Huquq tushunchasi va ta’rifi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Huquq tushunchasi va ta’rifi Reja: 1. Huquq tushunchasi. 2. Huquqni tushunishning umumiy masalalari va ularning amaliy faoliyat uchun ahamiyati. 3. Huquq to ’ g ’ risidagi nazariyalar. 4. I.A. Karimov asarlarida huquq masalalarining rivojlantirilishi.

Huquq tushunchasi va ta’rifi 2

Ma’lumki, kishilik jamiyati insonlar tomonidan ishlab chiqilgan va rivojlantirilgan ma’lum bir ahloq-odob normalari bilan bir qatorda qat’iy qilib o‘rnatilgan va jamiyat barcha a’zolarining rioya etishi majburiy bo‘lgan huquq normalari asosida o‘z munosabatlarini tartibga soladi va shu asosda o‘zining muayyan erkinliklarini va xohish-irodasini qonun darajasida ifodalaydi. Huquq keng ma’noli tushuncha bo‘lib, o‘zining bir qator harakterli belgilari bilan ahloqdan farq qilib turadi. Huquq vujudga kelish davriga ko‘ra ahloqdan yoshroq esada, qat’iylik harakter kasb etishi bilan va jamiyatni tartibga solishda unga qaraganda yuksakroq ahamiyat kasb etadi. Chunki davr taraqqiyoti kishilarda ko‘proq ahloqqa emas, balki huquqqa suyanib ish ko‘rish xissini tarbiyalab boraveradi. Bunga sabab jamiyatda tarkib topib borayotgan munosabatlarning nihoyatda xilma-xillashib borayotgani va bularni ahloq normalari bilan tartibga solish kutilgan natijalar bermasligidir. Huquq ma’lum yuridik shakllar, ya’ni manbalar – qonun, farmon, qaror va huquqda namoyon bo‘luvchi ijtimoiy hulq-atvor qoidalarining qat’iy ifodalangan tizimi bo‘lib, unga rioya qilish yoki undan chetga chiqish huquqbuzarlik hisoblanib, davlat tomonidan ma’lum bir majburlov choralarining qo‘llanishiga sabab bo‘ladi. Lekin bu bilan jamiyat hayotining barcha sohalarini huquq qamrab olgan ekanda degan fikrga borish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Jamiyatimizda shunday bir jabhalar borki, ularni huquq bilan tartibga solib bo‘lmaydi. Bunday hollarda ahloq normalari tartibga solish funksiyasidan foydalanib, kishilar o‘rtasidagi normal aloqalarning tiklanishida muhim o‘rin tutadi. Insoniyat tarixida ahloq va huquqning shakllanishi yoki paydo bo‘lishida qadimiylik va vorisiylik tushunchalarini ham qaysidir ma’noda qabul qilish mumkin. Ahloq ham kishilik jamiyatining muayyan bir rivojlanish bosqichida kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning tashkil etilish usuli sifatida shakllangan. Biroq bu bilan uni aniq bir davrda paydo bo‘lgan deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Insoniyat rivojlanishining jamoachilik bosqichida kishilar o‘zlarining kundalik aloqalarida muayyan bir tartib-qoidalarga amal qila boshlaganlarki, bu kishilarga o‘z hayotlarini osonroq tartibga solishga imkon bergan. Bu o‘z navbatida ahloq normalarining sekin-astalik bilan shakllana borishiga imkon yaratib beradi. 3

Huquq esa daavlatchilik munosabatlari, boshqaruvning ma’lum bir ko‘rinishdagi tizimi shakllangach ushbu davlatda hamma birdek amal qilishi lozim bo‘lgan umumiy qoidalar sifatida shakllandi. Uning aynan davlatchilik munosabatlari shakllangandan so‘nggina paydo bo‘lishiga muayyan sabablar bor. Huquq, yuqorida ta’kidlaganimizdek, davlatning ma’lum bir chora-tadbirlari bilan ta’minlanadi va uning buzilishi davlat tomonidan ma’lum bir majburlov choralarning qo‘llanishi bilan qo‘riqlanadi. Huquq kishilarning amal qilishi lozim bo‘lgan va o‘zlari tomonidan ishlab chiqilgan tartib-qoidalari bo‘lganligi, shuningdek, uning barcha kishilar tomonidan emas, balki ma’lum bir kishilar guruhi tomonidan alohida shakllarda yozilishi va sanksiyalanishi jamiyat boshqa a’zolarining mazkur tartib-qoidalarga har doim ham vijdonan amal qilavermasligini bildiradi. Shu boisdan ham jamiyatning ko‘pchilik a’zolari tomonidan ma’qullangan bunday huquq normalari davlatning qo‘riqlov kuchi bilan ta’minlanadi va bajarilishini bevosita davlat organlari amalga oshiradi. 4

So‘nggi yillarda butun dunyoda vujudga kelgan ijtimoiy vaziyatlar davlat boshqaruvida va umuman jamiyat hayotini tartibga solishda huquq normalarining o‘rni yuqori bo‘lishi kerakmi yoki ahloq qoidallariga ko‘proq urg‘u berish kerakmi degan haqli savollarning kun tartibiga qo‘yilishiga sabab bo‘lmoqda. Ushbu masalaning anchayin baxslarga sabab bo‘layotganligi meni ham ushbu mavzuda mazkur kurs ishini yozishga undadi. Shu bilan birga huquqda yangicha amaliyotning joriy qilinishini ham maqsadga muvofiq ish deb hisoblayman va bu borada huquq nazariyotchilarining bildirgan fikrlarini o‘rganib, ma’lum bir xulosa va ushbu mavzu bo‘yicha yanada to‘laroq ma’lumotlarga ega bo‘lishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim. Zero ertangi kunimizda jamiyat hayotida bo‘ladigan o‘zgarishlar bugun biz o‘rganadigan va egallaydigan bilimlarning naqadar chuqurligiga bog‘liq. Shuningdek, huquqiy ongi rivojlanib borayotgan xalqimizning kelajakda huquq normalarini yanada takomillashtirishga bo‘lgan talablarini qondirish ham huquq tushunchasini imkon qadar chuqurroq o‘zlashtirishga undaydi. Bu esa yuridik soha vakillariga qo‘shimcha mas’uliyat yuklaydi. Chunki, huquq normalarini ishlab chiquvchilar, uni davlat darajasida mustahkamlanishini ta’minlovchilar, shuningdek, sanksiyalarni o‘rnatuvchilar ham jamiyatni boshqaruvchi asosiy kuch hisoblanmish ushbu soha vakillarini mazkur sohada chuqurroq bosh qotirishlariga undaydi. Ayniqsa, muhtaram prezidentimizning har chiqishlarida jamiyatimizni demoktarlashtirish, erkinlashtirish, fuqarolarning qonun oldida tengligini ta’minlash, ularga huquqiy maslahat va yuridik xizmat ko‘rsatish ishlarini yanada rivojlantirishga chaqirishlari biz yoshlarni ertangi kunimiz uchun har tomonlama mukammal va zamonaviy qonunlar ishlab chiqilishida ishtirok etish, o‘z maslahat va takliflarimiz bilan huquqiy amaliyotda qatnashishimiz zarurligini taqozo qiladi. Zero, o‘z kelajagi va ertangi kuniga befarq bo‘lmagan har bir fuqaro fanning qaysi yo‘nalish va tarmog‘ida bo‘lmasin, mukammal bilimga, aniq ko‘nikmaga ega bo‘lishi, o‘z huquqlarining o‘zga shaxslar tomonidan buzilishining oldini olishga o‘zida kuch va imkoniyat topa olishi lozim. Huquq tushunchasi. Huquq – davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan 5

