Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

336.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi Toshkent Davlat Yuridik Instituti. Kafedra : Davlat va huquq nazariyasi KURS ISHI Mavzu : H UQUQ IY MUNOSABATLAR TUSHUNCHASI VA TURLARI

R E J A : KIRISh……………………………………………………3 ASOSIY QISM: 1 Huquqiy munosabatlar tushunchasi, asosiy belgilari va turlari…………………………………………………..….5 2 Huquqiy munosabatlarning subyektlari…………….…12 3 Huquqiy munosabatlaring obyektlari………………….13 4 Huquqiy subyektlik tushunchasi va uning tarkibiy qismlari…………………………...….17 5 Subyektiv huquq va yuridik majburiyat tushunchasi…………………………………………..20 6 Yuridik fakt huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi manba sifatida……………....... 24 7 Huquqiy munosabatlarda yuridik tarkib tushunchasi va uning turlari……………………………………………………26 X U L O S A……………………………………………..27 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati…………………………………………………..28 2

KIRISh Men, kurs ishini yozishda mavzuimning «Davlat va huquq nazariyasi» fanida tutgan o`rni va boshqa yuridik fanlar bilan bog`liqligini e`tiborga oldim. Chunki bo`lajak huquqshunos uchun dastlabki yuridik fundamental bilimlar «Davlat va huquq nazariyasi» fanidan berila boshlanadi. Shuni hisobga olgan holda, har bir mavzuni puxta o`rganmog` lozim. Huquqiy tafakkur, siyosiy va huquqiy dunyoqarash, ong hamda yuridik madaniyatni shakllantirish, jamiyatdagi davlat va fuqaro o`rtasidagi huquqiy munosabatlar xususidagi muntazam tizimli bilimlar berish bu fanning asosini tashkil etadi. Men kurs ishi mavzusini «Davlat va huquq nazariyasi» fanining dolzarb mavzularidan biri bo`lmish «Huquqiy munosabatlar» mavzusi haqida yozishga qaror qildim. Uning dolzarbligi shundaki – huquqiy munosabatlar bu bir tomonga subyektiv huquq va boshqa bir tomonga yuridik majburiyat yuklovchi ijtimoiy munosabatlarning alohida bir ko`rinishidir. Shunga asosan huquqiy munosabatlarni muntazam rivojlantirib boorish natijasida ularga beriladigan subyektiv huquq va majburiyatlarni huquq normalariga muvofiqlashtirishni ko`zda tutadi. Shu muvofiqlashtirishda yuzaga keluvchi muammolarni hal etish dolzarb vazifa. Bu muammolarni toppish va hal etish uchun ko`proq izlanish va o`rganish kerak. «Huquq ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib – intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi» dir. 1 Respublikamiz mastaqillikka erishganidan so`ng jamiyat hayotining barcha sohalarini rivojlantirish jahon andozalariga mos o`z milliy qadryatlariga asoslangan demokratik huquqiy davlat qurishga kirishdi. Shu munosabat bilan jamiyatda amal qilib kelayotgan huquqiy munosabatlarga ham o`zgartirish 1 Каримов И.А. «Узбекистоннинг сиёсий – ижтимоий ва иктисодий истикболларининг асосий тамоиллари» Т.,Узбекистон , 26 бет 3

kiritish talab etilmoqda. Bugungi kunga kelib juda ko`p olimlar va fan nomzodlari jumladan: A.X.Saidov, U.Tojixonov, X.T.Odilqoriyev, Z.M.Islomov va rus olimlari S.S.Alekseev, A.B.Vengrov, V.V.Lazarev va boshqa bir qator olimlarning ilmiy asarlari va maqolalarida huquqiy munosabatlar masalasi o`rganib chiqilib nazariy jihatdan asoslab berilgan. Ushbu kurs ishini yozishda yuqorida nomlari ko`rsatilgan olimlar va fan nomzodlarining ilmiy asarlaridan, ularning izlanishlari natijasida vujudga kelgan maqolalar va monografiyalardan, va asrlar osha shakllanib kelayotgan boy huquqiy merosimizga ham izchil tayanilgan. Kurs ishini maqsadi va vazifalari mavzuimning mohiyati ilmiy yangiliklar, olingan natijalar va xulosalar-kirish, 6 qismdan iborat asosiy qism va xulosa qismlarida bayon qilingan. Bundan tashqari kurs ishining oxirida foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatini ilova qildim. 4

1. Huquqiy munosabatlar tushunchasi, asosiy belgilari, turlari. Huquqiy munosabatlar muammosi davlat va huquq nazariyasi fanining markaziy masalalaridan biridir. Huquqiy munosabatlar huquq bilan bog`liq bo`lgan huquqiy asosdagi munosabatlardir. Ular tabiiy huquq va majburiyatlar bilan birgalikda vujudga keladi, davlat paydo bo`lishi bilan esa ularning eng muhimlari qonun tusini oladi. “ Huquqiy munosabat - kishilarning o’zaro subyektiv huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi aloqalaridir. Bu aloqaning alohida shakli. Ya’ni, huquq normalari bilan mustahkamlangan huquq va majburiyatlar orqali amalga oshadigan aloqadir. ” 1 Huquq tabiiy narsa sifatida amaldagi qonun ideali. U bilan aloqada bo`lgan huquqiy munosa batlar esa qonun bilan tartibga solib turiladigan ijtimoiy munosabat idealidir. “ Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning xar xil ko’rinishlari, shuningdek, kishilar o`rtasidagi ijtiomiy aloqalar hisoblanadi. Ular individlarni faoliyatiga va yashashlariga ko’ra birlashtiradilar. ” 2 Inson tabiatida, inson hayotida tabiiy huquqning shakllanishi, erkinlik qoidalari huquqiy munosabatlarning shakllanish jarayoni bilan parallel shaklda, bir-biriga bog`liq, bo`lmagan holda boradi. Amaldagi qonun normalarida yuridik normalar va huquqiy munosabat larning o`zaro bog`liqligi ancha kuchli. Sohiblar bir-biri oldida tegishli subyektiv huquq va majburiyatlarni o`taydilar. Huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari bir biri bilan o`zaro mutanosib tarzda bog`liq bir tomonning huquqiga ikkinchi tomonning majburiyati muvofiq keladi masalan: ishga olish bilan bog`liq huquqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabo`l qilingan hodimda muayyan hodim faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona ma’muriyatida esa 1 “Davlat va Huquq nazariyasi” Mualliflar jamoasi. Toshkent 2005. 470 bet 2 X.R.Isanov “Davlat va Huquq nazariyasi” Navoiy 2010 y. 102 bet 5

tegishli ish haqi to`lash majburiyati paydo bo`ladi. Ayni paytda ikkala sohib ham qonunda belgilangan qator huquqlardan foydalanadilar. 3 Yuridik adabiyotlarda huquqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir guruh olimlar huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi deb hisoblaydilar (L.S.YAvich, 1 V.K.Babaev, 2 YU.I.Grevsev 3 va boshqalar). Boshqa mutahasislarning ta’kidlashicha:”Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning alohida shakli emas, ya’ni ular mulkiy, hodim, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida mustaqil o`rin tutmaydi: huquqiy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli ifodasi sifatida namoyon bo`ladi. Ijtimoiy munosabatlar huquqiy shaklga ega bo`lishi mumkin, bunda ular huquqiy munosabatlar deb atladi 1 ”. Shunday qilib, huquqiy munosabatlar — dav lat tomonidan himoya qilinadigan, odatda, qonun normalarining kishilar xatti-harakatlariga ta’siri natijasida yuzaga keladigan va uning qatnashchilarida subyektiv huquqlar, yuridik maj buriyatlar mavjudligi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy munosabatlardir. Huquqiy munosabatlar quyidagi beshta belgiga ega . Biriichi belgi . Huquqiy munosabatlar - ij timoiy munosabatlar, ya’ni kishilar o`rtasidagi faoliyat, xatti-harakatlar bilan uzviy bog`liq, bo`lgan munosabatlardir. Bu odamlar bilan moddiy buyumlar o`rtasidagi aloqalar huquqiy mu nosabatlar emas. Biron narsaning egasi unga nisbatan huquqlar yig`indisiga ega, biroq; bu huquqlar boshqa kishilar bilan munoabatlarga kirishgandagina jonlanadi: mulkdor kimgadir narsani sotishi, sovga qilishi yoki foydalanib turishga berishi mumkin. Shu bilan birga, ulardan o`zining mulk huquqiga rioya etishlarini talab qiladi. Huquqshunoslik fanida, «ijtimoiy munosabatlar» va «ijtimoiy aloqa» tushunchalari ba’zan bir-biridan ajratiladi, ayrim xollarda esa aynan bir xil deb 3 1 Лазарев В.В. Липень С.В. Теория государства и права – М., 1998. 290-291 бет. 2 Обшая теория права. Под Ред. В.К.Бабаева.-Н.Новгород, 1993, 405-407 бет. 3 Гревцев Ю.И.Правовыеотношения и осуществление права.-Л.,1987, 29-42 бет. 1 6

