bir nechta variantlari ko‘rsatib o‘tiladi va munosabat ishtirokchilari ulardan biriga amal qilishlari mumkin yoki shart. Masalan, Jinoyat protsessual kodeksining 385-moddasiga binoan, prokuror yoki uning o‘rinbosari ayblov xulosasi bilan kelgan jinoiy ishni ko‘rib chiqib, quyidagi qarorlardan birini chiqarishi mumkin: 1) ayblov xulosasini tasdiqlash va sudga yuborish to‘g‘risida; 2) ayblov xulosasini jiddiy bo‘lmagan o‘zgartirishlar bilan to‘ldirib, tasdiqlash va sudga yuborish to‘g‘risida; 3) qo‘shimcha tergovga qaytarish haqida; 4) ish yuritishni to‘xtatish haqida; 5) ishni tugatish haqida  Sanksiya – huquq normasi tuzilishiing mantiqiy xotimasi sifatida dispozitsiya buzilishi hollarida vujudga keladigan salbiy oqibatlarni ifodalovchi tarkibiy unsurdir. Sanksiyalarda ifodalangan salbiy oqibatlarning aniqligiga qarab, mutlaq aniq, nisbatan aniq va kumulyativ sanksiyali normalar ajratiladi. Mutlaq aniq sanksiyali huquq normalarida davlatning aniq bitta majburlov chorasi ko‘rsatiladi. Masalan, Jinoyat huquqi normasining transport vositalarini olib qochish to‘g‘risidagi ta’qiqdan iborat dispozitsiyasi buzilganda, 3 yildan 5 yilga qadar ozodlikdan mahrum etish jazo chorasida ifodalanadigan mutlaq aniq sanksiya qo‘llaniladi. Nisbatan aniq sanksiyali huquq normalari esa turli xil jazo turlaridan birini yoki huquqiy ta’sir choralaridan birini qo‘llashni nazarda tutadi. Masalan, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 131-moddasida ifodalangan huquq normasining mast holatda avtomobil vositasini boshqarish to‘g‘risidagi ta’qiqidan iborat dispozitsiyasi buzilganda ma’muriy jarima yoki transportni boshqarish huquqidan mahrum qilish kabi jazolarning birini qo‘llashni nazarda tutuvchi sanksiyasiga murojaat etiladi. Kumulyativ sanksiyali huquq normalari o‘zida asosiy jazodan tashqari qo‘shimcha jazo berilishini ham nazarda tutadi. Huquq normalarining gipoteza, dispozitsiya va sanksiyaga bo‘linishi mantiqiy norma deb ta’riflanadi. Chunki mantiqiy norma unsurlari o‘zaro bir-biri

bilan bog‘liq va normativ hujjatlar matnlarida quyidagi shartli sxemada ifodalanadi: « agar , bunday taqdirda , aks holda . . .». Huquq normalari ichki tarkibiy unsurlari o‘rtasidagi uzviy mantiqiy bog‘liqlikka erishish o‘z o‘rnida ushbu huquq normalarining hayotiyligini, barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bunday natijalarni qo‘lga kiritish uchun esa huquq normasi tuzilishi muammolarini chuqur tadqiq etish va ularni hal etishning tegishli takliflari ishlab chiqilishi lozim bo‘ladi. Biroq bu masala alohida tadqiqot obyekti bo‘lib, ushbu malakaviy-bitiruv ishi doirasida uni butunlay ko‘rib chiqishning imkoni yo‘q. Zero, bitiruv-malakaviy ishi mavzusining aniqligi va ayni vaqtda torligi bunga yo‘l qo‘ymaydi. Huquq instituti va huquq sohasi. Biz yuqorida huquqni, huquq tizimini bir binoga, huquq normasini esa uning eng kichik, birlamchi unsuri sifatida huquq «bino»sining bir g‘isht bo‘lagiga o‘xshatilganligi haqida gapirgandik. Aynan ana shu «g‘isht» bo‘laklaridan huquq instituti tarkib topadi. YA’ni u yoki bu masalalar bo‘yicha birlashgan huquq normalari – huquq «bino»sida turli xil bloklarni tashkil etadi. Masalan, davlat xizmati instituti, garov, shartnoma institutlari, zaruriy mudofaa instituti, nikoh instituti va hok.  Huquq instituti huquq normalarining alohida guruhi bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Huquq instituti - bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi va huquqning tegishil sohasiga kiruvchi yuridik normalarning alohida guruhi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, ayrim hollarda bir xil ijtimoiy munosabatlar huquqning turli sohalari bilan tartibga solinadi. Huquq instituti huquq normalarining uncha katta bo‘lmagan barqaror go‘ruhi hisoblanadi. Huquq normasi huquqiy borliqning birlamchi unsuri bo‘lsa, huquq instituti esa aynan ana shu unsurlarning dastlabki umumlashmasi hisoblanadi. Har bir huquq tarmog‘i xuddi shunday umumlashmalar majmuidan tashkil topadi. YA’ni huquq instituti huquq sohasining tarkibiy qismi, bo‘g‘ini

sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq ayni paytda huquq instituti muayyan mustaqillik xususiyatiga ham ega, zero, u ma’lum darajada mustaqil masalalarni tartibga soladi.  Yuridik adabiyotlarda huquq institutining mustaqilligini ta’minlovchi belgilar sifatida quyidagilar keltirib o‘tiladi:  Huquq instituti tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar faktik mazmunining bir-biriga yaqinligi;  Huquq instituti umumlashtirgan huquq normalarining yuridik jihatdan yaxlitligi, kompleksligi, ya’ni huquq institutini tashkil etuvchi huquq normalari yaxlit bir majmuani hosil qiladi, ular umumiy tamoyillar, maxsus huquqiy tushunchalar orqali ifodalanadi;  Qonunchilik nuqtai nazaridan alohidalik, ya’ni huquq normalarining qonunlar yoki normativ-huquqiy hujjatlarning muayyan bo‘lim, bob yoki boshqa tarkibiy qismlarida aks etishi;  Huquq institutlari tomonidan tartibga solinadigan munosabatlarining to‘laligi. YA’ni ular shunday huquq normalaridan tarkib topadiki (definitiv, vakolat beruvchi, man etuvchi va b.), natijada ular yordamida huquqiy tartibga solish jarayonining uzluksizligi hamda unda huquqiy bo‘shliqlar yuzaga kelmasligi ta’minlanadi. Demak, huquq institutining muhim belgilaridan biri u tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlarning o‘ziga xosligi, bir-biriga yaqinligi bo‘lib, ularning yig‘indisi huquq institutining tartibga solish predmetini tashkil etadi. Huquq institutining o‘z huquqiy tartibga solish predmetining mavjudligi ko‘pchilik huquqshunoslar tomonidan tan olingan, ammo uning huquqiy tartibga solishning o‘ziga xos metodi mavjud yoki mavjud emasligi borasida olimlarning qarashlarida yakdillik yo‘q. Bu esa huquq institutining huquq sohasichalik yuqori darajada mustaqil bo‘g‘in hisoblanmaganligi bilan izohlanadi. Ayrim huquq institutlari tomonidan qo‘llaniladigan tartibga solish metodi butun bir huquq sohasining asosiy metodi maqomiga teng bo‘lishi mumkin. Masalan, fuqarolik huquqining institutlaridan biri shartnoma instituti bo‘lib, fuqarolik huquqining huquqiy tartibga

solish metodi - tenglik, ruxsat berish va erkinlik usullari to‘liq hajmda ushbu institut birlashtirgan huquq normalari orqali hayotga tatbiq etiladi. Jinoyat huquqidagi jazo va javobgarlik institutlari ham xuddi shunday xarakterga ega. Va aksincha, shunday huquq institutlari ham borki, ularning roli bir soha doirasida unchalik birlamchi ahamiyatga ega emas. Har bir huquq instituti tartibga soladigan munosabatlarining o‘ziga xosligi ularning ham o‘ziga xos jihatlarining yaqqol namoyon bo‘lishiga asos bo‘ladi. Bunday jihatlarni o‘zida aks ettiruvchi tafovutli belgilar ko‘p qirrali bo‘lib, ularning har birini alohida tahlil etib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bizningcha, ular quyidagilardan iborat:  Birinchidan, huquq institutlarining muayyan doiradagi ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir o‘tkazishning o‘ziga xos shaklari mavjudligi. Bunday huquqiy ta’sir huquqiy mustahkamlash, huquqiy qo‘riqlash, huquqiy tartibga solish, tan olish, o‘rnatish, ruxsat etish, majburiyat yuklash, ta’qiqlash kabi qator shakllarda amalga oshiriladi. Masalan, inson va fuqarolar huquq va erkinliklari hamda burchlari konstitutsiyaviy huquq instituti insonlar tabiiy huquqlarining davlat tomonidan e’tirof etilishi orqali ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etadi. Jinoyat huquqidagi shaxsga qarshi qaratilgan jinoyatlar instituti esa insonlarning hayoti va sog‘lig‘ini jazo qo‘llash tahdidi bilan qo‘riqlash mas’uliyati ostida ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etadi.  Ikkinchidan, institut mazmunini tashkil qiluvchi huquq normalarining harakatlanish mexanizmi xususiyatlari, ularni amalga oshirish usullarining o‘ziga xosligi. Ayrim huquq normalari hech qanday huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirmasligi mumkin yoki aksincha muayyan huquqiy munosabatlar orqali amal qilishi mumkin. Masalan, jinoyat huquqidagi jazo instituti. Ushbu institut doirasidagi huquq normalari jinoiy jazolarning maqsadlari, ularning turlari, quyi va yuqori miqdor, muddatlarini belgilovchi muhim qoidalar bo‘lib, hech qanday munosabatlarni vujudga keltirmaydi. Aksincha oila huquqi sohasidagi nikoh instituti er-xotinlar orasidagi shaxsiy-mulkiy munosabatlar asosida amal qiladi.