bilan himoya qilinadigan umummajburiy hulq-atvor qoidalarining majmuidir. Huquq ijtimoiy normalar tizimida muhim o‘rinni egallaydi.va quyidagi ehtiyojlar natijasida vujudga keladi:  Davlat paydo bo‘lib, kishilar muayyan hududda yashashi natijasida ularning yangi birligi – xalqning shkllanishi va yangi munosabatlarni tartibga solish zaruriyati bilan;  Sinflar o‘rtasida vujudga kelgan o‘zaro j iddiy munosabatlarni mavjudligi sharoitida yagona tartibni o‘rnatish zarurati bilan;  O‘zaro hamkorlik, qo‘shnichilik munosabatlarini o‘rnatish hamda harbiy nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish zaruriyati bilan; Huquqning ijtimoiy normalarning boshqa turlari bilan farq qiluvchi tomonlari:  Xuquqning paydo bo‘lishi va amal qilishi davlatning paydo bo‘lishi va mavjud bo‘lishi bilan uzviy bog‘liq;  Faqat huquqqina barcha jamiyat a’zolari uchun umummajburiy normalar tizimidir;  Huquqning bajarilishi davlat tomonidan ta’minlanadi;  Huquq davlat tomonidan o‘rnatiladi;  Xuquq rasmiy shaklda – qonunlarda ifodalanadi. Unga shaklan aniqlik xos. Unda huquq va majburiyatlar aniq va tushunarli qilib belgilangan bo‘ladi. “Huquq” - iborasi ikki ma’noda qo‘llaniladi. Obyektiv huquq – umummajburiy xulq- atvor qoidalarining yig‘indisidir. Subyektiv huquq – muayyan jisioniy yoki yuridik shaxsga tegishli bo‘lgan huquq. Masalan: fuqaroning avtomilga bo‘lgan mulk huquqi. Subyektiv huquq yuridik jihatdan shaxs erkinligini ta’minlaydi, unga mustaqillik beradi va tashabbus ko‘rsatishga imkon yaratadi. Subyektiv huquq obyektiv huquqqa asoslanadi, obyektiv huquq bo‘lmasa, subyektiv huquq ham bo‘lmaydi. Huquqning mohiyati - uning ijtimoiy qadr-qimmati bilan belgilanadi, ya’ni uning shaxs uchun, jamiyat uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini anglovchi kategoriyadir. 6

Huquqning mohiyat ijtimoiy va qadr – qimmati quyidagilar bilan belgilanadi: 1. Huquq jamiyatda yuz beruvchi son- sanoqsiz ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish yo‘li bilan jamiyatda umumiy tartibotga va barqarorlikni ta’minlash; 2. Huquq ma’rifatli jamiyatda erkinlik va adolat o‘rtasidagi nisbatning zarurlik darajasini ta’minlaydi va shu yo‘l bilan turli manfaatlarga ega axoli qatlamlari o‘rtasida ijtimoiy muvozanatlikni ta’minlash; 3. Huquq bevosita ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish orqali ularning mazmuninga ham aniqlik kiritadi; 4. Huquq shaxsning ijtimoiy – foydali erkin harakat qilishiga imkoniyat tug‘diradi, uning qonuniy faoliyatin muhofaza etiladi. Demak, huquqning ijtimoiy ahamiyati shundaki, uning jamiyat va shaxs uchun foydali bo‘lgan munosabatlarni rivojiga imkoniyat tug‘diradi. Ularning himoyasini ta’minlaydi. Ayni paytda jamiyatning ravnaqiga to‘siq bo‘luvchi munosabatlarning ildizini qirqadi. "Huquq" iborasi kundalik hayotimizda ko‘p qo‘llaniladigan tushuncha bo‘lib, "haq", "haqiqat" so‘zlaridan olingan. Huquq hozirgi kunda quyidagi ma’nolarda qo‘llaniladi: birinchidan, muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsning huquqi. Masalan, fuqaroning ilm olish huquqi. Ikkinchidan, huquq hamma uchun majburiy bo‘lgan, davlat tomonidan o‘rnatilgan va bajarilishi ta’minlangan, muhofaza qilinadigan qoidalar, me’yorlar majmuidir. Masalan, Fuqarolik kodeksi – mulkiy va shaxsiy xususiyatga ega nomulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi davlat tomonidan belgilangan, umummajburiy qoida, me’yorlar majmuidir. Uchinchidan, huquq – ijtimoiy fan sohalaridan birining nomi bilan bo‘lib, davlat va huquq haqidagi il ml arni o‘zida mujassamlashtiradi. Masalan, konstitutsiyaviy huquq, fani, fuqarolik huquqi fani, jinoiy huquq fani. Huquqning mohiyatiga kelsak, huquqning insoniyat uchun xizmat qilishi bilan be l gilanadi. Demak, huquqning mohiyatini aniqlash uchun uning kimga xizmat qilishini, kimning irodasini ifodalashini aniqlash zarur. 7