karaladi. Bu, bizningcha, to`gridir. Har qanday ijtimoiy munosabatlar kabi huquqiy muno sabatlar ham insonning ongli faoliyati natijasidir. Insonlar o`rtasidagi huquqiy aloqalar ongli ravishda bo`ladi va ular insonning idrokli faoliyati natijasida yuzaga keladi. Uziga xos ijtimoiy munosabatlr bo`lgan huquqiy munosabatlar ko`p kirrali ijtmoiy hayot ta’sirida vujudga keladi. Huquqiy munosabatlar nafaqat moddiy, balki, huquqni jonlantiruvchi hayotiy vaziyatlarda yashiringan bo`ladi. Huquqiy munosabatlarning tarixan zuravonlikka asoslangan munosabatlardan keyin paydo bo`lganligi shubxasizdir. Odatda, huquqiy munosabatlarniing mafko`raviy xislatini, ularning uziga xos belisi deyishadi. Mafko`ra muayyan manfaat va inilishlarni ifodalasa-da, sinfiylik bilan bir xil emas. Chunki, u ijtimoiy hayotga rang-barang karashlar tizimidan iborat. Xo`jalik hayotiii kattik markazlashtirilgan holda boshqarishga itilish- mafko`ra; bozor iktisodiyotiga utish va erkin ishbilarmonlik ham — mafko`ra; davlat va jamiyatning dinga munosabati, axolining kam ta’minlangan katlamlarini kullash ham mafko`radir. Qonunchilik va u bilan bog`lik huquqiy munosabatlar mafko`raviy hodisa bo`lib kolaveradi. Bu yerda eng asosiysi, mafko`ra o`ta sinfiy, ruxiy manfaatlarni emas, balki umuminsoniy qadryat va manfaatlarni amalda ifodalashi lozim. Ikkinchi belgi . Huquqiy munosabatlar — amaldagi qonunchilikning kishilar xatti-Harakatiga ta’siri natijasida vujudga keladigan munosabatlardir. Huquq normasi va huquqiy munosabat o`rtasida jiddiy bog`liklik mavjud. Yuridik nor- malarda ko`rsatilgan huquqiy munosabatlar hayotda vujudga keladi, ya’ni huquqiy munosabatlar qonuniy munosabatlardir. Qonun normalari bormi, demak huquqdy munosabatlar paydo bo`ladi, normalar bo`lmasa, huquqiy munosabatlar ham bo`lmaydi. Huquqiy normalar tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlardan, huquqiy vokelikdan bevosita kelib chiqishi kerak, chunki huquqiy normalar munosabatlarni to`g`diruvchi sabab bo`lishdan avval ushbu munosabatlar ichki 7

rivojlanishning oqibati,ularning zaruriy, mohiyatiga oid maxsus belgisi bo`lganligidir” 1 Uchinchi belgi . “Huquqiy munosabatlar — kishi lar o`rtasidagi subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar vositasidagi aloqalardir” 4 . Bu aloqalarning alohida shakli, obyektiv huquq normalarida mustaxkamlangan huquq va majburiyatlar orqali namoyon bo`ladi. Subyektiv huquq egasi - shaxs, huquqiy majburiyat egasi, majburiyatli shaxsdir. Huquqiy munosabatlarda vakolatli shaxsga majburiyatli shaxs boshqa kishimi, tashkilotmi, davlat organi yoki davlatning uzi bo`lishidan kat’i nazar, karama- karshi turadi.Bu ma’noda huquqiy muno sabatlar individuallashtirilgan aloqalardir. Bunda individuallashtirish ikki shaklda amalga oshiriladi: birinchidan, nomma-nom. Bunda huquq subyektlari o`zining to`liq ismi (familiyasi) yoki to`liq. rekvizitlari (agar tashkilot bo`lsa) bilan ataladi; masalan, oila-nikox, munosabatlari, tashkilotlar o`rtasidagi maxsulot yetkazib berish, yukni tashib berish buyicha munosabatlar shular jumlasidandir; ikkinchidan , ijtimoiy vazifaning nomlanishi buyicha. Bunda subyektlarni nomma-nom yoki rekvizit buyicha belgilash ahamiyatga ega emas, faqat ularning ijtimoiy mavqelari aytiladi; sotuvchi — Haridor, davlat — Fuqaro. Aynan mana shu huquqiy munosabatlar subyektlarni yakkalashtirish usuli bo`lib, bozor va dukonlardagi savdo-sotiq munosabatlariga xosdir. To`rtinchi belgi . Huquqiy munosabatlar- ixtiyoriy munosabatlardir. Huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi uchun huquq normalaridan tashqari, uning qatnashchilarining ham ixtiyori zarur. Shunday huquqiy munosabatlar borki, ular ning yuzaga kelishi uchun barcha qatnashchilarning ixtiyori zarur. Masalan, nikox, uqilishi uchun ikki tomonning roziligi kerak, Haridor va so tuvchi kelishsagina oldi-sotdi bo`ladi va xokazo. YAna shunday huquqiy munosabatlar borki, ular ning yuzaga kelishi uchun subyektlardan birining ixtiyori yetarli. 1 1 Дудин А.П. Диалектика правоотношения. –Саратов, 1984. 13 бет 4 X . T . Одилкориев , И . T . Тултеев , M .И. Сувонкулов ва бошк . “ Давлат ва Хукук назарияси ” T . 2010. – 336 б. 8

Masalan, huquqni muxofaza qiluvchi organlar tomonidan jinoyat ishi kuzgatilishi. Beshinchi belgi . Huquqiy munosabatlar- dav lat tomonidan himoya qilinadigan munosabatlar dir. Davlat yuridik normalar talablarini bajarishni ta’minlagan holda, shu normalar asosida yuzaga keluvchi munosabatlarni ham himoya qiladi. Davlat tomonidan himoya qilinadigan huquqiy munosabatlar Har qanday jamiyat qonunchiligining asosini tashkil etadi. Huquqiy munosabatlarni ko`pgina asoslarga ko`ra, har xil turlarga bo`lish mumkin 5 . Huquqiy munosabatlarni quyidagi turlarga bo`lish maqsadga muvofiqdir: Tartibga soluvchi va muxofaza qiluvchi huquqiy munosabatlar. Tartibga soluvchi huquqiy munosabatlar subyektlarning qonunga muvofiq xatti- Harakatlari, ya’ni qonun asosida yuzaga keladigan va ularga to`liq mos keluvchi xatti-harakatlardir. Bunday huquqiy munosabatlar qonunchilik mohiyatini, uning asosini tashkil etadi, ularning mavjudligi va rivojidan jamiyat manfaatdor bo`ladi. Qonuniy asosda yuz beradigan konstitutsiyaviy, mulkiy, hodim, oila, nikox, qonun chilik munosabatlari va boshqa huquqiy munosa batlarning hammasi huquqiy tartibga solingan munosabatlardir. Muxofaza qiluvchi huquqiy munosabatlar subyektlarning qonuniy xatti- harakatlari oqibatida, bu xatti-harakatlarga jamiyat, davlat va boshqa fuqarolarning aks ta’siridir. Muxo faza qiluvchi huquqiy munosabatlarning maqsadi jamiyatdagi munosabatlarning normal tartibi ni himoya qilish, huquqbuzarni jazolashdir. Muxofaza qilish munosabatlari doirasida, javobgar, uz xatti-harakati bilan yetkazilgan zararni qoplaydi, huquqbuzarga jarima solinadi, jinoyatchi jinoiy javobgarlikka tortiladi, hukm qilinganlar jazo muddatini o`taydi va x.k. Umuman, jinoyat huquqi muhofaza qilish soxasidir. Biroq, muhofaza qilish munosabatlari huquqning boshqa tarmoqlari, shu jumladan konstitutsiyaviy 5 «Референдум якунлари хамда давлат хокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари» тугрисидаги конституциявий конуни. 2002 йил 4 апрель. Олий Мажлис Ахборотномаси 2002, 12 сон 215 модда 9