 Uchinchidan, huquqiy tartibga solishning yo‘naltirilganlik darajasining o‘ziga xosligi. Shunday huquq institutlari borki, ular ijtimoiy munosabatlarning keng ko‘lamli doirasiga nisbatan huquqiy ta’sir etishning tamoyillarini belgilaydi. Ayrim huquq institutlari esa konkret muayyan tartibga solishni amalga oshiradi. Masalan, fuqarolik huquqidagi mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar instituti iqtisodiy-mulkchilik munosabatlarining barcha sohalariga huquqiy ta’sirning tub mazmunini belgilaydi. Yer huquqining yerga nisbatan mulk huquqi instituti esa faqatgina yerdan iqtisodiy foydalanish munosabatlariga, oila huquqidagi nikoh shartnomasi instituti ham faqat er va xotin o‘rtasida vujudga keladigan mulk bilan bog‘liq munosabatlar sohasiga tegishli bo‘ladi.  To‘rtinchidan, huquq instituti doirasidagi normalar asosida vujudga keladigan munosabatlar subyektlari tarkibining o‘ziga xosligi. Ayrim huquq institut normalari muayyan subyektlarga yoki subyektlarning ma’lum bir turiga yo‘nalitirilgan bo‘lsa, boshqa huquq instituti normalari huquqning barcha subyektlariga taalluqli bo‘ladi. Shu sababli huquqiy munosabatlar subyektlarining huquqiy mavqei, ularning huquq va majburiyatlari aniq ifodalanishi darkor. Masalan, jinoiy jazo tayinlash instituti bir tomondan davlat nomidan qaror qabul qiluvchi sudya, sud hokimiyati vakil(lar)i, ikkinchi tomondan jinoyat sodir etishda ayblanayotgan sudlanuvchi(lar) maqomidagi subyektlardan iborat huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Fuqarolik huquqi sohasining vorislik huquqi instituti esa huquqning barcha subyektlariga tegishli.  Beshinchidan, amaldagi huquq normalarini huquqiy muhofazalash, huquqiy mas’ul subyektlarning javobgarlik shakli va usullarining o‘ziga xosligi. Masalan, mansabdorlik jinoyatlari instituti doirasidagi huquq normalari sanksiyalarining qat’iyligi bilan ajrab turadi. Ijtimoiy ta’minot huquqi sohasining ko‘pchilik institutlari davlatning kuchli huquqiy muhofazasida va b.  Oltinchidan, o‘z tarkibida umumlashtirgan huquq normalarini ifodalash shaklining o‘ziga xosligi. Ba’zi huquq institutlari konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlarda aks etadi. Masalan, saylov, parlamentlik institutlari. Ayrim huquq institutlari esa kodekslashtirilgan huquq normalaridan tarkib topadi. Masalan,

jinoyat va jinoyat protsessual huquqi institutlari. Shunday huquq institutlari mavjudki, ular asosan joriy qonunlarda ifodalanadi. Qonunosti normativ-huquqiy hujjatlarda ham ko‘pchilik huquq normalari jamlanganligini inobatga olsak, ular ham alohida ahamiyatga ega ekanligiga amin bo‘lamiz. Masalan, ma’muriy huquqning davlat boshqaruvi orgalari instituti. Ushbu institut tarkibining asosiy qismini Prezident farmonlari yoki Vazirlar Mahkamasi qarorlarida mustahkamlangan huquq normalari tashkil etadi.  Yettinchidan, ba’zi bir huquq institutlari ichki tuzilishining o‘ziga xosligi. Ayrim huquq institutlarida norma-tamoyil, norma-ta’rif, norma-sanksiya kabi huquq nomalarining turlari, ba’zilarida esa tartibga soluvchi, qo‘riqlovchi normalar ko‘pchilikni tashkil etadi.  Sakkizinchidan, huquq normalari mazmunidagi maqsadlarni amalga oshirishda tarmoqlararo hamkorlik darajasi va ko‘lami. Ayrim huquq institutlarida shunday qoidalar borki, ularni faqat bir soha ichida tartibga solish bilan amalga oshirib bo‘lmaydi.  To‘qqizinchidan, huquqiy tartibga solishning muayyan maqsadlarga yo‘naltirilganligi. Har bir huquq sohasining umumiy maqsad, vazifalari doirasida uning tizimidagi har bir huquq instituti huquqiy tartibga solishning sifat jihatdan alohida xususiyati bilan cheklanadi. Bunda o‘z-o‘zidan mazkur guruhdagi huquq normalari ta’siri, amalga oshishi bilan erishiladigan natija o‘z aksini topadi. Misol tariqasida jinoyat protsessual huquqi sohasidagi protsessual majburlov choralari huquqiy institutini olishimiz mumkin. Jinoyat protsessual kodeksining 2- moddasida ushbu huquq sohasi oldiga qo‘yilgan asosiy vazifalar sanab o‘tilgan bo‘lib, jinoyat protsessual huquqining protsessual majburlov choralari instituti maqsad va vazifalari ham aynan ana shu vazifalar mazmuniga hamohang tarzda belgilanadi. Garchi ayblanuvchi, gumonlanuvchining jinoiy faoliyatinin oldini olish, sud va tergovdan yashirinishiga yo‘l qo‘ymaslik, hukm ijrosini ta’minlash kabilar ushbu institutni qo‘lashdan ko‘zlangan maqsadlarni tashkil qilsa-da, ushbu institut normalarini qo‘llash «hamma vaqt quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi: jinoyatlarni tez va to‘la ochish, jinoyat sodir etgan shaxsga adolatli jazo berish va