Aflotun va Arastu fanga siyosiy huquq tushunchasini kiritgan va uni tabiiy hamda shartli huquqlarga ajratgan. "Siyosiy huquq – tabiiy huquq va shartli (insonlar xohish-irodasi bilan o‘rnatiladigan) huquq" qismlaridan iborat. Tabiiy huquq tan olish yohud tan olmaslikdan qat’i nazar hamma joyda bir xil ahamiyatga ega bo‘lgan qoidalardir. Shartli huquq – insonlar tomonidan ularning xohish-irodasiga ko‘ra o‘rnatilgan qoidalar majmuidir. N.Kant huquqni "qat’i imperativ" deb ataydi va uni insoniy holatlarga ham tarixiy davrlarga ham, tajribalarga ham bog‘liq bo‘lmay mutlaqlik xususiyatiga ega deb hisoblagan. Kantning "qat’i imperativ" "shunday xatti-harakat qilginki, sening xatti-harakat qoidalaring barcha uchun umumiy bo‘lmay qolmasin", degan talabga asoslanadi. Inson qat’iy imperativga amal qilishda erkin bo‘lgandagina huquq haqida so‘z yuritish mumkin deb hisoblaydi Kant. Qat’iy imperativ asosda birovning boshqalarga nisbatan zo‘rovonlik qilishini cheklaydigan normalar huquqni tashkil etadi. Tabiiy qonunlar asosida birovning boshqalarga nisbatan zo‘ravonlik qilishini cheklovchi normalar majmuasi huquq deyiladi. Kantning fikricha, huquq tabiiy, isbot talab qilmaydigan qoidalar majmuidir, ikkinchidan, huquq qonun sohibi erki-irodasini ifodalovchi ijobiy qoidalar yig‘indisidir, uchinchidan, huquq - adolatni amalga oshirish qoidalaridir. Qadimgi Rim mutafakkirlari huquqni yaxshilik, halol yashash, har kimga o‘ziga munosibini berish, o‘zgalarga zarar yetkazmaslik, ezgulik va adolat san’atidir, deb ta’riflaydi. Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr al-Forobiy huquqni fozil kishilarning haqiqiy baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq , uning fikricha, mamlakatda tinchlikni ta’minlash, xavfsizlikni ta’min etish, taraqqiyotga shart-sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkon yaratish vositasidir. Huquq - ehtiroslarni jilovlash vositasidir. Huquq - insonni asrash, avaylash qurolidir. Yuridik adabiyotlarda huquqqa turlicha ta’rif berilgan: «Huquq - bu davlat tomonidan o‘rnatiladigan yoki ma’qullanadigan va qo‘riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo‘lgan yashash qoidalaridir. Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulyatordir1». Ikkinchi fikr: «Huquq - ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi va 8

qonunlarda ifodalangan adolat va erkinlik g‘oyalariga tayanuvchi normativ qoidalar tizimi», - deb ta’riflaydi Uchinchi fikr : «Huquq - davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalari tizimi» dir, -deb hisoblaydi. Huquqni zamon talablari asosida to‘g‘ri tushunish amaliy faoliyat uchun g‘oyat muhim va zarurdir. Shu bois huquqqa davlat arboblari ham katta e’tibor berib, uni tushunishga o‘z munosabatlarini ifodalaydilar. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov huquqqa shunday ta’rif bergan: «Huquq ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi» dir Xulosa qilib aytish mumkinki, huquq ko‘p qirrali tushuncha, bir ta’rifda uning hamma jihatlarini qamrab olishning imkoni yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, huquq tushunchasini tashkil etuvchi quyidagi asosiy belgalarni ko‘rsatish mumkin: 1) Huquqning barcha uchun majburiyligi; 2) Huquqning qonun va boshqa aniq shakllarda ifodalangan bo‘lishi; 3) Huquqning davlat tomonidan o‘rnatilishi, muhofaza qilinishi; 4) Xuquqning ijtimoiy tartib-intizom, erkinlik, adolatparvarlik, tenglikni ta’minlash vositasi ekanligi; 5) Huquqning subyektiv va obyektiv huquqlarga bo‘linishi va subyektiv huquqlar orqali harakat qilishi; 6) Huquq ehtiroslarni jilovlash vositasi ekanligi. Mazkur belgilarning majmui huquq haqida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish imkonini beradi. Huquq davlat bilan chambarchas bog‘langan. Davlatsiz huquq bo‘lishi mumkin emas, chunki aynan davlat huquqni keltirib chiqaradi va huquqiy normalarning amalga oshirilishi kafolatlaydi, huquqni muhofaza qiladi. O‘z navbatida davlat ham huquqsiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. Aks holda u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi vosidan mahrum bo‘ladi. Huquq adolatdan ajralmasdir. Rim huquqida huquqni halol yashash, o‘zgalarni xafa qilmaslik, har kimga keraklisini berish kabi qoidalari yozib 9

qo‘yilgan edi. Huquq ezgulik va adolat san’atidir. Huquqni tushunishning umumiy masalalari va ularning amaliy faoliyat uchun ahamiyati. Huquq falsafiy va nazariy kategoriya sifatida aniq mazmunga ega bo‘lganda muhim vosita sifatida ahamiyatga molik bo‘ladi. Huquq nima degan masala bo‘yicha istagancha bahs yuritish mumkin, uning kelib chiqishini turlicha talqin qilish, huquqning mohiyati va jamiyatdagi o‘rnini aniqlashda turli fikrlar aytish mumkin. Ammo amaliy faoliyatda xuquqni bir xil tushunish, bir xil nuqtai nazar, bir xil aniqlik nuqtasini belgilash zarur bo‘ladi. Darhaqiqat, agar fuqarolar huquqa asoslanib harakat qilsa, agar yurist-amaliyotchi masalani to‘g‘ri hal qilish uchun xukukqa murojaat qilsa, fuqarolar yoki mansabdor shaxslar xatti-harakatini aniqlash, huquq to‘g‘risida umumiy aniq tushuncha zarur bo‘ladi. Huquqni tushunish turlicha bo‘lganda barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy aloqalarni tartibga solish bo‘yicha u o‘z qadrini yo‘qotgan bo‘lar edi. Huquqni tushunishdagi aniqlik - ijtimoiy munosabatlarda tartib va muayyanlikning dastlabki talabidir. Dunyoning turli qismlarida, turli davlat guruhlarida yoki alohida olingan mamlakatlarda o‘zining huquq tizimi tarixan shakllangan. Muayyan tomon, zamon va rivojlanish shart-sharoitlari, u yoki bu xalqlarning huquq manbalari obyektiv tarzda shakllangan. Shu bilan birga har bir zamonning muayyan qismida, har bir alohida vaziyatda huquq haqidagi tasavvurlarda yagona yondashuvga erishish bo‘yicha kelishuv yuz bergan. Mavjud dunyo huquqiy tizimlari va huquqiy oilalari buni yaqqol tasdiqlaydi. Agar davlatlarning huquq tizimi bir-biriga yaqin bo‘lsa, fuqaro-lar bir davlatdan ikkinchisiga o‘tganda tez moslashadi, yuristlar hech qiynalmay sudlov faoliyatini amalga oshirishda qatnashadi. Huquqni yagona tarzda tushunish turli mintaqa xalqlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Nima uchun huquqiy davlat qurayotgan O‘zbekiston davlatida ham boshqa davlatlardagi kabi xukuqni tushunishda turli xil yondashuvlar mavjud? Albatta, O‘zbekistonda hozirgi paytda hech kim ataylab xuquqni tushunishni chalkashtarayotgani, xaspo‘shlayotgani yo‘q. Tarixda xukuqni tushunishda 10