hodim va boshqa huquq tarmoqlari ko`rsatmalariga ko`ra vujudga keladi. Tarmoq huquqiy munosabatlari . Bunday turlashning asosi huquqning tarmoqlarga bo`linishidir. Huquqning kancha tarmogi bo`lsa, huquqiy munoabatlarning ham shuncha turlari mavjud, masa-lan, konstitutsiyaviy, fuqarolik, ma’muriy, jinoiy, hodim, oila huquqi kabilar. Huquqiy munosabatlarni tarmoqlarga ajratishda moddiy-huquqiy va protsessual huquqiy munosabatlarga ajratish katta ahamiyatga ega. Moddiy-huquqiy munosabatlar . Moddiy huquq normalari asosida vujudga keladi. Ularning mazmuni - huquq subyektlari manfaatlarining predmetini tashkil etuvchi huquq va majburiyatlardir. Yuridik faoliyatning mohiyati esa fuqarolik huquqiy, konstitutsiyaviy-huquqiy, ma’ muriy-huquqiy va boshqa moddiy-huquqiy munosabatlardan iborat. Protsessual huquqiy munosabatlar . Protsessual normalar asosida yuzaga keladi va moddiy-huquqiy munosabatlardan tugiladi. Ular subyektlarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish, yuridik faoliyat (Fuqarolik-protsessual, jinoiy-protsessual, ma’muriy-protsessual va boshqa protsessual huquqiy munosabatlar)ni xal etish tartibini nazarda to`tadi. Protsessual huquqiy munosabatlarning uziga xosligi yana shundaki, ular protsessual huquqiy normalarsiz umuman vujudga kela olmaydi.Agar moddiy -huquqiy munosabatlarni ijtimoiy borlik va yuridik normalar bilan muvofiqlashtirsak, quyidagicha sxema paydo bo`ladi: ijtimoiy munosabatlar - huquq normalari - moddiy-huquqiy munosabatlar. Huquq normalari mavjud ijtimoiy munosabatlarga tadbiq etiladi va natijada huquqiy munosabatlar paydo bo`ladi. Bu holda ijtimoiy munosabatlar huquqiy normalarga bog`liq bo`lmagan holda vujudga kelib, unga yakin huquqiy kiyofaga kiradi va huquqiy munosabatga aylanadi. Protsessual huquqiy munosabatlar esa boshqa masala. Ular yuridik protsessual norma paydo bo`lmaguncha yuzaga kelmaydi. U shunday huquqiy munosabatlarni bunyod etadiki, uzi bekor bo`lishi bilan bunday munosabatlar ham yukoladi. Masalan, jinoiy ish kuzgash buyicha subyektlar o`rtasidagi 10

protsessual munosabatlar tegishli protsessual normalar borligi tufayli mavjud. Bu normalar tegishli harakatlar tartibini ko`zda tutadi, ular kassatsiya ishlarini yuritish, tegish li huquqiy munosabatlar, sud hukmi, qarorlarni rad etish va bekor qilish to`g`risidagi protsessual normalar borligi uchun ham marjuddir. Yuridik adabiyotlarda huquqiy munosabatlar, mutlaq va nisbiy, umumiy va aniq, turlarga bo`linadi. Nisbiy huquqiy munosabatlarda barcha qatnashchilar majburiyatli shaxslar ham (Haridor va sotuvchi, buyurtmachi va pudratchi) aniq, belgilangan. Mutlaq huquqiy munosabatlarda esa bitta shaxs ma’lum - subyektiv huquq egasi. Qolgan hamma subyektlar majburiyatlardir, ya’ni vakolatli shaxsning o`z subyektiv huquqini amalga oshirishga to`sqin bo`lmasliklari kerak. Bunday huquqiy munosabatlarga mulkiy yoki mualliflikka oid munosabatlar misol bo`lishi mumkin. Umumiy xukutsiy munosabatlar Fuqarolarning asosiy huquq., erkinlik va burchlarini belgilovchi konstitutsiyaviy normalar asosida yuzaga keluvchi munosabatlardir. Davlat Fuqarolari qonunda kat’iy belgilangan huquqlari buyicha huquqning barcha subyektlari bilan huquqiy aloqada bo`ladilar. Agar bu huquqlar va erkinliklar amalga oshirilsa, aniq munosabatlar paydo bo`ladi. 2. Huquqiy munosabatlarning subyektlari Huquqiy munosabatlarning subyektlari – huquqiy munosabatlarning subyektiv huquq, yuridik burchlarga ega bo`lgan qatnashchilaridir. Huquqiy munosabatlarning subyektlari, ularning mazmuni va obyektlari huquqiy munosabat lar tarkibini tashkil etadi. Kundalik hayotda turli xil huquqiy munosa batlar yuzaga keladi va ularning subyektlari bir-biridan farq qiladi. Bu alohida kishilar yoki tashkilotlar bo`lishi mumkin. Huquqiy munosabatlarning subyekti bo`lgan shaxslar mustaqil davlatning fuqarolari, ajnabiy va fuqaroligi bo`lmagan shaxslardir. Xorijliklar va fuqaroligi 11

bo`lmagan shaxslar mustaqil davlat fuqarolari kabi huquqiy munosa batlarga kirishadilar, biroq, bu yerda chegaralashlar bo`lishi mumkin, Masalan, ular saylash va saylanish huquqiga hamda Qurolli kuchlarda xizmat qilish huquqiga ega emas. Huquq subyektlari doimo kishilardir. Biroq. o`rta asrlarda va undan keyingi davrlarda ham xayvonlar va jonsiz predmetlar huquq subyekt lari deb tan olingan. Taniqli ingliz elshunos olimi Dj. Frezer xayvonlar ustidan o`tkazilgan sud jarayonlarini tuzgan. Masalan, 1457 yilda Fransiyada cho`chqa va uning oltita bolasi J. Mar tin degan kishini ataylab uldirdi deb sudga berilgan. Guvohlarning ko`rsatmalarini eshitgan sud chuchqani «qiyshiq daraxtga orqa oyoqlaridan osish» orqali uldirishga hukm qilgan. Hukm sud ko`rsatmasiga qatiy rioya etilgan holda ijro qilingan 1 Huquqiy munosabatlarning subyektlari bo`lgan tashkilotlar davlat va unga tegishli bo`lmagan tashkilotlar davlatning uzidir. Davlatga tegish li bo`lmagan tashkilotlar juda ko`p va xilma-xil. Bo`lar ijara va xususiy korxonalar, xorijiy firma va kompaniyalar, tijorat banklari va tijorat tuzilmalari, tadbirkorlik uyushmalari va boshqalardir. Davlatga tegishli tashkilotlar qonunda belgilangan quyidagi xollarda huquqiy munosabat larning subyekti bo`la oladilar. Birinchidan , davlat tashkilotlarining huquq subyekti sifatida o`zlarining vakolatlarini amalga oshirishi qonunchilik xujjatlarini chiqarish huquqiga egaligida, moddiy tashkiliy, majburlovchi vositalar bilan ularga ta’sir etishi va bajarilishini ta’minlash imkoniyati borligida uz ifodasini topadi. Oliy Majlis yoki xukumat o`z vakolati doirasida normativ xujjatlar qabul qiladi, davlat boshqaruvining maxalliy organlari esa transport, uy-joy tuzilma lari va boshqa tuzilmalarning ishini tashkil etadi, proko`ratura, ichki ishlar organlari, huquqbuzarlarni javobgarlikka tortadi, sud hukm yoki qaror chiqaradi. Rektor talabani fanlarni o`zlashtira olmaganligi uchun oliy o`quv yurti hisobidan chiqaradi. Bo`lar davlat organlari huquq subyektlari sifatida o`z vakolatlarini amalga oshirishning ba’zi xolatlari, xolos. 1 Фрэзер Дж. Фольклор в Ветхом Завете. М., 1985. 443 - 449 бетлар .12