aybdor bo‘lmagan shaxs javobgarlikka tortilmasligi hamda hukm qilinmasligi uchun haqiqiy aybdorlarni fosh etish».  O‘ninchidan, har bir huquq institutiga xos funksiyalarning mavjudligi. Bunda umuman tarmoq tizimidagi huquq institutining o‘rni, huquq tizimining boshqa tarkibiy unsurlari bilan o‘zaro munosabatidagi roli belgilanadi. Har bir huquq instituti funksiyalari huquq sohasining huquqiy tartibga solish predmetiga umumiy ta’siridagi vazifasini aks ettiradi.  O‘n birinchidan, har bir huquq institutiga xos bo‘lgan tamoyillarning mavjudligi. YA’ni huquq normalari alohida umumlashgan guruhlarining rahbariy bo‘ysunuvchi g‘oyalar. Masalan, jinoyat huquqining odillik, insonparvarlik kabi tamoyillari jinoiy javobgarlik va jazo institutlari mazmunining asosiy g‘oyasini tashkil etadi. Fuqarolik huquqining munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflarning teng huquqliligi, qonunda nimaiki ta’qiqlanmagan bo‘lsa ruxsat etilishi, mulk, erkinlik va shartnoma daxlsizligi kabi tamoyillari shartnoma instituti uchun o‘ylab chiqilgandek tuyuladi. Yuridik adabiyotlarda huquq institutlari muayyan belgi va mezonlar asosida tasnif etiladi va tadqiq etiladi. Huquq institutlarining ilmiy asoslangan tasniflanishi ularning mazmunini to‘liq yoritishga imkon beradi. Eng avvalo, huquq institutlari huquq sohalariga qarab tasniflanadi. Masalan, konstitutsiyaviy huquq institutlari, jinoyat huquqi institutlari va b. Zero, huquq sohalari huquq institutlarini tasniflashda bosh mezon vazifasini o‘tovchi huquq tizimining mustaqil tarkibiy unsuridir. A.V. Malko tomonidan keltirilgan ilmiy tasnif bizningcha, huquq institutlarini to‘liq guruhlay bilgan. Uning fikricha, huquq institutlarini quyidagicha tasniflanishi maqsadga muvofiq:  Huquq institutlari xarakteriga qarab - moddiy va protsessual huquq institutlariga bo‘linadi. Moddiy huquq institutlari avvalgi boblarda ta’kidlanganidek, huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari mazmunini aniqlab beruvchi huquq normalarining dastlabki umumlashmasi hisoblanadi.

Protsessual huquq institutlarini esa huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bajarish, ijro etishning tartibini belgilovchi huquq normalari tashkil etadi.  Huquq sohalarida amal qilish doirasiga ko‘ra – sohaviy va sohalararo huquq institutlari ajratib ko‘rsatiladi. Bir soha huquqiy tartibga solish metodining boshqa huquq sohalarida namoyon bo‘lishi, tartibga solinadigan munosabatlarning o‘zaro yaqinligi kompleks xarakterdagi «chegarachi» sohalararo huquq institutlarining paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Misol uchun fuqarolik va oila huquqi, fuqarolik va mehnat huquqi, ma’muriy va soliq huquqi sohalari ana shunday o‘zaro yaqin huquq sohalari bo‘lgani bois ular o‘rtasida ayrim huquq institutlari sohalararo tarzda amal qilmoqda. Fuqarolik huquqi normalarining sezilarli ta’siri natijasida oila huquqida mulk huquqi instituti amalda, biroq uning huquqiy holati oilaviy-huquqiy munosabatlarga muvofiqlashtirilganligini ko‘rishimiz mumkin: er-xotinlarning umumiy birgalikdagi mulki va nikoh shartnomasi institutlari. Saylov instituti nafaqat konstitutsiyaviy, balki ma’muriy, jinoyat huquqi normalarini ham qamrab oladi. Sohaviy institutlar esa bir tarmoq doirasidagina amal qiluvchi huquq normalarini birlashtiradi. Masalan, oila huquqidagi nikoh instituti, konstitutsiyaviy huquqdagi Parlamentlik yoki ombudsman institutlari shular jumlasidandir. Ayrim huquq institutlarining tartibga solishdagi ahamiyatining oshishi ularning alohida huquq sohalariga aylanishiga imkon bermoqda. Masalan, mamalakatimizda amalga oshirilayotgan parlamentlik islohotlari davrida parlamentlik huquqi institutining bunday imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash lozim.  Huquq institutlari o‘z funksional roliga qarab – regulyativ(tartibga soluvchi) va qo‘riqlovchi huquq institutlariga bo‘linadi. Tartibga soluvchi huquq instituti ijtimoiy munosabat subyektlarining xulq-atvori(erkinligi)ni bir me’yorga solib turuvchi vakolat beruvchi, majburiyat yuklovchi va man etuvchi huquq normalarining alohida guruhidir. Qo‘riqlovchi huquq instituti esa tartibga soluvchi normalarni buzganlik yoki ularga rioya etmaganlik oqibatida kelib chiqadigan yuridik javobgarlik munosabatlarini tartibga soluvchi huquq normalarining umumlashmasidir.

Shuningdek, ayrim yuridik adabiyotlarda oddiy va murakkab, ta’sis etuvchi huquq institutlari ham ajratib ko‘rsatiladi. Huquq instituti huquq normalarining shunchaki umumlashmasi emas. Huquq normalarining bunday guruhlanuvini huquq normalarini amalga oshirishdagi o‘rtaga qo‘yilgan maqsadlarga qarab, ularning tartibga soluvchi mohiyatini chuqurroq anglab yetish uchun ularni dastlabki umumlashma tarkibida ko‘rib chiqish zarurati taqozo etadi. Zero, qandaydir huquqiy natija faqat bir huquq normasining emas, ko‘pgina huquq normalarining amal qilishi bilan yuz beradi. Shuning uchun ham muayyan normaning keng doiradagi normalar toifasiga mansubligini aniqlash muhimdir. Aynan bir toifaga mansub o‘zaro bir-biriga yaqin huquq normalarining majmui huquq institutidir. O‘z navbatida birgina huquq instituti doirasida mavjud bo‘lgan huquq normalarining ham o‘zi orqaligina huquqiy tartibga solishdan ko‘zlangan barcha maqsadlarga erishishning imkoni yo‘q. Shunga ko‘ra, bir huquqiy toifaga mansub bir-biriga yaqin huquq normalari va institutlarining o‘ziga xos majmuini tadqiq etish zarur bo‘ladi. Huquqni tizimlashning bunday maqsadli darajasi sifatida huquq sohasi maydonga chiqadi. Huquq sohasi – bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar va huquq institutlarining alohida majmui. Huquq sohasi – boshqariladigan ijtimoiy munosabatlarning umumiyligi bilan birlashgan huquq normalari va institutlarining alohida guruhidir. Huquq sohasi bu- yagona tamoyillar va funksiyalar asosida tarkib topgan hamda o‘ziga xos alohida yuridik vositalardan foydalangan holda bir turdagi ijtimoiy munosabatlarning keng toifasini tartibga soluvchi huquq normalarining kichik tizimidir. Huquq sohasi huquqni tizimlashning nisbatan yuqori darajasi sifatida muayyan yaxlitlik va mustaqillik xususiyatlariga egaligi bilan tavsiflanadi. Huquqning sohalarga ajratilishi asosan Yevropa huquqi milliy tizimlarida yaqqol namoyon bo‘ladi (huquq sohalari aksariyat hollarda kodekslar sirasi bilan munosibkeladi). Ammo huquq sohalari kam darajada sezilarli bo‘lsa-da, barcha yuridik tizimlarga, xususan, anglosakson huquqi, AQSH huquqiga ham