shunday dahshatlar ham ro‘y bergan. Rasman huquq deb hisoblangan qoidalar, me’yorlar yetarli foydalanilmay, qo‘llanilmay qolgan. Jamiyat, uning kuyi va yuqori tabaqalari o‘z davlat qonunlari bilan chiqishmay qolganda, ya’ni mazkur qonunlar yo‘qsullarga ham, hokimiyat sohiblariga ham ogar yukka aylangan hollarda yozma huquq o‘z qadrini yo‘qotgan, qonuniylik inkdrozga yuz tutgan. Huquqqa nisbatan turli xil yondashuvlar jamiyatni demokratlashtirish bilan, xususan fikrlar xilma-xilligini e’tirof etish bilan muvofiqlashadi. Turli xil kuchlar, ijtimoiy harakatlar, partiyalar hayotga, umuman tizimimizga, xususan huquqqa doir ham o‘z nuqtai nazarlari, qarashlariga ega bo‘lishi tabiiy, albatta. O‘zbekistonning siyosiy mustaqillikka erishuvi, marksizmning mafkuraviy kishanlaridan xalos bo‘lishi tufayli avval burjua huquq tizimi deb bepisand qarab kelingan huquq tizimlaridan ham bugungi kunda foydalanish imkoniyatlari ochilmoqda. Xususan, huquqning huquqiy davlatni barpo etish muhim quroli ekanligi O‘zbekistonda tan olindi va bu borada ibratli ishlar qilinmoqda. Huquq huquqiy davlat barpo etish yo‘nalishlarini belgilab bermokda. Qonun ustuvorligi, davlat hokimiyati hujjatlarining huquqqa muvofiqligi ta’minlanmokda. Huquqiy davlatni shakllantirish jarayonida huquq va uni to‘g‘ri tushunishning amaliy ahamiyati yaqqol namoyon bo‘ladi. Nimani muhofaza qilish, nimaga bo‘ysunish, nimaga itoat etmaslik - bu masalalar har bir amaliyot xodimining qarshisida turgan masaladir. Umumiy qoida sifatida aytish mumkinki: huquqni qo‘llovchilar va oddiy fuqarolar uchun yuridik kuchga ega bo‘lgan qonunlar va unga asoslanib chiqariladigan hujjatlar g‘oyat zarur. Huquq ijodkorlari, qonun ijod qiluvchilar uchun huquq masalasi juda muhim. Yuridik adabiyotlarda hukukqa turli xil yondashuvlar bayon etilgan bo‘lib, ularda huquqning turli jihatlari xususida fikrlar biddirilgan. Huquqni mukammalroq bilish„tasavvur qilish uchun uning turli xil ta’riflarini bilish, taxdil qilish nihoyatda muhim ahamiyatga molik. Ammo amaliy faoliyat uchun huquqni tushunishda bir xishshkka erishish lozim. Huquq to‘g‘risidagi nazariyalar. 11

Huquqqa «normativ» yondashuv - qonuniylik va barqarorlikni ta’minlash vositasi sifatida. O‘zbekistonda keng tarqalgan huquqqa yondashuvlardan biri - normativ yondashuvdir. Huquqni davlat tomonidan muhofaza qilinadigan normalar majmui deb tushunish huquqiy qoidalarning me’yoriy hujjatlarda ifodalangan mazmuni bilan fuqarolar va boshqa ijrochilarga bevosita tanishish imkonini beradi va o‘z harakatining huquqqa mosligani aniqlashga yordam beradi. Huquqni tushunishning normativ nazariyasi XX asrda o‘zining mantiqiy tugallangan shakliga ega bo‘ldi. Mazkur nazariyaning namoyandalari Shtammler, Novgorodsev, Kelzen va boshqalardir. Bu nazariyaning asosiy g‘oyalari: - huquq - normalar tizimi, ehromi bo‘lib, uning eng yuqorisida asosiy norma bo‘ladi, bu norma qonun chiqaruvchi tomonidan belgilanadi, quyi normalar yuqoridaga normalardan kelib chiqadi; - yuridik fanlar huquqni sof shaklda o‘rganishi kerak, u siyosiy, iqtisodiy baholardan xoli bo‘lishi lozim. Huquqni bunday tushunishning ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Avvalo ijobiy jihatlari xususida: Birinchidan, huquqning normativ nazariyasida huquqning eng muhim normativlik xarakteri ta’kidlanadi. Ezgulik, ayniqsa, umumiy va barqaror bo‘lsa, u umumiy qoidaga aylanadi. Ikkinchidan, normativlik huquqning shakliy aniqdigi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, huquqiy talablarga asoslanish imkonini beradi. Uchinchidan, huquqning buzilish holatlarida davlat majburlovi choralari belgilanadi. To‘rtinchidan, qonunsizlik va zo‘ravonlik rejimiga qonuniylik qarama- qarshi qo‘yrshadi. Beshinchidan, qonuniy kuchga kirayotgan iroda adolatli, axloqiy, ilg‘or bo‘lishi shart. Oltinchidan, yuridik amaliyot mobaynida ijtimoiy munosabatlar qonunga asoslanib chiqarilgan hujjatlar asosida normativ tarzda tartibga solinadi. Yettinchidan, ijtimoiy tarakqiyotga davlat ta’sir etishining keng 12

imkoniyatlarini tan oladi. Mazkur nazariyaning ushbu ijobiy jihatlari shubhasizdir. Ayniqsa, davlatning huquq orqali ijtimoiy taraqqiyotga samarali ta’siri, jamiyat manfaatlarini ifodalashi, insonparvarlik, adolat, ozodlik qadriyatlariga asoslanishi g‘oyat muhimdir. Huquqni normativ tushunish barqarorlik, tinchlik-oso-yishtalik hukmron bo‘lgan mamlakatlarda katta samara beradi. Agar qonunlar o‘z vaqtida yangilanib borsa, demokratik talablarga rioya qilinsa, huquqiy normalarda xalqning ilg‘or kayfiyati, g‘oyalari ifodalansa, huquqni bunday tushunish e’tirozlarga sabab bo‘lmaydi. Huquqni normativ tushunishning salbiy jihatlari: - shaxsning tabiiy huquqlarini cheklaydi, davlat yaratgan huquqlarning ustuvorligiga asoslanadi; - huquqni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy omillardan ajratib qo‘yadi; - yuridik normalarning ustunligini tan olish oqiba-tida eski huquq normalarining ham qo‘llanishiga yo‘l qo‘yadi; - odat huquqi, shartnomalarni huquq manbai sifatida yetarli inobatga olmaydi. Huquqqa «sotsiologik» yondashuv - ijtimoiy hayotning o‘sishini ta’minlash vositasi. Huquqqa «sotsiologik» yondashuv XIX asrning ikkinchi yarmida «erkin huquq» maktabi doirasida shakllangan. Ovrupoda bunday yondashuvning namoyandalari Erlix, Jeni, Muromsev va boshqalardir. Huquq normalari ijtimoiy taraqqiyot talablariga javob bermay qolgan sharoitda vujudga keldi va rivojlandi. Mazkur yondashuv quyidagi g‘oyalarga asoslanadi: 1. Huquq tabiiy huquqlarda ham emas, qonunlarda ham emas, balki qonunlarni hayotga tatbiq etishda ifodalanadi. 2. Huquq - yuridik xatti-harakatlar, yuridik amaliyot, huquqiy tartibot, qonunlarning ko‘llanishidir. Huquq bu huquqning subyektlari - jismoniy va yuridik shaxslarning amaliy xulq-atvorlaridir. Bu nazariyaning boshqacha nomi «jonli huquq» nazariyasidir. 13