Ikkinchidan, davlat tashkilotlari jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida qatnashadilar. Bunda tashkilot, birlashma, partiya, uyushma va boshqa tuzilmalar vakolatlarini emas (bu ularda umuman yuk), balki ularning nizomida ko`zda tutilgan huquqlarni amalga oshiradilar. Uchinchidan, xo`jalik va mulkiy faoliyatning amalga oshirilishi. Bu xolatda tashkilot huquq subyekti bo`lish uchun yuridik shaxs makomiga ega bo`lishi kerak. Yuridik shaxs deb, uz mulkiga yoki to`la xo`jalik yuritishda, operativ boshqarishda uziga xos mulkka ega bo`lgan, ana shu mulk bilan uz majburiyatlari buyicha javob beradigan, sudda va xo`jalik sudida uz nomidan qatnasha oladigan tashkilot tan olinadi.Odatda yuridik shaxs deb tashkilotlar tan olinar edi. Mustaqil O`zbekistonning «Dexkon fer mer xujaligi to`grisida»gi qonuni esa yakka Fuqarolarni ham (agar fermer xujaligi bir kishidan iborat bo`lsa) yuridik shaxs sifatida tan oladi.Huquq. subyektlariga tashkilotlar va davlat ham kiradi. O`zbekiston Respublikasi davlat si fatida juda ko`p huquqiy munosabatlarda qatnashadi. Masalan, xalkaro huquqiy — xorijiy davlatlar bilan alok.a o`rnatishda O`zbekiston Fuqaroligiga qabo`l qilish, Fuqaroni davlat mukofoti bilan taqdirlash va boshqa xollarda davlat qonunchilik munosabatlariga kirishadi. Jinoiy ishlar buyicha hukmlar O`zbekiston Respublikasi nomidan chiqarilganligi uchun jinoiy - huquqiy munosabatlarga kirishadi. Davlat huquq subyekti sifatida qatnashadigan shularga uxshash boshqa huquqiy munosabatlar ham mavjud. 3. Huquqiy munosabatning obyektlari. Huquqiy munosabatning obyekti muammosi murakkab masalalardan biridir. Bu yerda obyekt deganda nimani tushunish lozim? Falsafada obyekt deganda, subyektning amaliy va ilmiy faoliyatida unga karama-karshi turgan narsa tushuniladi. Obyekt - subyekt bilan o`zaro aloqada bo`ladigan obyektiv borlikning bir bo`lagidir. 13

Obyektni bunday tushunish huquq. soxasiga ham taalluqlidir. Faqat shuni nazarda tutish kerakki, agar falsafiy talkinda, inson faoliyatiga aralashuvchi, inson tomonidan uzlashtiriluvchi va urganiluvchi narsalar obyektga aylansa, huquq soxasidagi obyekt tushunchasi ancha tor. Huquq obyekti — ijtimoiy munosabatlar. Ular huquqiy tartibga solish predmeti bo`la oladi va huquqiy tartibga solishni talab qiladi. Huquqiy munosa batlar tushunchasi esa yanada tor bo`lib, huquq. obyektiga nisbatan ancha aniqrok.. Bu ma’lum shaxs-larning faoliyati yunaltirilgan munosabatlar, ijtimoiy munosabatlarning bir bo`lagidir. Huquq obyekti ancha mavxum tushuncha. Huquqiy munosa batlar obyekti aniqrok., chunki u ijtimoiy mu nosabatlar tizimida subyektlarning o`zaro munosabatiga sabab bo`layotgan elementdir. Shunday qilib, huquqiy munosabat obyekti – subyektlarning subyektiv huquqlari va yuridik majburiyatlari yunaltirilgan narsadir. Huquqiy munosabatning obyekti nima bo`la oladi? Bu muammo buyicha ikkita nazariya mavjud. Birinchisi, monistik (yakka obyekt) naza riya; ikkinchisi, plyuralistik (obyektlarning ko`p xilligi) nazariya. Huquqiy munosabatlar obyektining monistik nazariyasiga ko`ra, huquqiy munosabatning obyekti huquqiy ta’sirga munosabat bildira olish qobiliyatiga ega bo`lish kerak. Xolbuki, faqat inson xatti-Harakatigina bunga qobil. Shu bois, inson xatti-harakatini huquq va majburiyatlar obyekti deb tan olish lozim. Inson xatti-harakati - huquqiy munosabatning yagona obyekti, shu bois nazariya ham monistik deb ataladi. Xatti-Harakat bir qator huquqiy munosabat larning obyekti bo`lishi mumkin. Huquqiy munosabatlar obyektining plyuralis tik nazariyasi mavjud huquqiy munosabatlarning turlicha ekanini to`gri aks ettiradi, faktlarga tayanadi, amaliy jihatdan qulay. Bu nazariya huquqiy munosabatlarning turlicha ekanini ko`rsatish imkonini beradi, ularni faqat majburiyatli shaxsning xatti-Harakatiga olib borib taqamaydi. Quyidagi ijtimoiy hodisa va ne’matlar huquqiy munosabatlarning obyektlari 14

bo`la oladi. Birinchidan, moddiy dunyo predmetlari. Ularga ashyolar kiradi. Yuridik ma’noda ashyolar tabiiy xolatda saklangan hamda insonning hodim fao liyati jarayonida yaratilgan va ular sababli huquqiy munosabatlar paydo bo`ladigan buyumlardir. Ashyolarga: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari, pul, qimmatli qog`ozlar va xokazolarni o`z ichiga oladi. Iste’mol buyumla ri, sanoat mollarining oldi-sotdisi, ayirboshlash, xadya qilish, meros koldirish kabi moddiy dunyo predmetlari huquqiy munosabatlar obyek tiga aylangan ayrim misollardir. Ikkinchidan, ma’naviy ijod maxsulotlari. Bu insonning akdiy hodimi natijasida yaratilgan, san’at, adabiyot asarlari, suratlar, kino va boshqalardir. Ular sababli huquqiy munosabatlar paydo bo`ladi. Aynan ular muzey, kurgazma, kutubxona, mushoira kechalariga boruvchi Fuqarolar, ya’ni subyektiv huquq. egalarini qiziqtiradi. Bu yerda subyekt ijod maxsuli bo`lgan obyektga qiziqadi. Basharti, u qiziqish bo`lmay, vakolatli shaxsning boshqa intilishlari bo`lsa, huquqiy munosabatlar obyekti ham boshqacha bo`ladi. Masalan, Fuqaro adabiyot asari bo`lgan, .o`zini qiziqtiradigan kitobini sotib oldi. Bu holda huquqiy munosabatlar obyekti ijodiy hodim maxsulotidir. Agar xuddi usha kitob uyga bezak sifatida olingan bo`lsa, u holda kitob ijodiy hodim maxsuli emas, balki moddiy buyumga aylanadi. Uchinchidan, shaxsiy nomulkiy ne’matlar. Huquqiy munosabatlarning obyekti bo`lgan shax siy nomulkiy ne’matlar deganda inson va uning shaxsiga bevosita bog`liq bo`lgan nomoddiy ne’mat lar tushuniladi. Bu — insonning sog`ligi, x.ayoti, or-nomusi, kadr-qimmatidir. Inson hayotiga ta-jovuz qilingan xollarda obyekti inson hayoti bo`lgan jinoiy-huquqiy munosabatlar paydo bo`ladi. Jinoyat qonunida shaxsning hayoti, sog`ligi, erkinligi va kadr- qimmatiga karshi sodir etilgan jinoyat uchun jinoiy javobgarlik belgilangan maxsus moddalar mavjud. Bu qadryatlar ma’-muriy va Fuqarolik, oila va huquqning boshqa soxalari normalari bilan ham kuriklanadi. To`rtinchidan, huquqiy munosabatlar qatnashchilarining xatti-Harakatlari. 15