xos(konstitutsiyaviy huquq, fuqarolik huquqi, ma’muriy huquq, protsessual huquq sohalari ko‘rinishlarida). Yuridik adabiyotlarda huquq sohasi mazmunini tavsiflovchi ayrim belgi va xususiyatlarga to‘xtalib o‘tiladi. Bizningcha, ularning quyidagi 3 guruhini ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq hisoblanadi:  Umumiy tizimli belgilar. Ular huquq sohasining yaxlit bir tizim unsuri ekanligini va funksional hamda substansional qirralarini ifodalaydi.  Moddiy belgilar. Ular huquq sohasining tartibga solish predmetini tavsiflaydi.  Yuridik belgilar. Ular huquq sohasining o‘z tartibga solish predmetiga nisbatan normativ-regulyativ ta’sirining tamoyillari, funksiyalari, o‘ziga xosligini ochib beradi. Boshqacha so‘z bilanaytganda, ushbu guruh belgilari huquq sohasini tartibga solish metodini ta’riflaydi.  Rasmiy belgilar, ya’ni huquq sohalarining o‘z «qonunchiligi»ga egaligi, ular normalari ifodalangan alohida qonun hujjatlarining mavjudligi. Huquq tizimida tarmoqlarning ajralib chiqishiga asos bo‘lib, ushbu jarayonga bo‘lgan obyektiv zaruratning mavjudligi hisoblanadi. Bunday zaruratni vaqtida anglab yetgan davlat uni rasmiylashtiradi. Huquq sohalari qonunshunos tomonidan o‘ylab topilmay, balki ijtimoiy va amaliy ehtiyoj mahsuli sifatida shakllanadi. Bu jarayon tegishli ilmiy xulosa va qarashlar hisobigagina emas, balki muayyan obyektiv sabablar, o‘zgarishlar natijasida kechadi. Ayrim huquq sohasi va institutlari tomonidan tartibga solinadigan munosabatlarning eskirishi ularning ahamiyatini kamaytiradi. Va aksincha, ijtimoiy munosabatlar yangi sohalarining vujudga kelishi yoki ular ahamiyatining oshishi yangi huquq sohalarining shakllanishini taqozo etadi. Zamonaviy sharoitlarda jamoa xo‘jaligi(kolxoz) huquqi alohida huquq sohasi maqomini yo‘qotdi. Bunga sabab qishloq xo‘jaligi yuritishning yangidan- yangi shakllarining joriy etilish bo‘ldi(shirkat xo‘jaligi, fermer va dehqon xo‘jaliklari). Tabiatni muhofaza qilish, ya’ni ekologiya huquqi alohida huquq sohasi sifatida shu boradagi munosabatlar ahamiyatining oshishi natijasida yuzaga chiqdi. Xuddi shuningdek, o‘tish davrining muhim tamoyillaridan biri sifatida

aholini kuchli ijtimoiy muhofaza etishning takomillashuvi mehnat huquqi tarkibidan ijtimoiy ta’minot huquqining ajralib chiqishiga olib keldi. Ijtimoiy munosabatlar u yoki bu sohasining sifat jihatidan turdoshligi muayyan huquq sohasining shakllanishini taqozo etadi. Shu boisdan ham u yoki bu huquq sohsining majudligi yoki mavjud emasligi huquqiy tartibga solinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarning tegishli sohasi mavjud yoki mavjud emasligiga bog‘liq bo‘ladi. Ayni paytda huquq sohalari ham o‘zlarining hajmi, ijtimoiy munosabatlarga ta’siri va umuman huquqiy tartibga solishda tutgan o‘rni bilan o‘zaro farqlanadi. O‘z navbatida ushbu farq ko‘p jihatdan ular tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlarning mazmuni va ahmiyati bilan belgilanadi.

Yuridik adabiyotlarda mustaqil huquq sohasi shakllanishi uchun quyidagi shartlar mavjud bo‘lishligi ta’kidlanadi:  U yoki bu ijtiomiy munosabatlarning o‘ziga xosligining ma’lum bir darajasi;  Ushbu munosabatlar hajmi, kattaligi va ko‘pligi;  Vujudga kelgan munosabatlarni boshqa huquq sohalari bilan tartibga solishning imkoni yo‘qligi;  Bu munosabatlarni tartibga solishning alohida uslubini qo‘llashning zarurligi. Huquqni sohalarga ajratishda yuqoridagi shartlardan ham ko‘rinib turibdiki, huquqiy tartibga solish predmeti va metodi muhim mezon vazifasini o‘taydi. Shu boisdan ham ushbu mezonlar haqida to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Huquqiy tartibga solish predmeti deganda, yuridik normalar ta’siri doirasida bo‘lgan munosabatlar tushuniladi. YA’ni huquqiy jihatdan tartibga solinishi zarur bo‘lgan har qanday ijtimoiy munosabat huquqiy tartibga solish predmetini tashkil etadi. Bir huquq sohasi doirasida tartibga solinadigan munosabatlar quyidagi belgi va sifatlarga ega bo‘ladi:  Ijtimoiy munosabatlar barqarorligi va doimiy qayta takrorlanib turishi;  Ushbu munosabatlarni tartibga solish zaruratining obyektiv mavjudligi;  Davlat-huquqiy nazorati ostida bo‘lishligi;  Aniq maqsadga yo‘naltirilganligi. Kundalik hayotda mavjud bo‘lgan bunday sifat va belgilarga ega ijtimoiy munosabatlar o‘z xususiyatlari nuqtai nazaridan yuridik normalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni vujudga keltiradi, ularni yaqinlashtiradi. Shunga ko‘ra huquqiy tartibga solish predmeti huquq normalarini ma’lum tarmoqlarga kiritishda, guruhlashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Huquqiy tartibga solish predmeti xilma-xil va ko‘p sonli munosabatlardan iboratdir. Ular o‘z mazmuniga ko‘ra mulkiy, boshqaruv, mehnat, moliyaviy, saylov, oilaviy, tabiatni muhofaza qilish, jinoiy- huquqiy kabi moddiy munosabatlar tarzida amal qilish mumkin. Protsesual munosabatlar ham huquqiy tartibga solish predmetini tashkil etadi(jinoyat protsessual, konstitutsiyaviy protsessual va b.). Bunday xilma-xillik o‘z navbatida

ular har birining alohida, maxsus xususiyatlarga egaligidan dalolat beradi. Aynan ana shu xususiyatlarni huquqiy tartibga solish jarayonida inobatga olish yuridik normalarning ixtisoslashgan, nisbatan mustaqil alohida guruhi bo‘lmish huquq sohalarini shakllanishini talab etadi. Huquqiy tartibga solish predmeti tuzilmasi misolida uning huquqni sohalarga ajratishdagi o‘rni yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Huquqiy tartibga solish predmeti tuzilmasi o‘z tarkibiga quyidagi unsurlarni qamrab oladi:  Huquqiy tartibga solish predmeti sube’ktlari (individual va kollegial). Masalan, konstitutsiyaviy huquq huquqiy tartibga solish predmeti sube’ktlarining o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. YA’ni butun bir xalq, millat, alohida ma’muriy- hududiy birliklar konstitutsiyaviy tartibga solish predmeti sube’ktlariga aylanishlari mumkin(saylov, referendum kabi jarayonlarda).  Subyektlarning xulq-atvori, hatti-harakati, qilmishi. Masalan, ayrim huquq sohalari asosan qonunga, huquqqa muvofiq hatti-harakatlardan iborat munosabatlarni tartibga soladi. Buni fuqarolik huquqi misolida ko‘rish mumkin. Biroq ayrim huquq sohalari huquqqa zid qilmishlardan iborat munosabatlar asosida amal qiladi. Masalan, jinoyat huquqi.  Atrof-muhit obyektlari: narsalar va hodisalar – bular yuzasidan insonlar bir- birlari bilan munosabatga kirishadilar va ma’lum manfaat yuzasidan ularga qiziqadilar. Masalan, yer huquqining subyektlari qiziqishlari qaratilgan asosiy obyekt yer tabiiy resursi hisoblanadi. Yoki moliya huquqida bunday obyekt vazifasini pul mablag‘lari bajaradi.  Muayyan munosabatlarning paydo bo‘lishi va barham topishining bevosita sababchilari bo‘lgan ijtimoiy faktlar: hodisa va harakatlar. Masalan, fuqarolik huquqida bunday faktlar sifatida asosan shartnomalar ko‘zga tashlanadi. Oila huquqida esa nikoh, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik kabi faktlar birlamchi ahamiyatga ega. Demak, har bir huquq sohasi o‘z huquqiy tartibga solish predmetiga va ushbu predmetni tashkil etuvchi munosabatlar esa o‘z belgi hamda xususiyatlariga ega. Shuning uchun ham bu holat mazkur tarmoq predmeti bo‘lgan ijtimoiy