3. «Jonli huquq»ni dastavval sudyalar o‘zining yurisdiksion faoliyatida yaratadi. Ular «qonunlarni» huquq bilan to‘lgizadi va sudyalar huquq ijodkorligi faoliyatini amalga oshiradi. Huquqni «sotsiologik» tushunish o‘ziga xos ijobiy va salbiy jihatlarga ega. Ijobiy jihati shundan iboratki, birinchidan huquqni bunday tushunish huquqning hayotga tatbiq etilishiga asoslanadi. Ikkinchidan, huquq shakllariga nisbatan ijtimoiy munosabatlar ustuvorligi tan olinadi. Uchinchidan, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashni tan oladi, boshqaruvni markazlashtirmaslik tarafdori. Huquqni sotsiologik tushunishning salbiy jihatlari: - agar huquqni qonunlarni hayotga tatbiq etish, real huquqiy tartibot deb tushunsak, huquqiy va huquqqa xilof xatti-harakatlarni belgilash mezonlari yo‘qoladi, chunki huquqni hayotga tatbiq etish qonuniy va g‘ayriqonuniy bo‘lishi mumkin; - huquq ijodkorliganing faqat sudyalar va ma’muriyatchilarga yuklab qo‘yilishi ayrim mansabdor shaxslar tomonidan oshkora zo‘ravonlik va o‘z vakolatlari doirasidan chetga chiqish, ishonchni suiiste’mol qilish xavfini kuchaytiradi. Bizning sharoitimizda mansabdor shaxslarning qonunni chetlab o‘tishi, qonun talablarining aksini qilgan holda o‘z manfaatlarini qondirish hollari uchrab turadi. Agar huquqni sotsiologik tushunish hukmron bo‘lsa, undaylarning faoliyati qonuniy bo‘lib qoladi va huquq bilan, qonun bilan hech qanday bog‘liq joyi qolmaydi. Mansabdor shaxslarga, ayniqsa militsiya xodimlariga «faqat qonun yo‘l qo‘ygan barcha xatti-harakatga ijozat beriladi» tamoyili ko‘proq, ishonchliroq samara beradi. Sotsiologik yondashuv tadqiqotchilar va qonun chiqaruvchi idora uchun yaxshi samara berishi mumkin. Huquqni bilish, foydali va samarali qonunni ishlab chiqish uchun amaldagi qonunchilikni o‘rganish zarur. Hayotga tatbiq etilgan yozma huquq normalarini o‘rganish ularni takomil-lashtirishning eng ma’qul yo‘lidir. Hayotga tatbiq etilgan huquq - ijtimoiy munosabatlarni qonun bilan 14

tartibga solishdagi nuqson va kamchiliklarni aniqlash manbaidir. Huquqning psixologik nazariyasi. Huquqqa yondashuvda ayrim olimlar huquqiy normalar va huquqiy munosabatlar bilan birga huquqiy ongai ham huquq tushunchasiga kiritadilar. Shu bois huquqning psixologik nazariyasi kelib chiqsi, u fanda va amaliyotda mustaqillikka da’vrgar bo‘lsa-da, aslida huquqiy realizm g‘oyalari va boshqa nazariyalar bilan bog‘liqpikda yashab kelmokda. Mazkur nazariya XX asrda mantiqiy to‘la shakllangan bo‘lib, Petrajitskiy, Ross, Reysner va boshqalar bu nazariyaning Ovrupodagi namoyandalaridir. Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari: 1. Inson psixikasi (ruhiyati) - ijtimoiy taraqqiyot - jamiyat, davlat, huquq, axloqning rivojlanishini belgilovchi omil; 2. Huquq tushunchasi va mohiyati qonun sohibi faoliyati orqali emas, psixologik qonuniyatlar - xuquqiy ehtiroslar (imperativ-atributiv xarakter), ya’ni nimagadir huquqiy vakolat (atributiv norma), nimadir qilish burchi (imperativ norma) majmui orqali kiritiladi deb hisoblaydi; 3. Barcha huquqiy his-tuyg‘ular ikkiga - ijobiy (davlat tomonidan o‘rnatiladigan) va intuitiv (shaxsiy) huquq his-tuyg‘ulariga bo‘linadi. Intuitiv huquq inson xulq-atvorining haqiqiy tartibga soluvchisi bo‘lib, «haqiqiy» huquq sifatida qaralishi kerak. Mazkur nazariyaning ijobiy jihatlari: - birinchidan , huquqni tushunishda iqtisodiy, siyosiy jarayonlar bilan birga psixologik jarayonlarga ham e’tiborni qaratadi. Bu ijtimoiy psixologiyani hisobga olmay, individning psixologik tuzilishini inobatga olmay turib qonunlar chiqarish mumkin emasligini biddiradi; - ikkinchidan, jamiyat huquqiy tizimida, huquqiy tartibga solishda xukuqiy ongning o‘rni va ahamiyatini oshiradi; - uchinchidan , inson huquqlarining manbaini qonunlardan emas, inson ruhiyatidan qidiradi. Salbiy jihatlari: - haddan ziyod psixologik omillarga katta e’tibor berib, ijtimoiy-iqtisodiy, 15