Insonning xatti-harakati – uning atrof-muxit bilan o`zaro munosabatidir. Bu harakatda (faol xatti-xarakat) yoki harakatsizlikda (passiv xatti-Harakat) uz aksini topadi. Xatti-harakat huquqiy munosabatlarning obyekti bo`lishi mumkin. Biroq, u monistik nazariya vaqillari hisoblaganidek yagona emas, balki ko`plab obyektlarning biri bo`lishi mumkin. Odatda, majburiyatli shaxsning xatti- harakati, juda kam xollarda esa vakolatli shaxsning xat ti-harakati huquqiy munosabatning obyekti bo`la oladi. Masalan, ma’muriy qonunchilikka muvofiq, ichki ishlar organlari jazoni o`tash joylaridan bo`shatilgan shaxslar, ya’ni xavfli ji noyatchilar, ogir jinoyatchilar uchun sudlanganlar ustidan ma’muriy nazorat o`rnatadilar.Nazoratning maqsadi — ular yangi jinoyat so dir etishlarining oldini olishdir. Bu shaxslar shu maqsadda kuzatiladi va ularga nisbatan tar-biyaviy ta’sir ko`rsatiladi. Bu holda nazorat ostidagi kishining xatti-harakati huquqiy muno sabatning obyekti bo`ladi. Bu xolatda vakolat ega-sini (ichki ishlar organiqi) majburiyatli shaxs ning xatti-harakati qiziqtiradi. Beshinchidan , huquqiy munosabat qatnashchilarining xatti-Harakati natijalari. Xatti-harakat natijalari u yoki bu harakat yoki harakatsizlik keltirib chiqaradigan munosabatdir. Ko`pgina huquqiy munosabatlarda shaxslarning xatti-harakati emas, balki xatti-Harakat natijasi Huquqiy munosabatlarning obyekti bo`ladi. Bunga yukni tashib berish shartnomasi asosida yuzaga keladigan munosabatlar misol bo`la oladi. Vakolatli shaxsni (yukni oluvchini) bu shartnomada majburiyatli shaxsning ma’lum xatti-harakatlari emas, balki uning Harakatlari natija si (yukning aytilgan joyga belgilangan muddatda yetkazib berilishi) qiziqtiradi. Kapital kurilishiga oid pudrat shartnomasi asosida paydo bo`ladigan huquqiy munosabatda buyurtmachining va pudratchining Harakatlari ( qanday qurilishi, kunning qay vaqtida ishlashi, qanday tex nika yordamida kurishi) qiziqtirmaydi. Uning uchun xatti-harakatlarning natijasi 16

— barcha talablarga javob beradigan binoning kurib bitkazilishi muhimdir. 4. Huquqiy subyektlik tushunchasi va uning tarkibiy qismlari. Tashkilot yoki shaxs huquqiy munosabatlar subyekti bo`lishi uchun subyektlik huquqiga ega bo`lish kerak. “Huquqiy subyektlik — huquq subyekti bo`la olish qobiliyatidir. Huquq normasi, huququkiy subyektlik va yuridik fakt huquqiy munosabatlar vujudga kelishining shart-sharoitlari hisoblanadi.” 6 Davlat va nodavlat tashkilotlar va umuman, davlatga nisbatan olganimizda huquqiy subyektlik ular vakolatlarida uz ifodasini topadi. Vakolatlar - tashkilotlar va davlatga uz vazifalarini bajarishi uchun berilgan huquq va majburiyatlar yigindisidir. Har bir tashkilot vakolati aniq belgilangan doirada bo`ladi va normativ-huquqiy xujjatlar bilan belgilanadi. Davlat boshligi, davlat xokimiyati yukori boshqaruv organlarining vakolatlari davlat Konstitutsiyasida belgilanadi, Tashkilotning nizomida aks etadi, uni mustaxkamlaydi va tashkilot faoliyati chegaralarini aniqlaydi. Huquqiy subyektlik yakka shaxslarga nisbatan kurib chiqilayotganda quyidagi uchta tarkibiy qismni e’tiborga olish lozim: birinchidan, huquqiy layoqat. ikkinchidan, muomala layoqati, uchinchidan, uz xatti-Harakati uchun javob bera olish layoqati. “ H uquq Lаyoqаti - jismоniy shаxs (fuqаrо) yoki yuridik shаxsning qоnundа nаzаrdа tutilgаn vа yo`l qo`yilgаn huquqlаrgа egа bo`lishi hаmdа mаjburiyatlаrni bаjаrish lаyoqаti (dаvlаt tоmоnidаn e`tirоf etilаdi). ” 7 Huquqiy layoqat - shaxsning huquq normalariga ko ` ra subyektiv huquq va yuridik burchlarga ega bo ` lish qobiliyatidir . Huquqiy layoqat insonda u tutilgan paytda vujudga kelib, vafot etishi bilan tugaydi. Muomala layoqati - shaxsning o`z harakatlari bilan huquq va 6 Н. Сабуров , Ш . Сайдуллаев “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2011. – 172 б. 7 Нажимов M., Муҳиддинов З. “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2009. – 178 б17

majburiyatlarni bajara olish qobiliyati. Muomala layoqati insonning ruxiy xolati va yoshiga bog`lik. Muomala layoqati voyaga yetgan vaktdan to`la kuchga kiradi, bungacha esa, (usmir) qisman muomala layoqatiga ega bo`ladi. 15 yoshga yetmaganlar O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga muvofiq mustaqil ravishda kichiq maishiy bitimlar tuzish huquqiga ega, 15 yoshdan 18 yoshgacha bo`lganlar esa, o`z ish haqi va nafaqalaridan mustaqil foydalanish huquqiga ega. Delikt layoqati — shaxsning o`z xatti-harakatlari, eng avvalo, huquqbuzarligi uchun javob bera olish qobiliyatidir. «Delikt» lotincha delictum suzidan olingan bo`lib sodir etilgan huquq buzulishi,jinoyat uchun javob bera olish layoqatini anglatadi Huquqiy layoqat va muomala layoqati odatda, bir shaxsda bir vakdda sodir bo`lishi mumkin. Masalan, O`zbekistan Fuqarosining hodim qilish huquqiy layoqati shundaki, u hodimi uchun haq olish huquqiga ega va belgilangan tartibda hodim majburiyatlarini bajarishi kerak. Uning hodim qilishga muo mala layoqati shundaki, u hodim qilishga bo`lgan huquqini shaxsan amalga oshiradi. Bu yerda huquqiy layoqat va muomala layoqati bir butunlikni tashkil etadi, birgalikda amal qiladi. “Huquqning ko`pgina tarmoqlarida xuddi shunday bo`ladi. Fuqarolik huquqida axvol biroz boshqacha. Bu yerda huquqiy layoqat va muomala layoqati alohida- alohida bo`lishi mumkin. Fuqarolik qonuniga muvofiq, bolalar va ruxiy kasallar muomala layoqatiga ega emas. Biroq huquqiy layoqatga ega bo`lib, Balog`atga yetmaganlar (15 yoshga to`lmaganlar) uchun bitimlarni ular nomidan ota-onalari, asrab olganlari yoki vasiylari, ruxiy kasallar nomidan esa, ularning vasiylari tuzishlari mumkin.” 8 Shunday qilib, Fuqarolik huquqida bir shaxs huquqiy layoqatli bo`lishi mumkin, unda bo`lmagan muomala layoqati boshqa shaxslarning (ota-onalar, vasiylar, asrab oluvchilar) muomala layoqati bilan tuldiriladi. 8 Ҳ.Т. Одилкориев , И.Т. Тутлеев , М.И. Сувонкулов ва бошк . “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2010. – 336 б 18