munosabatlarni tartibga solishning ham alohida metodi mavjud bo‘lishini talab etadi. Huquqiy tartibga solish metodi – mavjud ijtimoiy munosabatlarga huquqning ta’sirida qo‘llaniladigan usullar, vositalar majmuidir. Huquqiy tartibga solish predmeti huquq normalari bilan qanday munosabatlar tartibga solinishini anglatsa, huquqiy tartibga solish metodi esa ushbu munosabatlar qanday usul va vositalar yordamida tartibga solinishini bildiradi. Huquqiy tartibga solish metodi huquqni sohalarga ajratishda tartibga solish predmetichalik birlamchi ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, ularning huquqiy tartibga solish samaradorligini oshirishda katta hissa qo‘shadi. Zero, davlatlar huquqiy tartibga solish metodidan huquq normalarin yaratishda, va ijtimoiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasidagi huquqiy aloqalarni tartibga keltirishda foydalanadilar. Yuridik adabiyotlarda har bir huquq sohasi o‘zining huquqiy tartibga solish metodiga ega ekanligi haqida fikr yuritiladi. Masalan, ma’muriy huquq uchun – bu davlat-hokimiyat buyruq berish metodi, fuqarolik huquqi uchun – tenglik, ruxsat berish metodi, mehnat huquqi uchun - adolatli taqdirlash va rag‘batlantirish metodi, jinoyat huquqi uchun – jazo tahdidi bilan man etish metodi va hokazo. Agar ushbu fikrlarni ma’qullaydigan va O‘zbekiston huquq tizimida 20 dan ortiq huquq sohalari mavjudligini inobatga oladigan bo‘lsak, shuncha miqdorda huquqiy tartibga solish metodlarining ham mavjudligini tan olishga to‘g‘ri keladi. Bizningcha, huquqiy tartibga solish metodlarining miqdori unchalik ko‘p emas. Chunki, ayrim huquq sohalarida bir necha huquq sohalari metodlari qo‘llaniladi. Misol uchun ekologiya huquqida ma’muriy-huquqiy va fuqarolik- huquqiy tartibga solish usullari birgalikda qo‘llaniladi. Har bir huquq sohasining maxsus huquqiy tartibga solish metodini ko‘rsatib berish ancha mushkul ish. Huquqiy tartibga solish metodi adabiyotlarda yuridik usul va vositalar majumi ekanligi ta’kidlanib, ulardan quyidagi asosiylari tavsiflanadi:  Ruxsat berish – shaxslarning faol harakatlar olib borishlari uchun huquqlar taqdim etish;

 Man etish – muayyan turdagi harakatlarni sodir etishdan tiyilib turish majburiyatini yuklash;  Pozitiv majburlov – muayyan faol harakatlarni amalga oshirish majburiyatini yuklash Bizningcha aynan ana shu usul va vositalar o‘zaro uyg‘unlikda huquq sohasining metodini tashkil etadi. Misol tariqasida yer huquqida ushbu usullarning qo‘llanilishiga e’tibor bering: 1) ruxsat berish-yerdan foydalanishni tashkil etishda qo‘llaniladi. 2) rozilik berish-davlat organlarining yerdan foydalanuvchilar tomonidan tayyorlangan me’yorlarni hamda foydalanishga oid boshqa qoidalarni tasdiqlashi va rozilik berishi. 3) man etish-atrof-muhitni muhofaza etishda yerlardan foydalanish yoki ma’lum bir hududlarda ma’lum bir faoliyatni amalga oshirishni ta’qiqlash. 4) majburiy ko‘rsatmalar berish. Huquqni sohalarga ajratish faqatgina huquqiy tartibga solish predmeti va metodi asosida amalga oshirilmay, bunday differensiatsiya jarayonida boshqa mezonlar ham o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Bunday mezonlardan biri huquqiy tatibga solish tamoyillari hisoblanadi. Huquqiy tartibga solish tamoyillari – bu ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etishning rahbariy, asosiy g‘oyalarini belgilab beruvchi boshlang‘ich qoidalardir. Huquqiy tartibga solishning umumiy tamoyillari quyidagilardir: mulk shakllari tengligini ta’minlash; odillik; qonun ustuvorligi; inson va fuqarolar huquqlarini ta’minlash; xalqaro huquqning davlatning ichki huquqidan ustunligi; jamiyatda huquq-tartibotni ta’minlash; odil sudlov. Shu bilan birgalikda har bir huquq tarmog‘i o‘z tartibga solish predmeti, metodi, maqsad va vazifalari nuqtai nazaridan muayayn tamoyillarga amal qiladi. Bunday tamoyillar huquq sohasining obyektiv xususiyatini ifoda etadi va ijtimoiy hayotning ushbu sohasidagi ijtimoiy munosabatlar taraqqiyot darajasiga mutanosib(mos) hisoblanadi. Masalan, jinoyat huquqining asosiy tamoyillari quyidagilardir: qonuniylik, fuqarolarning qonun oldidagi tengligi, demokratizm, insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlikning muqarrarligi (JKning 3- moddasi).

Huquqni tarmoqlarga ajratishning yana bir qo‘shimcha mezoni sifatida huquq manbalari ham e’tirof etiladi. Masalan, prof. Z.M. Islomov zamonaviy huquq sohalariga tavsif berar ekan, ularning har birida mavjud rasmiy manbalar haqida ham to‘xtalib o‘tadi. Huquq sohalari ham huquq tizimining o‘ziga xos tarkibiy unsuri sifatida huddi huquq normalari va institutlari kabi tasniflab tadqiq etiladi. Prof. S.S. Alekseyev huquq sohalarining quyidagi 3 asosiy bo‘g‘inini ko‘rsatib o‘tadi: asosiy, bazaviy (profiliruyuhiye) huquq sohalari; maxsus huquq sohalari; majmuaviy huquq sohalari. Birinchi bo‘g‘in muhim huquqiy rejimlarni qamrab oluvchi, butun huquq tizimining asosini tashkil etuvchi huquq sohalaridan iboratdir. Ularga birinchi navbatda, konstitutsiyaviy huquq hamda asosiy moddiy (fuqarolik, ma’muriy, jinoyat) va protsessual (fuqarolik protsessual, ma’muriy protsessual, jinoyat protsessual) huquq sohalari kiradi. Maxsus huquq sohalarida huquqiy rejimlar modifikatsiyalashgan, jamiyat hayotining alohida sohalariga biriktirilgan holatda mavjud bo‘ladi: mehnat huquqi, yer huquqi, moliya huquqi va b. Majmuaviy huquq sohalari 3-bo‘g‘inni tashkil etadi. Ular uchun yuqorida tavsiflangan 2 ta bo‘g‘in tarkibiga kiruvchi huquq sohalarining turli institutlari birlashuvi xosdir: savdo huquqi, tadbirkorlik huquqi, dengiz huquqi, informatsion huquq va b. Prof Z.M.Islomov huquq sohalarini 2 guruhga ajratib ko‘rsatadi:  Asosiy huquq sohalari: kontitutsiyaviy, ma’muriy, moliyaviy, yer, fuqarolik, mehnat, oila, jinoyat, jinoyat-ijroiya, fuqarolik protsessual, jinoyat protsessual huquq sohalari. Ular ichida konstitutsiyaviy, jinoyat va fuqarolik huquqi sohalarinng an’anaviy (profiliruyuhiye) ekani ta’kidlanadi.  Majmuaviy huquq sohalari: dengiz, suv, o‘rmon, turar-joy huquqi sohalari va b. Yuridik adaibyotlarda huquq sohalari himoya qilinadigan manfaatlar mazmuni, xarakteriga qarab ikkiga ajratiladi: ommaviy huquq sohalari va xususiy huquq