siyosiy omillarga e’tiborni susaytiradi; - intuitiv huquqning haqiqiy deb hisoblanishi bilan huquqni davlatdan ajratadi, huquqiy, huquqqa xiloflik, qonuniy va g‘ayriqonuniylik o‘rtasidagi farqni, mezonni yo‘qotadi. Sobiq sovet huquq nazariyasida huquqqa psixologik yondashuv subyektiv idealizmga olib keluvchi nazariya sifatida rad etilgan edi. Biroq, sovet hokimiyatining dastlabki yillarida agar proletar davlatining manfaatlari talab qilsa, sud’yalar huquqiy ongta murojaat qilishi dekretlarda tan olingan edi. Amalda esa, sotsialistik huquqiy ongga asoslanib, joyida otib tashlash intuitiv huquqi keng miqyosda qo‘llanildi. Buning salbiy oqibatlari hammaga ma’lum. Biroq, huquqqa psixologik yondashuv nazariyasining asoschisi L.I.Petrajitskiy huquqni obyektiv va subyektiv, intuitiv va pozitiv, rasmiy va norasmiy turlarga bo‘lib tushuntiradi. Yuridik amaliyotda, xususan qonunchilik va huquqni qo‘llash amaliyotida psixologik nazariya xulosalaridan samarali foydalanish mumkin. Huquq normalari hara-katining psixologik mexanizmini bilish nihoyatda muhim, chunki bu huquqni qo‘llashda huquqni qo‘llovchining kasbiy mo‘ljallarining to‘g‘ri va aniq bo‘lishi, huquqni qo‘llash motivlarining asosli bo‘lishi imkonini beradi. Tabiiy huquq nazariyasi (huquqqa falsafiy yondashuv). Huquqni tushunishga falsafiy yondashuv nazariya sifatida XVII-XVIII asrlarda to‘la mantiqan shakllandi. Uning namoyandalari Gobbs, Lokk, Radishchev va boshqalardir. Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari: - ijobiy huquq, ya’ni davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar bilan bir qatorda insonga tug‘ilishidanoq berilgan oliy, haqiqiy, «tabiiy» huquq mavjud. Har qanday qonun ham huquqiy bo‘lmasligi mumkin; - huquq va axloq aynanlashtiriladi, (mazkur nazariya namoyandalarining fikriga ko‘ra) adolat, haqiqat, ozodlik, erkinlik, tenglik kabi axloqiy tushunchalar huquqning o‘zagani tashkil etadi va huquq ijodkorligi hamda huquqni qo‘llash jarayonini belgalab beradi; - inson huquqlarining manbai qonunlarda emas, inson tabiatida bo‘lib, unga 16

tugalishdan yoxud xudoning amri bilan ega bo‘lish mumkin. Huquqni tushunishning tabiiy huquq nazariyasi quyidagi ijobiy jihatlarga ega: - birinchidan , nazariyalar orasida eng ilgori bo‘lib, yangi erkin davlat tuzumi yaratilishiga asos bo‘ldi; - ikkinchidan, qonunlar huquqiy bo‘lmasligi mumkin, agar qonunlar insonning tabiiy huquqlariga zid kelsa, ularni inkor qilsa, adolat, haqiqat, erkinlik, tenglik me’yorlari buziladi; - uchinchidan, inson huquqlarining manbai tabiat yoxud Olloh deb tan olinadi. Shu bois davlat tuzilmalari va mansabdorlar tomonidan zo‘ravonlik qilishning, suiiste’mollarning oldini olish imkoni yaratiladi. Huquqni bunday tushunish ham o‘ziga xos salbiy jihatlarga ega bo‘lishi mumkin. Xususan: 1. Huquqni mavhum axloqiy qadriyat sifatida tushunish uning shakliy- yuridik xususiyatlarini susaytiradi, qonuniy va qonunga xilof harakatlar mezonini har xil odamda har xil bo‘ladigan erkinlik, adolat, haqiqat to‘g‘risidagi tasavvurlarga qarab belgalashda qiyinchiliklarga olib keladi. 2. Huquqni bunday tushunish huquq bilangana emas, huquqiy ong bilan ham ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Xuquqiy ong esa turli xil odamlarda turlicha bo‘ladi. Huquqni bunday tushunishga O‘zbekistonda ham alohida e’tibor berilmoqda. O‘zbekiston davlatining qonunlari ham insonning tabiiy huquqlarini, adollt, haqiqat, ozodlik, mustaqillik nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda belgalamoqda. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Amir Temur, Alisher Navoiy kabi ajdodlarimiz ham huquqni tabiat yoxud Olloh tomonidan insonlarga berilgan imkoniyatlar majmui deb tushunganlar. Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv. Huquqni tushunishga tarixiy yondashuv XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida mantiqan shakllandi. Uning asosiy namoyandalari Gugo Grotsiy, Savini, Puxta va boshqa olimlardir. 17

Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyalari: 1) Huquq - tarixiy hodisa bo‘lib, til kabi faqat biror kishining kelishuvi yoki kimningdir ko‘rsatmasi bilan emas, muayyan tarixiy sharoitda kelib chiqadi va rivojlanadi. 2) Huquq - dastavval huquqiy odatlar (yuridik oqibatlar keltirib chiqaruvchi, tarixan shakllangan xulq-atvor qoidalari)dir. Qonunlar «milliy ruh», «xalq ongi» zamirida huquqdan kelib chiquvchi qoidalar majmuidir. 3) Bu nazariya namoyandalari inson hukuklarini inkor etib, yirik yer egaligi hukmron bo‘lgan vaqtda insonning tabiiy huquqlarini tan olishi mumkin bo‘lmagan. Huquqni tarixiy tushunish nazariyasining ham o‘ziga xos kamchiliklari yo‘q emas: - bu nazariya yirik yer egaligi tuzumi inqirozga uchragan bir paytda tabiiy huquq nazariyasiga qarama-qarshi nazariya sifatida eski tuzumni saklab qolish niyatida vujudga kelgan; - huquqiy odatlarning ahamiyatini qonunlardan ustun qo‘yishga harakat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida huquqiy urf-odatlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda davlat organlarining huquqiy hujjatlarisiz ojizlik qilib qoladi. Xuquqni markscha tushunish nazariyasi. Huquq nazariyasi huquqni markscha tushunishni bunday ta’riflaydi: birinchidan, huquq sinfiy hodisa bo‘lib, hukmron sinfning qonun darajasida ifodalangan irodasidir. Ikkinchidan, huquqda ifodalangan sinfiy irodaning mazmuni moddiy ishlab chiqarish xarakteri bilan, ishlab chiqarish vositalarining to‘la egasi, davlat hokimiyatini o‘z qo‘lida tutib turgan sinfning xarakteri bilan belgalanadi. Uchinchidan, huquq ijtimoiy hodisa bo‘lib, sinfiy iroda - davlat-normativ irodasi sifatida ifodalanadi. Huquq - davlat tomonidan o‘rnatilgan muhofaza qilinadigan normalar yigindisidir. Huquqni marksistik tushunish o‘ziga xos salbiy nuqsonlarga ham ega. Xususan: 18