Huquqiy subyektlik insonning jamiyatdagi urnini belgilaydi, uning makomi barqarorligining sharti hisoblanadi. Fuqarolik huquqida, masalan, ruxiy kasallik yoki aqliy zaiflik oqibatida uz Harakatining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni idora qilolmaydigan fuqaro sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb tan olinadi. Sud, shuningdek, spirtli ichimliklarni yoki narkotik moddalarni iiste’mol qiluvchi Fuqarolarning muomala layoqatini ham cheklab quyishi mumkin. Huquqiy subyektlik tarkibida huquqiy layoqat asosiy o`rinda turadi, bundan muomala va zararni qoplash layoqati kelib chiqadi. Agar shaxs huquqiy layoqatga ega bo`lmasa, bajarilmagan majburiyatlar uchun huquq va burchlarni amalga oshirish buyicha uning faoliyati xususida gap ham bo`lishi mumkin emas. Umumiy va maxsus huquqiy subyektlikni bir-biridan farqlash kerak. Umumiy huquqiy subyektlikka 18 yoshga yetgan aqli raso va sud tomonidan muomala layoqatiga ega emas deb e’lon qilinmagan barcha shaxslar egadirlar. Umumiy huquqiy subyektlik hamma uchun bir xil, maxsus huquqiy subyektlik esa ba’zi bir subyekt maxsus unvonlar bilan belgilangan, ma’lum yoshdagi, ayrim kushimcha talablarga mos kelishi zarur bo`lgan huquqiy munosabatlar uchun kerak. Masalan, Oliy Majlisga saylanish uchun 25 yoshga to`lgan bo`lish kerak, sudya bo`lish uchun 25 yoshga to`lgan va oliy yuridik ma’lumotga ega bo`lish zarur. 5. Subyektiv huquq va yuridik majburiyat Subyektiv huquq va yuridik majburiyat huquqiy munosabatlarning mazmunidir. Ularni taxlil qilgan holda, huquqiy munosabatlarning xususiyati va maqsadlari to`grisida suz yuritish mumkin. “Subyektiv huquq . - huquqiy munosabatlarning subyekti, ya’ni vakolatli shaxsga tegishli bo`lgan huququdir.” 9 Subyektiv huquqda Har doim vakolatli shaxsning moddiy, oilaviy, siyosiy yoki boshqa biror manfaati mujassamlangan bo`ladi. Uning uchun subyektiv huquqning keraqligi ham ana shunda. Subyektiv 9 Н. Сабуров , Ш . Сайдуллаев “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2011. – 172 19

huquq imkoniyat darajasidagi xatti-Harakatdir, ya’ni bunday Harakatning qilinishi to`la-tukis vakolatli shaxsning ixtiyori va istagi bilan bog`lik.. Biroq, imkoniyat doirasi va manfaatning amalga oshish doirasi obyektiv huquq normalari bilan aniq, belgilab quyilgan. Aynan shu sababli ham subyektiv huquqni tavsiflash uchun «chora» suzi kullaniladi ya’ni, imkoniyat daraja sidagi chora. Har qanday subyektiv huquq bunga misol bo`la oladi. Fuqaro kat’iy o`rnatilgan tartibda ish haqi oladi, aniq, belgilangan muddatli ta’tilda bo`ladi, bir vaktning uzida faqat bir kishi bilan ro`yhatidan o`tkazilgan nikoxda bo`ladi va h.k. Subyektiv huquq erkinlik bilan bevosita aloqada. Bu erkinlik me’yoridir. Agar erkinlik me’yori nolga teng bo`lsa munosabat huquqiy xususiyatini yukotadi. Subyektiv huquq hamisha erkinlik bilan uzviy talqin etiladi. U erkinlik me’yori. Mabodo, erkinlikning bu me’yori no`lga teng bo`lsa, har qanday munosabat o`zining huquqiy tabiatini yuqotadi” 10 Ko`pincha subyektiv huquq tarkibiga bir emas, bir kancha imkoniyatlar kiradi. Shunda ularning Har biri subyektiv huquqning tarkibi bo`lgan vakolat deb ataladi. Masalan, Iste’molchilar huquqini himoya qilish to`g`risidagi qonunga muvofiq, agar iste’molchi sotib olgan tovarida kamchilik topsa va bu to`grisida sotuvchi uni ogoxlantirmagan bo`lsa, iste’molchi quyidagi huquqdaridan foydalanishi mumkin: birinchidan, tovardagi kamchiliklarni tekin tuzattirish yoki tuzatish uchun ketgan Harajatlarni undirib olish; ikkinchidan, Harid narxini kurilgan zarar xajmida kamaytirish; uchinchidan , tovarni xuddi shu turdan boshqasiga almashtirish; to`rtinchidan , Harid narxini kayta kurib chiqkan holda boshqa markadagi, shu turdagi tovarga almashtirish; beshinchidan, shartnomani buzish va zararni un dirib olish. Bu yerda 10 Иеринг Р. Борьба за право.-М.,1901. 41-бет. 20

iste’molchining subyektiv huquqi beshta vakolatdan iboratdir. Agar subyektiv huquq boshqa shaxs yoki tashkilot tomonidan buzilsa, u holda vakolatli shaxsda o`zining buzilgan huquqini himoya qilishlarini surab, murojaat etish imkoniyati paydo bo`ladi. Bu davlatning muxofaza qilish, himoyalash mexanizmini Harakatga keltirishi mumkin. Bu imkoniyat da’vo deb ataladi. Da’vo subyektiv huquqning tarkibiy qismi. U huquqni muxofaza qiluvchi organlar tomonidan ta’minlanadi. Subyektiv huquqning buzilishi, umuman huquqning buzilishi hamdir. Shu bois «kimki uz huquqini himoya qilayotgan bo`lsa, u tor doirada umuman huquqni ham himoya qiladi», deb yozgandi nemis huquqshunosi R. Iering 1 Yuridik majburiyat - huquqiy munosabatlar subyektning subyektiv huquq egasi manfaatlarini kondirish uchun zarur bo`lgan xatti-Harakatlaridir. Yuridik majburiyatsiz subyektiv huquq bo`lmaydi. Yuridik majburiyat — zarur va keraqli xatti-Harakat. Agar subyektiv huquqdan foydalanish yoki foydalanmaslik mumkin bo`lsa, yuridik majbu- riyatdan voz kechib bo`lmaydi. Yuridik majburiyat subyektiv huquq kabi belgilangan huquqni ko`rsatmalar, doiralar bilan chegaralangan, ya’ni me’- yordan iborat. Belgilangan normadan oshikcha majburiyatlarni bajarishni talab qilish - zuravonlik, qonuniylikni buzishdir. Yuridik majburiyatga ba’zi misollar keltiramiz: Haridor oldi-sotdi paytida tovar uchun belgilangan pul mikdorini to`lashga majbur; ota-onalar uz bolalarini bokishga va ularning tarbiyasi to`grisida kaygurishga majbur; mustaqil davlat Fuqarola ri qonunlarni himoya qilish va ularga rioya etishga majbur. Yuridik majburiyatni buzganlik uchun yuridik javobgarlik kelib chiqadi. Subyektiv huquq. va yuridik majburiyat huquqiy munosabatlar sub’elarining manfaatlari mujassamlashgan muayyan narsaga karatilgan. Yuridik fakt —huquq normalari, huquqiy munosabatlarning paydo bo`lishi, uzgarishi yoki tugashi bilan bog`lik aniq hayotiy shart-sharoitlardir. Yuridik faktlarsiz huquqiy munosabatlar ham bo`lmaydi. Masalan, oliy o`quv 1 Иеринг Р. Борьба за право.-М.,1901. 21

yurtiga kirish huquqiga va huquqiy layoqatga ega bo`lgan Fuqaro yuridik fakt mavjud bo`lgan holda kirish imtixonini muvaffakiyatli trpshirib o`quv yurtiga kirgan taqdirdagina bu huquqni ruyobga chiqarishi va o`quv yurti bilan huquqiy munosabatga kirishishi mumkin. Odatda, huquqiy normalarda belgilangan hayotiy shart-sharoitlar yuridik faktga aylanadi. “ Yuridik fakt inson irodasiga bog’liq yoqibog’liq emasligiga qarab ikki guruhga bo’linadi;yuridik hodsalar va yuridik harakatlar. Hodisalar sababi paydo bo’ladigan yuridik faktlar insonga bog’liq bo’lmagan holda tabiat va jamiyat kuchlari tufayli paydo bo’ladi.” 11 FXDYO organlaridagi nikoxni kayd etish fakti - yuridik fakt, machitda nikoxlash marosimi hayotiy shart-sharoit, lekin yuridik fakt emas. Chunki yuridik normalar oqibatida huquqiy oqibatlar yuz berishi ko`zda tutilmagan. Xilma-xil yuridik faktlarni ma’lum asoslarga ko`ra bir kancha turlarga ajratish mumkin. Birinchidan , kelib chiqadigan oqibatlarning xususiyatiga ko`ra: huquqiy munosabatlarni paydo qiluvchi, huquqiy munosabatlarni uzgartiruvchi va huquqiy munosabatlarni tugatuvchi yuridik faktlar. Huquqiy munosabatlarni paydo qiluvchi yuridik faktlar huquqiy munosabatlarning paydo bo`lishiga olib keladi, huquqiy munosabatlarni uzgartiruvchi faktlar huquqiy munosabatlarning uzgarishiga olib keladi, huquqiy munosabatlar ni tugatuvchi faktlar subyektiv huquq va majbu-riyatlarni tugatadi. Masalan, bitta yuridik xujjat ham huquqiy mu nosabatlarni paydo qiluvchi, ham uzgartiruvchi, ham tugatuvchi bo`lishi mumkin. Aytaylik, inson ulimi merosiy- huquqiy munosabatlar paydo bo`lishi ga olib keladi, marxum subyekta bo`lgan huquqiy munosabatlar tarkibini uzgartiradi, marxum xaet-ligida qatnashgan ko`plab (oilaviy, hodim, nafaka) huquqiy munosabatlar tugatiladi. Ikkinchidan, yuridik faktlar huquqiy muno sabatlar qatnashchilarining erki bilan bog`liqligi buyicha u Harakat va hodisalarga bo`linadi. Harakat - huquqiy munosabatlar qatnashchilarining erki bilan bog`lik faktlardir. 11 Х.Р. Ирсанов “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” Навоий 2010 й. 102 бет 22

Ular huquq yul kuygan va yul kuymagan Harakatlarga bo`linadi. Huquq yul kuygan yuridik faktlar, uz navbatida, yuridik xujjatlar va yuridik xatti- Harakatlarga bo`linadi. Yuridik hujjat - yuridik oqibatlarni keltirib chiqarish maqsadida amalga oshirishga huquq yul kuygan Harakatdir. Yuridik faktlarning aso-siy qismi yuridik xujjatlardir, ya’ni ular ataylab huquqiy munosabatlarning paydo bo`lishi, uzgarishi yoki bekor qilinishi uchun yunaltirilgan. Bu davlat bitimlari (xadya qilish, oldi-sotdi), davlat organlari, mansabdor shaxs va boshqalarning topshiriklaridir. Yuridik xatti-harakatlar - muayyan huquqiy oqibatning yuzaga kelishiga karatilgan bo`lsada, bunday oqibatlar qonun bilan nazarda tutilgan ligi sababli, vujudga keladigan huquq yul kuygan Harakatlardir. Yuridik xatti- Harakatga noshirni qiziqtirib qolgan va chop etilgan badiiy adabiyot asarining yaratilishi misol bo`lishi mumkin. Muallif asarni yaratayotib, uning chop etilishini nazarda tutmagan bo`lishi mumkin, biroq, qonunda ko`zda tutilganligi sababli, huquqiy munosabat va kalam haqi to`lash yuz beradi. Soxta nikoxdan utish ham, agar farzandlar tugilgan bo`lsa, yuridik xatti-Harakat bo`ladi. Oila kurish maqsadida emas, balki ro`yhatidan utish, ukishni tamomlagan paytdagi taksimlashdan kutulib kolish, uy-joy olish maqsadida tuzilgan nikox., agar farzandlar tugilsa, ularni bokish va tar-biyalash bilan bog`lik, bo`lgan barcha yuridik majburiyatlarni paydo kdladi. Hodisalar - huquqiy munosabatlar qatnashchilarining erki bilan bog`liq, bo`lmagan yuridik faktlardir. Bu yerda hodisalar kishilar ixtiyori bilan bog`lik. bo`lishini yodda tutish muhim. Biroq yuridik fakt sabab bo`lish oqibatida yuzaga keladigan aniq, huquqiy munosabatda qatnashchilar erki bilan bog`lik bo`lmaydi (masalan ki shilar ulimi). Odatda nisbiy va mutlaq hodisalarni farqlaydilar. Nisbiy hodisalar kishilarning paydo bo`lgan huquqiy munosabatga xech qanday aloqasi bo`lmasa ham, kelib chiqishi kishilar erki bi lan bog`lik 23

faktlardir. Masalan, biror binoda o`tkinchi aybi bilan tasodifan yongin chiqishi. Bu holda agar mulk suro`rta qilingan bo`lsa jabrlanuvchi (shu mulk egasi) bilan sugo`rta organi o`rtasida huquqiy mu nosabat paydo bo`ladi. Bu holda yongin faktik hodisadir. Chunki u huquqiy munosabatlar qatnashchilarining (jabrlanuvchi va sugo`rta organi) erki bilan bog`lik emas, balki boshqa kishilar erki bilan bog`lik. Mutlaq hodisalar — kelib chiqishi inson erki bilan umuman bog`lik, bo`lmagan hodisalardir (ma salan, tabiiy ofat vaki utishi, inson ulimi). 7. Yuridik tarkib tushunchasi va turlari. Ko`pincha huquq normalarida ko`zda tutilgan yuridik oqibatlarning yuzaga kelishi uchun bitta yuridik fakt emas, balki ularning yigindisi talab qilinadi. Normada ko`zda tutilgan huquqiy oqibatlar ke lib chiqishi uchun zarur bo`lgan faktlarning yigindisi yuridik tarkib deb ataladi . Masalan, nafaka huquqiy munosabatlari 3 fakt mavjud bo`lsagina paydo bo`lishi mumkin, qonunda belgilangan yoshga yetish, mex.nat stajining mavjudligi, ijtimoiy ta’minot organining nafaka belgilash to`g`risidagi k.arori. Oliy o`quv yurtiga qabo`l qilish uchun umumiy o`rta ma’lumot, kirish imtixonlarini muvaffakiyatli topshirish, rektorning ukishga qabo`l qilish to`g`risidagi buyrugi bo`lishi kerak. Ana shu uch faktning yigindisi yuridik tarkibni tashkil etadi. Yuridik adabiyotlarda ular tugallangan va tugallanmagan tarkiblarga bo`linadi. Tugallangan yuridik tarkib deganda, yuridik faktlarning tuplanish jarayoni va huquqiy oqibatlar yuz berayotgan yoki yuz berishi mumkin bo`lgan tarkib tushuniladi. Tugallanmagan tarkibda esa yuridik oqibatlarning yuz berishi uchun zarur bo`lgan faktlarning yigilish jarayoni tugallanmagan bo`ladi. Oxirgi zarur fakt paydo bo`lgan paytdan boshlab, tarkibdagi barcha faktlar ishga tushadi. 24