sohalari. Ommaviy huquq sohalari tarkibiga konstitutsiyaviy huquq, ma’muriy huquq, moliya huquqi, jinoyat huquqi, jinoyat va fuqarolik protsessual huquqi, xalqaro ommaviy huquq kabilarni kiritish mumkin. ko‘pchilik huquqshunos olimlar xusuiy huquqni quyidagi huquq sohalaridan iborat deya ta’kidlaydilar: fuqarolik huquqi, oila huquqi, mehnat huquqi, yer huquqi, xalqaro xususiy huquq. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, mutlaq ommaviy yoki xususiy huquq sohasining o‘zi mavjud emas. Ommaviy huquqning ayrim jihatlari xususiy huquq sohalarida ham majud bo‘lishi mumkin yoki aksincha. Masalan, xususiy huquq sohasi bo‘lmish oila huquqidagi nikohni bekor qilish, ota-onalik huquqidan mahrum qilish, aliment undirish kabi masalalarning sud protsessual tartibining mavjudligi ommaviy huquqiy jihatdir. Huquq sohalari shuningdek, huquq normalari va institutlari kabi moddiy va protsessual huquq sohalariga ajratib tadqiq etiladi. Huquqni sohalarga ajratish jarayoni mavjud ijtimoiy va amaliy ehtiyoj natijasida kechishini yuqorida ta’kidlab o‘tgan edik. Shu bois ham huquq nazariyasi bo‘yicha darsliklarda keltirib o‘tiladigan huquq sohalarining «yig‘ma ro‘yxati» doim ham ana shu ehtiyojlar bilan hisoblashavermaydi. YA’ni mavjud huquq sohalari ushbu ro‘yxatga ba’zan miqdor, ba’zan nomlanishi bo‘yicha to‘g‘ri kelmaydi. Buning sabablari bizningcha, quyidagilardir:  Birinchidan, huquq sohalari va tarmoqcha (podotrasl)lari o‘rtasidagi farq, tafovutni belgilashning murakkabligi. Masalan, jinoyat huquqining mantiqiy davomi bo‘lmish jinoyat ijroiya huquqi. Uni ko‘pchilik olimlar jinoyat huquqi tarkibidagi tarmoqcha deb hisoblashsa, ayrim olimlar esa jinoyat ijroiya huquqini mustaqil huquq sohasi sifatida ta’riflaydilar.  Ikkinchidan, huquq tizimi mavzusiga murojaat qilayotgan tadqiqotchi va amaliyotchilar aksariyat hollarda huquq sohasini joriy qonunchilik tarmog‘i nomi bilan atamoqdalar yoki aksincha. Misol tariqasida Yevropa Ittifoqi va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida tuzilgan sherikchilik hamda hamkorlik to‘g‘risidagi Kelishuvni olaylik. Unda «huquq soha» lariga ayrim faoliyat turlari va qonunchilik tizimining huquq tizimiga yaqinlashuvida asos bo‘luvchi normalashtirish

fenomenlari ham kiritilgan: tadbirkorlik faoliyati, bank faoliyati, buxgalteriya hisoboti, sog‘liqni saqlash, texnik normalar va b. Bu boradagi xulosaviy fikrlarni bitiruv-malakaviy ishining xulosa qismida aytib o‘tishga harakat qilinadi. Zero, bu masalaga O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimi nuqtai nazaridan yondashish maqsadga muvofiq bo‘lib, ilmiy ishning 3-bobi aynan ana shu mavzuga bag‘ishlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va tarqqiyot yo‘li». T:» O‘zbekiston», 1992. 2. Karimov I.A. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». T. «O‘zbekiston», 1995. 3. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin». T. “O‘zbekiston”, 1996. 4. Sorokin V. D. «Metod pravovogo regulirovaniya». M. «Yur. literatura», 1976 5. SHebanov A.F. «Sistema prava». M.,1961. 6. Alekseyev S.S. «Struktura sovetskogo prava». M. «Yur. literatura», 1985. 7. Yavich L.S. «Suhnost prava». L.,1985. 8. Odilqoriyev H.T. «O‘zbekistonda qonun chiqarish jarayoni». T. «O‘zbekiston», 1995.

O'xshashlar

Huquq normasi tushunchasi

Huquq normalarini sharxlash

Huquq normalarini sharhlash

Diplomatik huquq asoslari

Huquq tushunchasi va ta’rifi