- huquqda umuminsoniy qadriyatlarga putur yetkazib sinfiy holatlarga ortiqcha ahamiyat beradi; - huquqni haddan ziyod moddiy omillar iqtisodiy determinizm bilan bog‘laydi. Huquqni tushunishga integrativ yondashuv. Huquqni tushunish bo‘yicha har xil yondashuvlar bilan tanishuv huquqning ko‘p qirrali tushuncha ekanligini tasdiqlab turibdi. Bu yondashuvlarning birortasi mutlaq to‘g‘ri ham emas, noto‘g‘ri ham emas. Ularning har biridan biror foydali jihatlarni topish imkonini beradi. Shu bois huquqni tushunishda integrativ yondashuvga ehtiyoj tugiladi. Chunki, huquqni qo‘llash va huquqni ijod qilish jarayonida bu nazariyalarning barcha ibratli jihatlarini umumlashtirish zarurati tug‘iladi. Biroq, barcha nuqsonlarini umumlashtirish xavfini oldini olish kerak bo‘ladi. Integrativ yondashuv asosida huquqni mukammal qiluvchi, rivoj-lantiruvchi, inson, davlat, jamiyat talablariga javob beruvchi jihatlarni umumlashtirishga e’tibor berish zarur. Bu huquqning shakliga ham, mazmuniga ham taalluqli xususiyatlarni qidirishni zarur qilib qo‘yadi. Erkinlikning adolatli o‘lchovlari huquqning mazmunini tavsiflaydi, shakliy jihatini esa davlat tomonidan majburlovga asoslanuvchi majburiylik tashkil etadi. Shu bois, amaliyotchi (sudya, prokuror, militsiya xodimi, yuriskonsult) uchun qaysi normativ hujjatda, qanday huquqiy munosabat, qanday huquqiy ongda ifodalangan erkinlik va adolatni emas, muayyan jamiyatda muhofaza qilinadigan erkinlik va adolatni himoya qilish muhim. Aks holda noroziliklar, janjallar, har qanday adolatni toptashlarga yo‘l ochiladi. Shunday qilib, huquq amalda mutlaqo mukammal talabga javob beradigan bo‘lmay, vaqt va makon shart-sharoitlariga qarab o‘zgarishlar, to‘ldirishlar, yangilanishlarga muhtoj bo‘ladi. Shu bois huquq ijodkorligining samarali bo‘lishini ta’minlash maqsadida huquqqa har xil yondashuvlardan foydalanish, huquqning har xil ta’riflarini o‘rganib ularni sintez qilish yaxshi samara beradi. Huquq nima degan bahslar asosida juda ko‘p amaliy muammolar: huquqning asoslari, huquqning manbalari, huquqning ta’sir doirasi, huquqning samaradorligi, 19

hukukdagi ziddiyatlar hal qilinadi. Xulosa qilib, huquqning integrativ ta’rifini keltiramiz. Huquq - jamiyatda tan olingan va rasmiy muhofaza bilan ta’minlangan tenglik va adolat me’yorlari, erkin xohish irodalarini mutanosiblashtiruvchi, ularning o‘zaro kurashlarini hamda o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi me’yorlar majmuidir. 20

"O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat. Bu mustatsil, demokratik huquqiy davlatdir. Bu - insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qatiy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’miplab beradigan davlatdir.1 I.A.Karimov I.A. Karimov asarlarida huquq masalalarining rivojlantirilishi. Irson tarixida yangi davr — Inson huquqlari davri boshlandi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1995—2005 yillarni sayyoramizda «Inson huquqlari o‘n yilligi» deb e’lon qildi. Inson huquqlarini himoya qilish mustaqiligimiz Qomusi bo‘lmish Konstitutsiyanipg asosiy tamoyili, O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy tizimini tubdan isloh qilishning asosiy yo‘nalishi va yakuniy maqsadidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan kuyidagi besh strategik yunalishni belgilab berdi: birinchidan, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali mexanizmini ta’minlash; ikkinchidan , inson huquqlari buyicha xalqaro huquqning umum e’tirof etgan tamoyillari va normalari asosida milliy konunchilikni takomillashtirish; uchinchidan, qabul qilingan qonunlarga og‘ishmay amal qilish mexanizmini ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta’minlash; to‘rtinchidan , sudlov islohotini amalga oshirish yo‘li bilan sud tizimini demokratlashtirish; beshinchidan, axoli, ayniqsa, yoshlar va mansabdor shaxslar o‘rtasida hukuqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huquqii ongi va madaniyatini oshirish1. 21

Inson huquqlari m uamm osi — xozirgi zam onni ng eng dolzar b muam molar idan. Inson huquql ar i — jami yatning eng ol iy qadr iyat idir. Inson huquql ari — m uhim konst it ut si yavi y i nsti tut. I nson huquq-l ari — butun insoni yatning inti li shlari , orzu- umi dl ari ni o‘ zi ga jaml agan keng kamrovl i t ushunchadi r. Inson hukuql ari XXI asr tar aqqi yoti ni ng asosi va davr t al abidir. Inson xuquqlari — demokratik-huqukiy davlatning eng muhim belgisi. Inson huquklari — xar bir davlatning demokratik taraqqiyoti darajasini ko‘rsatuvchi muhim mezondir. Shuning uchun ham, inson huquqlari Xalqaro huquqda va milliy huquqiy tizimda muhim o‘rin tutadi. XXI asr boshida oldimizda murakkab vazifalar turibdi: birinchidan , butun bir avlodning ruhiyatini o‘zgartirish va unda yangi siyosiy va huquqiy madaniyatni tarbiyalash; ikkinchidan , jamiyatimizning ayrim guruhlari o‘rtasida har qanday ekstremizmni, murosasizlikni istisno etish hamda xar bir shaxsning huquq va erkinliklariga rioya etilishiga ko‘maklashish. O‘zbekiston 100 dan ortiq xalqaro shartnomalar va konvensiyalarga, shu jumladan inson hukuqlari buyicha 40 dan ortiq hujjatlarga qo‘shildi. Bular orasida Inson hukuqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqorolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi, Iktisodiy, ijtimoiy va madaniy hukuqlar to‘g‘risidagi Xalqaro Paktlar, Bola huquqlari to‘g‘risidagi, onalikni muhofaza o‘ilish to‘g‘risidagi Konvensiyalar bor. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda inson hukuqlari to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari tizimini vujudga keltiruvchi 100 dan ortik, muhim qonunlar qabul qilingan. Bu qonunlar inson huquklarining quyidagi turlariga bag‘ishlangan. Birinchidan : fuqarolarning shaxsiy huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar. Chunonchi, vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida (yangi tahrirda), ta’lim to‘g‘risida, fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga 22