Yuridik tarkibga kiruvchi faktlarning huquqning kaysi soxasiga tegishliligiga karab ularni oddiy va murakkab tarkiblarta bo`lish mumkin. Oddiy yuridik tarkib huquqning bir soxasiga tegishli bo`lgan faktlarni uz ichiga oladi. Masalan, nikoxdan utish uchun faktlarning butun bir yigindisi zarur: shaxslarning o`zaro roziligi, nikox, yoshiga yetganligi, ularning Har biri FXDYO organlarida avval nikoxdan utmaganligi, nikoxdan o`tayotgan taraflarning muomalaga layoqatliligi. Bu faktlarning hammasi huquqning bir soxasi — oila huquqida ko`zda tutilgan. Murakkab yuridik tarkibga nafaka huquqiy munosabati misol bo`lishi mumkin. Unda qonunda belgilangan yoshga yetganlik va zarur hodim staji bo`lishi hodim huquqi normalarida ko`zda tu tilgan, ijtimoiy ta’minot organining qarori esa ma’muriy huquq soxasiga tegishlidir. X u l o s a Bugungi kunga kelib rivojlanishning yangi yuliga utib olgan O`zbekiston Respublikasi, mustaqillikdan keyingi yillarda juda ko`plab xalqaro 25

tashkilotlarga, uyushmalarga a’zo bo`ldi. Bir kancha davlatlar bilan diplomatik, madaniy , iktisodiy aloqalarga kirishdi. Bo`larning hammasi , albatta, davlat va xalk manfaatlarini kuzlab amalga oshirilgan huquqiy munosabatlar edi. Huquqiy munosabatlar davlatli jamiyatga xos hodisadir.Ular davlat siyosati, hohish - irodasi bilan chambarchars bog`likdir. Huquq vositasida davlat ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga soladi; zarur xollarda huquqiy munosabatlarni ruyobga chiqarish, muxofaza etish uchun davlatning majburlash kuchi ishga solinadi. Har qanday jamiyatda huquqiy munosabatlarning kay darajada rivojlangani usha jamiyat Fuqarolarining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati bilan belgilanadi. Ayni paytda milliy taraqqiyotning XXI asr boshlari asosiy stra tegik ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan davlat va jamiyat quri lishini erkinlashtirish «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik ja miyati sari» siyosiy qurilish dasturining mohiyatini belgilashi hamda fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo‘lidagi ishlarimizning mazmunini ifoda etishi darkor. Bizning sharoitimizda shu kabi jihatlarni to‘g‘ri idrok etish davlat va huquqning mazmun-mohiyatini teranroq anglash imkonini beradi Mamlakatimizda hozirgi davrda huquqiy bilim va ongga, huquqiy madaniyat, ma'naviyat va ma'rifatga bo‘lgan talab va ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Huquqbuzarliklarning, huquqni kullash va boshqa yuridik ahamiyatga ega bo`lgan Harakatlarning mikdori ham jamiyat va shaxs huquqiy madaniyatini ko`rsatadi. Huquqiy munosabatlar, bir tomondan, jamiyat ijtimoiy va huquqiy rivojlanishining darajasi bilan belgilanadi, boshqa tomondan esa, uning huquqiy madaniyati va huquqiy ongini aks ettiradi. Jamiyatda huquqiy madaniyat qay darajada kuchli bo`lsa, huquqiy muosabatlarning tartibga solinishi, ularga rioya etilishi shu qadar osonlashadi va jamiyatdagi turli munosabat qatnashchilarining bir-biri bilan to`qnashgan mafaatlari muvofiqlashadi. Mening xulosamda jamiyatda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo qilish, rivojlantirish uchun doimiy vujudga keluvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi va muvofiqlashtiruvchi huquq normalarini muntazam ishlab, ularni bu 26

munosabatlarga bog`lab boorish zarur. Ana shundagina huquq normalari jamiyat huqiy munosabat ishtirokchilari manfaatlariga hizmat qiladi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsam, men ham yuqorida o`z fikrlarini bildirgan L.S.YAvich, V.K.Babaev, YU.I.Grevsev va o`zimizning huquqshunos- larimizdan bo`lmish Saburov, Odilqoriyevlarning fikrlariga qo`shilaman. Chunki ular huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning bir qismi ya`ni bir turi deb hisoblaydilar. Ijtimoiy munosabatlar barcha kishilar o`rtasidagi ongli munosabatlarning mahsuli. Huquqiy munosabatlar esa ijtimoiy munosabatlarning huquq bilan tartibga solingan turi hisoblanadi. Huquqiy munosabatlar ham huquq singari u buzilgan taqdirda, davlatning majburlov kuchiga tayanishi kekak. Hozirgi kunda huquqiy munosabatlarning turli xil ko`rinishlari paydo bo`lmoqda. Ularni qonunchiliklarga moslashtirib boorish lozim. Chunki, huquqiy munosabatlar fuqarolar, jamoat birlashmalari, davlat idoralari va boshqa yuridik shaxslar o`rtasidagi turli-tuman aloqalarni tartibga solish orqali jamiyatda qonuniylikni mustahkamlashga, qonun ustivorligini qaror toptirishga, shuningdek, inson, jamiyat va davlat manfaatlarini huquqiy jihatdan uyg`unlashtirishga samarali xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: a) Raxbariy adabiyotlar. 27

1. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 2. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 4. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. –Тошкент: Ўзбекистон, 2011. -48 б. 5. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Тошкент : Ўзбекистон , 2011. – 440 б . 6. Karimov I . А. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. – Т.:Ma’naviyat, 2008. 7. Каримов .И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. 2010 йил 12 ноябрь. Олий Мажлис қонунчилик палтаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. b) Normativ huquqiy xujjatlar: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т ошкент , “Ўзбекистон” 2012- й. 40 б. 2. Жамиятда хукуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил . 9-сон. 3. "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил тилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий қонун. 2002 йил. 4 апрел. 4. "Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида" ги қонун. (Янги таҳрирда) 2012 йил 24 декабрь. v) Maxsus adabiyotlar: 1. Н. Сабуров , Ш . Сайдуллаев “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2011. – 28

172 б. 2. Ҳ.Т. Одилкориев , И.Т. Тутлеев , М.И. Сувонкулов ва бошк . “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2010. – 336 б. 3. З. М. Исломов “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2007. – 921 б. 4. Mualliflar jamoasi. “Davlat va Huquq nazariyasi” T. 2005. – 470 b. 5. Нажимов M., Муҳиддинов З. “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” T . 2009. – 178 б 6. Axmedshaeva M., Davlat mexanizmi va hokimiyatlar bo‘linishi. O‘quv qo‘llanma. -T.: TDYuI, 2005 - 66b. 7. Qonun chiqaruvchi hokimiyat bilan ijro hokimiyati o‘zaro munosabati. // J avliev N.B. TDYuI Axborotnomasi. – 2006. – №2. -B. 10-13. 8. Javliev N.B. Huquqning mohiyati: an'anaviy va zamonaviy nazariyalar. O‘quv-qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2010. -96 b 9. Х.Р. Ирсанов “ Давлат ва Ҳукук назарияси ” Навоий 2010 й. 102 бет 10. Келзен . “чистое учение о праве” Ганза Келина M ., 1987. 11. Хропняк В.Н. “Теория государства и права” M ., « DTD » 1996. 12. Черниловский В.М . Всеобшая история государства и права” . M., Юрист . 1996. Elektron saytlar : 1. Lex.uz 2. Gov.uz 3. Norma 29

O'xshashlar

Huquqiy munosabatlar

Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari, funksiyalari

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Qonuniylik va huquqiy tartibot