shikoyat qilish to‘g‘risida, muqobil xizmat to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul qilindi. Ikkinchidan: fuqarolarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi qonunlar. Siyosiy partiyalar to‘g‘risida, ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida, Prezident saylovi, Oliy Majlisga, mahalliy Kengashlarga saylov to‘g‘risida, fuqorolarning saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida, kasaba uyushmalari to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul kilindi. Uchi nchidan: fuqorolarning iqti sodi y va ij tim oi y huquqlariga oi d qonunlar . Bu sohada hozirdayoq 100 ga yaqin, shu j um ladan mulk, t adbir kor li k, ij ara, yer to‘ g‘ri si dagi , davl at t asarr ufi dan chiqari sh va xususiylashti ri sh, davl at uy- joy fondini xususiylashti ri sh, mehnat ni m uxofaza qi li sh sug‘ urt a, aholi ni i sh bil an ta’ mi nl ash, istemolchi larning huquqlar ini hi moya qil ish to‘g‘r isidagi va boshqa qonunl ar qabul qili ndi. Xalqar o huquqning um ume’t irof eti lgan t am oyil lar iga sodi q bo‘l ishl ikni o‘z m ill iy m anf aatl ar im iz t aqozo etm okda. Bu O‘zbeki st on uchun xal qaro huquq norm al ar ini ng ust uvor li gi e’ tir of et il ishi ni , i nson huquq- larini must axkaml ashga m oyill ikni , demokrati ya, fuqar ol ar osoyi shtali gi , mi ll iy va mi llatl ar aro totuvl ik g‘oyalariga sodi ql ikni bil dir adi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tavsiyalariga ko‘ra O‘zbekistonda inson huquqlari buyicha quyidagi milliy institutlar tuzilgan va ishlab turibdi: 1 . Inson hukuqlari buyicha Oliy Majlis vakili (Ombudsman) (1995 yil); 2. Oliy Majlis xuzuridagi Amaldagi konun hujjatlari monitoringi instituti (1996 yil); 3. Inson xuquklari buyicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi (1996 yil). Ombudsman O‘zbekistonda ancha keng huquqiy maqomga ega. Uning faoliyati davlat va fuqaro, jamiyat va shaxs o‘zaro aloqalarining eng muhim sohalarini, tarbiyaviy va ma’rifiy vazifalarni kamrab oladi. Ombudsman inson 23

huquqlari to‘g‘risida Ombudsman o‘zining xar yilgi ma’ruzasida parlamentga ma’lum qiladi. Hozirgi kunda bu sohada turgan eng muhim vazifalardan biri, mamlakatimiz mintaqalarida Inson xuquqlari buyicha vakil samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun shart-sharoit yaratish, Ombudsman institutining haqiqiy mustaqilligini ta’minlash zarur. Bundan tashqari, inson huquklari sohasida Milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan davlat va jamoat tashkilotlarinnng yaxlit tizimini barpo etish lozim". O ‘ z b e k i s t o n d a i n s o n h u q u q l a r i v a d e m o k r a t i k i n s t i t u t l a r n i r i v o j l a n t i r i s h d a g i u s t u v o r y u n a l i s h q a n d a y ? S h a h a r v a k i s h l o q l a r d a o d a m l a r n i n g , y o s h l a r n i n g , a y o l l a r n i n g k e k s a l a r n i n g o ‘ z h u k u q l a r i n i b i l i s h v a u l a r d a n f o y d a l a n i s h g a b o ‘ l g a n i n t i l i s h i k u c h a y i b b o r m o k d a . B u — O ‘ z b e k i s t o n n i n g , d a v l a t m u s t a q i l l i g i y i l l a r i d a p a y d o b o ‘ l g a n s i y o s i y v a h u q u q i y m a d a n i y a t i u c h u n y a n g i h o d i s a d i r . « O ‘ z h a q x u q u q i n i t a n i y d i g a n , o ‘ z k u c h i v a q o b i l i y a t i g a t a y a n i b y a s h a y d i g a n , a t r o f i d a r o ‘ y b e r a y o t g a n v o q e a - h o d i s a l a r g a m u s t a q i l m u n o s a b a t d a b o ‘ l a d i g a n , s h u b i l a n b i r g a , o ‘ z s h a x s i y m a n f a a t l a r i m a m l a k a t v a x a l q m a n f a a t l a r i b i l a n u y g ‘ u n h o l d a k o ‘ r a d i g a n e r k i n s h a x s n i s h a k l l a n t i r i s h u c h u n b a r c h a z a r u r s h a r t - s h a r o i t l a r n i y a r a t i s h d a r k o r » . S h u o ‘ r i n d a p r e z i d e n t i m i z I . A . K a r i m o v n i n g h u q u q t o ‘ g ‘ r i s i d a g i b e r g a n t a ’ r i f i n i e s l a m a s d a n i l o j i m i z y o ‘ q . P r e z i d e n t i m i z “ H u q u q – b u m u s t a q i l l i k d i r ” – d e y a h u q u q q a t a ’ r i f b e r g a n . B u s o ‘ z z a m i r i d a c h u q u r m a ’ n o y a s h i r i n g a n . C h u n k i h a r b i r s h a x s m u s t a q i l b o ‘ l i s h i u c h u n a v v a l o o ‘ z h u q u q l a r i n i b i l i s h i v a a n g l a b y e t m o g ‘ i l o z i m . O ‘ z h u q u q i n i b i l g a n v a t a l a b q i l a o l g a n f u q a r o h e c h q a c h o n b i r o v g a t o b e ’ b o ‘ l m a y d i . S u v e r i n i t e t n i n g e n g m u h i m b e l g i s i – K o n s t i t i t u t s i y a . K o n s t i t u t s i y a b u – h u q u q d i r . 24

“Davlatimizning oldiga qo‘ygan zng dolzarb vazifalardan biri demokratik fuqarolik jamiyatini tuzish. Ushbu vazifani amalga oshirishda fuqarolar asosiy rol o‘ynaydi, albatta. Fuqarolar ushbu vazifani amalga oshirishdagi ishtirokida ularning huquqiy ong darajasi muhim o‘rin tutadi. Ushbu vazifani amalga oshirishda shoshqaloqlikka yo‘l qo‘ymaslik va birinchi navbatda halqimizning huquqiy ongini shakllantirish har bittamizning oldimizga qo‘ygan vazifamiz, burchimiz bo‘lishligi lozimdir.” 25

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, «O‘zbekiston», 2003. 2. Saidov A Tojixonov U, Odilqoriyev X. «Davlat va huquq asoslari». IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti, 2002. 3. Islomov Z. «Davlat va huquq: umumnazariy masalalar», Toshkent, «Adolat», 2000.Saidov A, Tojixonov U. Davlat va huquq nazariyasi. IIVA, Toshkent, «Adolat», 2001. 4. Mualliflar jamoasi. «O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi», Toshkent, «Moliya», 2002. 5. Gegel. Filosofiya prava. M.: Norma, 1990. 6. Darendorf R. Doroga k svobode: demokratiya i yeyo problem v Vostochnoy Yevrope. Vop. F-i, 1990. st. 9. 7. Odilqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. Toshkent, Sharq, 2002. 8. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qilish to‘g‘risida"gi 1991yil 31 avgust qarori // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991 yil. 11-son. 26

O'xshashlar

Huquq normasi tushunchasi

Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari, funksiyalari

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi

Davlat mexanizmi tushunchasi va xususiyatlari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari