Qonuniylik va huquqiy tartibot - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Qonuniylik va huquqiy tartibot Reja: 1. Qonuniylik tushunchasi va qonunchilik tamoyillari. 2. Qonun ustuvorligi — qonuniylikning asosi. 3. Qonunga itoatkorlik— qonuniylik va huquqiy tartibotning negizi. 4. Qonunga itoatkorlik va hukuqni muhofaza qilish organlari xodimlarining hukuqiy madaniyati.

Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquqlari va erkinliklari, qattiq intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat ustuvor bo‘lmasa, qonunlar va an’analar hurmat qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur etib bo‘lmaydi. I.A.Karimov Qonuniylik va huquqiy tartibot O‘zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini kurish eng muhim maqsadli vazifalardan biri bo‘lib, u O‘zbekiston Respublikasida xalqaro e’tirof etilgan normalar asosida hamda milliy an’analar va xalq urf-odatlarini inobatga olgan holda og‘ishmay va izchil amalga oshirilmoqda. Demokratik davlat qonunning yuksak va mustahkam nufuzisiz biror ma’no kasb etmaydi. O‘zekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki yillaridanoq Prezident I.A. Karimov tomonidan “O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” nomli risolasida Qonunning ustunligini ta’minlaydigan huquqiy davlat barpo etish maqsadi qo‘yilgan edi va mazkur haqiqatni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov mamlakatdagi yangilanish va taraqqiyot siyosatining negiziga kiritdi. “Qonunning ustuvorligi — huquqiy davlat faoliyat ko‘rsatishining zaruriy shartidir”. Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquq va erkinliklari qat’iy intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat jihatidan ustuvor bo‘lmasa, qonunlar va milliy an’analar, urf-odatlar, umuminsoniy qadriyatlar xurmat qilinmasa, demokratik huquqiy davlatni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Qonun ustuvorligisiz bunyodkorlik yo‘liga kirgan shaxsiy va iqtisodiy erkinlikka asoslangan jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi, qonunning chinakam ustuvorligini amalda ta’minlash uchun nimalar qilish zarur? O‘zbekistonda ko‘rilgan amaliy tadbirlar natijasida, jamiyatda qonuniylikii ta’minlashning barqarorligiga davlat mexanizmi ko‘proq umidvorlik 2

tug‘dirmoqda. Oddiy kishilarning qonunlar qudratiga ishonishlariga kafolat xam ana shunda. Bobomiz Amir Temur o‘zining mashhur «Tuzuklari»da — davlatni boshqarish qoidalari majmuida bunday bashorat qilgan edi: «Zaruriy tartibot va qonunlarga rioya qilish taqdirim va muvaffaqiyatlarimning negizi bo‘ldi». O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Qonuniylik demokratik tartiblarga bo‘ysunishni talab qiladi, demokratik tartiblar, o‘z navbatida, qonuniylikni mustahkamlash va rivojlantirishning asosiy shartlaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy tamoyillarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi, demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi. Qonuniylik tushunchasi va qonunchilik tamoyillari. Demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jamiyatda qonunning hukmronligani qaror toptirishni taqozo etadi. Chinakam huquqiy davlat barpo etmoq uchun mamlakatda adolatli, insonparvar, demokratik qonunlar tantana qilmog‘i shart. Qonunning oliyligi davlat va jamiyat hayetining mukaddas prinsiplaridan biridir. Ijtimoiy-siyosiy turmushda qonun muqaddas sanalib, uning yuksak nufuzga ega bo‘lishining boisi shuki, unda xalqning irodasi, xohish va istaklari, manfaat va intilishlari o‘zining mujassam ifodasini topadi. Qonunning oliyligi bugun paydo bo‘lgan yangi muammo emas. Bu g‘oya bir necha asrlardan buyon insoniyat siyosiy-hukuqiy ta’limotlari xazinasidan o‘rin olib, o‘z qadrini umumbashariy qadriyat sifatida hurmatlovchi davlatlar tajribasida qo‘llanib kelinmoqda. Masalaning qadr-qimmati totalitar tuzumdan voz kechib, milliy istiqlol yo‘liga kirgan O‘zbekiston davlati uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Hamma gap qonunning oliyligi prinsipini O‘zbekistonning siyosiy - huqukiy voqeligiga izchil singdirishdadir. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida vujudga kelganligini dunyoga e’lon qiluvchi «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunda (1991 yil 31 avgust) o‘zining 3

umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligini, demokratik davlatchilik yo‘lidan borajagini, O‘zbekistonda uning Konstitutsiyasi va, qonunlari ustun ekanligini bayon etgan. Mustaqil O‘zbekistonning 1992 yilgi yangi Konstitutsiyasida ham xalqimizning oliy maqsadi — insonparvar demokratik, huquqiy davlat barpo etish ekanligi o‘z ifodasini topgan. Shu oliy maqsad va manfaatlardan kelib chiqib, Asosiy qonunimizda hukuqiy davlat zohir bo‘lishining asosiy prinsiplari mustahkamlangan. Xususan, Konstitutsiyada «O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi», degan rahbariy koida bitilgan (Konstitutsiyaning 15-moddasi). Bu davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari hamda fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarga muvofik ish ko‘rishlari, ularga og‘ishmay hamda katiy amal kilishlari lozimligini bildiradi. Qonunlar, birinchi navbatda, Konstitutsiya, huquqiy munosabat sohiblari faoliyatining oliy mezoni bo‘lishi shart. Shunisi diqqatga sazovorki, mamlakatda bozor munosabatlariga o‘tishning O‘zbekiston Prezidenti I. Karimov tomonidan e’lon kilingan besh prinsipi orasida qonunning hamma narsadan ustun bo‘lishi va qonunga itoatkorlik prinsipi alohida o‘rin tutadi. «Chinakam demokratik jamiyatda prezident ham, oddiy fuqaro ham qonunga rioya etadi. Boshqa iloji yo‘q»4 . Qonunning oliyligi masalasi anchagina serqirra bo‘lib, u ijtimoiy, huquqiy va gnoseologik jihatlarga ega. Biroq bu o‘rinda, asosan, uning huquqiy tizimida qonun oliyligini ta’minlash hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining real joriy etilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Zero, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati bo‘g‘inlari qonunda belgilab qo‘yilgan vakolat doirasidagina faoliyat ko‘rsatadilar, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda ham eng oliy hakam — qonun va faqat qonundir. Qonun hatto uni yaratuvchi hokimiyat organi uchun ham muqaddasdir. Qonuniylikning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi: birinchidan, qonunning ustunligi va hamma uchun majburiyligi tamoyili. Bu tamoyilga asosan O‘zbekiston Respublika-sining barcha qonunlari va boshka huquqiy me’yorlari muqaddas bo‘lib, ularga barchaning amal qilishi lozim. 4

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. Jamiyatda qonuniylik va xuqukiy tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquq va erkinliklari qat’iy intizom, ichki uyushqoqlik va mas’uliyat jihatidan ustuvor bo‘lmasa, qonunlar va milliy an’analar, urf-odatlar, umuminsoniy qadriyatlar xurmat qilinmasa, demokratik huquqiy davlatni tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda u asosda ishlab chiqilgan qonunlar - oldida barcha birday mas’uldir. Qaysi bir jamiyatda qonunlar bajarilmay qog‘ozda qolib ketsa, unday jamiyat aslo ravnaq topmaydi, adolatga erisha olmaydi. Qonun amalda bo‘lishi lozim. Qonun qabul qilindimi, uning ijrosi xam qat’iy bo‘lmogi lozim. Aynan shu yerda ma’muriy qonunchilikning asosiy vazifasini ko‘rishimiz mumkin, ya’ni ma’muriy qonunchilik O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini ijro etishga xizmat qiladi. Demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan biri -barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, Konstitutsiya va qonunlar n ing ustunligini ta’minlashdir. Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi: 1) ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonunning qat’iyan hukmronligini, hech kim, hech bir davlat organi, mansabdor shaxs, fuqaro qonunga bo‘ysunish majburiyatidan holi bo‘lishi mumkin emasligini anglatadi; 2) Konstitutsiya va qonun ustuvorligi shuni ifodalaydiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo iqtisodiy va siyosiy munosabatlar faqat qokun yo‘li bilan tartibga solinadi, uning barcha ishtirokchilari esa xech bir istisnosiz huquq me’yyorlarini buzganligi uchun huquqiy javobgarlikka tortiladilar. Konstitutsiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo‘lmogi lozim. Zotan ulug‘ bobomiz Amir 5

Temur ta’kidlaganidek, «Qayerda qonun hukmronlik qilsa, shu yerda erkinlik bo‘ladi». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekistonda yangi jamiyat qurish va bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun barcha kishining qonunga amal qilishini muhim tamoyil deb hisoblab, o‘zining «Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang» asarida: «Men uchun eng muhimi - qonuniylikni xurmat qilishdir», -deb ko‘rsatadi; ikkinchidan, qonuniylikning yagonaligi tamoyili. Bu tamoyil O‘zbekiston Respublikasi xududida qonunlar bir xilda qo‘llanilishini, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan kat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha jabhalarini demokratlashtirish yo‘liga o‘tdi. Jahon tajribasidan ma’lumki, insonning asosiy xuquq hamda erkinliklarini qatiy himoya qilmasdan va amalda ta’minlamasdan turib» jamiyatni demokratlashtirish mumkin emas. Inson hukuqlarini tushunib yetish uchun nihoyatda muhim bo‘lgan - odamlarning tabiiy tengligi g‘oyalari qadim yunon mutafakkirlari Protagor, Lntifont, Likofron va qadim Xitoy donishmandi Konfutsiy siyosiy hamda huquqiy ta’limotlarida ilgari surilgan. Huquq subyekti va qonun oldidagi tenglik tushunchalarini ishlab chiqishdagi xizmatlar qadimgi Rim huquqshunoslariga tsgishli. Sitseron «Hamma qonun ta’siri ostida bo‘lishi kerak, deb ta’kidlagan edi. O‘zbekiston Respublikasida qonunning yagonaligi va barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi: 1) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari u n ing barcha hududida amal qilishini hamda boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlar q onu n asosida qabul qilinib, ularga zid bo‘lmasligini, talab qiladi; 2) O‘zbekiston qonunlari uning ijtimoiy va davlat tuzumini, barcha millat va 6

elatlarning manfaatlarini qo‘riqlaydi; 3) O‘zbekiston Respublikasining butun hududida qonunlar bir xilda q o‘llaniladi; uchinchidan, qonuniylikning xalq manfaatlari yo‘lida xizmat qilishi tamoyili. Konstitutsiyaning 7-moddasiga binoan xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida kabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangana amalga oshiriladi. Demak, O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining birdan-bir manbai xalk bo‘lib, davlat, uning organlari xalq irodasini ifodalaydi, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Huquqiy demokratik davlatlarning olib boradigan siyosatini xalqning hohish- irodasi belgilab berishi lozim. Mazkur siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O‘zbekistondagi barcha fuqarolarning farovon turmushini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Jumladan, Konstitutsiyaning 14-moddasida davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik tamoyillari asosida amalga oshiriladi, deb ko‘rsatilgan; to‘rtinchidan, qonuniylikni ta’minlashda xalqning ishtiroki tamoyili. O‘zbekiston Respublikasida qonuniylikni ta’minlashda va huquqiy tartibotni mustahkamlashda xalq keng ishtirok yasadi. Bu holatni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir necha moddalarida ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, Konstitutsiyaning 9-moddasiga binoan jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo‘yiladi. O‘zbekiston Resgtublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasiga binoan esa O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosiga va o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarini tashkil etish orqali amalga oshiriladi, deb ko‘rsatilgan. 7

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish - mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim omilidir. «Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan siyosiy konsepsiyaning asl mohiyati jamiyatni boshqarishda asta-sekin nodavlat tashkilotlari va fuqarolarning ishtirok etishini tobora kengaytirishda ko‘rinadi. Barcha demokratik davlatlarda bo‘lgani kabi bizning davlatimizda ham jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tuzumlarining mavqei oshib bormoqda. Konstitutsiyaning 35-moddasiga binoan har bir shaxs bevosita o‘zi va boshqalar bilan birgalikda davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega. Demak, fuqarolarning siyosiy faolligi davlat organlariga, ularning mansabdor shaxslariga murojaat qilishi or q ali ham amalga oshiriladi; beshinchidan, qonuniylik va maqsadga muvofiqlik tamoyili. O‘zbekiston Respublikasi xududida amaldagi qonunlarni va boshqa meyeriy xujjatlarni anih bajarish har bir davlat organi, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun shartdir. Ammo hayotda shunday kishilar va rahbarlar borki, ular o‘zlarining qonunga xilof xatti-harakatlarini, go‘yo qonunning eskirib kolganligi bilan va bugungi kun talablariga javob bera olmasligi bilan yoxud qonunda maxalliy sharoit hisobga olinmagan, degan baxonalar bilan oklaydilar. Basharti, amaldagi konunlar eskirib qolgan bo‘lsa. u belgnlangan tartib-da davlat hokimiyatining oliy vakillik organi - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan o‘zgartiriladi yoki bekor kilinadi. Mamlakatimizda qonunlarning ishlab chiqilishi va qabul qilinishi xalqning keng ishtirokida demokratik asosda o‘tadi. Qonun loyihasini ishlab chiqishda bevosita taalluqli bo‘lgan shaxslar, davlat organlari va jamoat birlashmalari ishtirok etadilar; oltinchidan, qonuniylikning aholi madaniy darajasi bilan bog‘liqligi tamoyili. 8

Qonuniylik aholi madaniy darajasi bilan, davlat organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huqukiy ongi va xuquqiy madaniyati bilan bogliq bo‘ladi. Insonlarning huquqiy ongi va huqukiy madaniyati kancha yukori bo‘lsa, qonuniylik va hukuq tartibot shunchalik ta’minlanadi, qonun buzilishi kamayadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huqukiy madaniyati darajasini yuksaltirish, xuquqshunos kadrlarni tay£rlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o‘rganish ishini yaxshilash haqida»gi 1997 yil 25 iyundagi Farmon6iga ko‘ra huquqiy demokratik davlat qurilishi, qonunchilikni mustahkamlash va ijtimoiy adolat karor topishini ta’miplash, ma’naviy va madaniy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, amalga oshirilayetgai islohotlarni yangi mazmun bilan boyitish, axoliniyag xukukiy bilimi va ongini yuksaltirish, jamiyatni siyosiy fgolligini oshirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish va jamoatchilik fikrini o‘rganish borasidagi ishlarni yaxshilash maqsadida:  aholining xuquqiy madaniyatini oshirish va hukuqiy tarbiyasini yaxshilash yuzasidan olib borilayetgan ishlar - davlat siyesatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilandi;  respublikada huquqiy davlat ko’rilishi yo‘lida olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy islohotlar va bu borada kabul qilingan qonunlar mohiyatini aholi tomonidan chuqur anglab yetishiga har tomonlama ko‘maklashish davlat boshqaruv, huquqni mukofaza qilish idoralari, o‘quv yurtlari hamda huquqshunos olimlarning eng dolzab vazifasi ekanligi ko‘rsatib o‘tildi. Aholining xuquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 yil 29 avgustda «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi» to‘g‘risidagi karori ham qabul qilindi. Milliy dasturning asosiy vazifasi sifatida -huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya tizimini takomillajtirib, ksng xalk o‘rtasida huquqiy tarbiyani mustahkamlab, aholi madaniy darajasini ko‘tarish vazifasi belgilab qo‘yildi; yettinchidan, qonuniylikning demokratik jarayonlar bilan bog ’ langanligi 9

tamoyili. Qonuniylik demokratiya bilan uzviy bog‘li q dir. Xalq davlat hokimiyatini o‘zi ishonch bildirib saylagan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda davlat xokimiyati organlari orqali amalga oshiradi. Chunonchi, asosiy qonunimiz – Konstitutsiya-ning 10-moddasida O‘zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Qonuniylik demokratik tartiblarga bo‘ysunishni talab qiladi, demok-ratik tartiblar, o‘z navbatida, qonuniylikni mustahkamlash va rivojlan-tirishning asosiy shartlaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitu-siyasiga binoan O‘zbekistoi Respublikasida demokratiya umuminsoniy tamoyil-larga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning xayoti, erkinligi, sha’ni, kadr-kimmati va boshka daxlsiz xuquqlari oliy kadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi. Qonun ustuvorligi - qonuniylikning asosi. Chindan ham qonunlarni qo‘llashning buzilishi joylarda ijroiya hokimiyatining, undan so‘ng huquk - tartibot idoralari xodimlarining huquqiy nochorligini keltirib chiqaradi. Qonuniylik uchun kurash muhim ahamiyatga ega. Qonun va sudlov tartibiga katiy rioya kilingan holda ijtimoiy tartibni buzuvchilar, jinoiy javobgar shaxslar yoxud siyosiy nomas’ul kishilar, kim bo‘lishlaridan qat’i nazar (ya’ni kaysi mavqeini egallab turganliklariga qaramay), birday muayyan jazoga tortilmoqdalar. Basharti, qonun amal qilmasa, davlat va uning hokimiyatlarida nufuz, xalkda esa ishonch va sabr -toqat qolmaydi. Qonun buzilishining manbai — g‘arazli maqsadlar, kasbiy va ishga oid malakasizlik, xizmat burchiga rioya qilmaslik, davlat tuzumi va jamiyatga dushmanlik munosabati, huquqiy savodsizlik, bezorilik va axloqsizlikka asoslangan turmush tarzi, xalk va davlat mablag‘i hisobidan birovlarga 10

hotamtoylik ko‘rsatishdadir. Aksariyat hollarda qonunni buzishning ilk qadamlari umumiy savodsizlik va madaniyatsizlik bilan bog‘lik, ya’ni ba’zilarning soddaligi yoki jazolanmaslikka umidvorligi qonunning buzilishiga olib kslishi mumkin. Shu asnoda fuqaroni nima erkin qiladi, degan savol tug‘iladi. Nazarimizda, mazkur savolga fuqaroni qonunning mohiyachini mukammal tushunib yetishi chinakam erkin qiladi, deb javob bersa bo‘ladi. Zero, qonunning mohiyatini tushunib olish, unga ixtiyeriy rioya qilishga va uning asosida faoliyat yuritishga yordam beradi. Ba’zan qonun omma ongining rivojidan jadalroq harakat qilishi ham mumkin. Ammo shu bilan birga qonun ommaning yashirin manfaatlari in’ikosi ham bo‘lishi lozim. Bizning mustaqil davlatimizda qonun erkinlikning, ma’naviylikning, xo‘jalik yuritishning, maorif-ning harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyen bo‘lmoqda. Bunday tamoyil bozor munosabatlarining huquqiy negizini shakllantirishga yo‘naltirilgan qonunchilikni belgilaydi. Qonunni amalga oshirishning yo‘li — qonunda ifodalangan huquq va erkinliklarni mas’uliyat bilan muvofiqlashtirish mezonidir. Shaxsning huquqlarini jamiyat va xalq huquqlariga qarama-qarshi qo‘yish bizning qadimiy madaniyatimiz uchun yot narsa. Zero, Sharq madaniyatiga nafaqat O‘zbekiston, balki Yaponiyadek rivojlangan davlat ham mansubdir. Mazkur madaniyat shaxsning hayoti va o‘z qadr-qimmatani asrab-avaylab saklash imkonini taqozo etadi. Bunday kadriyatlar ma’naviy-axloqiy jihatdan butun xalq tomonidan ko‘llab-quvvatlangan taqdirdagina shaxsda barkamol inson bo‘lish-ning salohiyati tug‘iladi. Chunonchi, Alisher Navoiydek shoir va vazir uchun uning o‘ziga emas, balki xalqiga sadoqat bilan xizmat kshtish ulug‘ sharaf va behad quvonch bag‘ishlagan. Mazkur ulug‘vor axloqiy va huquqiy qadriyat shaxs mutlaq huquqi ustuvorligining mustahkam negiziga qurilgan. Biroq mohiyat e’tiboriga ko‘ra, bu holatlarda ham, basharti davlat va jamiyatga xavf tug‘ilgan taqdirda amalda boshqa huquq, ya’ni sharqona huquqning tarixiy tajribalarda ming martalab 11

sinalgak koidalariga murojaat qilinadi, yani mazkur muammolarni hal etish uchun jamiyat huquqi ustuvorligiga asoslangan an’anaviy qoidalar ko‘llanadi. Davlatda kishilarning o‘z mustaqilligini ixtiyoriy belgilab olgan erkin-ligi va mas’uliyati aksariyat hollarda fuqarolarning huquq-tartibot idoralari xodimlariga nisbatan yuksak ishonch bilan ham uzviy bog‘langan. Aksariyat xorijiy mamlakatlarda huquq-tartibot idoralari tizimining saflari nomunosib xodimlardap tozalab turiladi. Chunonchi, Italiyada magistraturaning Oliy Kengashi mavjud bo‘lib, u prokuratura va sudlar qabul qiladigan huquqiy karorlarining qonuniyligini, boshqacha aytganda, ushbu idoralar xodimlarining malakasi va xizmat burchiga sadoqatini aniqlab beradi. Mazkur idoralarning qaroriga muvofiq, prokuror va sudyalar o‘z egallab turgan xizmat lavozimlaridan chetlashtirilishlari ham mumkin. Magistratura Oliy sudi sobiq adliya xodimlariga nisbatan jinoiy jazo qo‘llamaydi, balki u xodimning bugungi kunda o‘z ishiga muvofiqligi va uning bundan keyin huquqiy faoliyatga jalb qilinishi mumkinligi masalasiga oid tegishli qaror chikaradi. Mazkur qarorni hech kim bekor qilolmaydi. Xalq ma’naviyligi, keng jamoatchilik fikri — qonunchilikning mavjud huquqiy an’analaridan foydalanish borasida muayyan ijobiy fikrlar uyg‘otadi. Gap mahallalarda qadimdan mavjud bo‘lgan oila, turmush kelishmovchiliklarini oqilona hal etish masalasi bilan an’anaviy shug‘ullanib kelgan vijdon suddari haqida bormoqda. Biror sababga ko‘ra, o‘zaro janjallashib qolgan qarindosh- urug‘larni, qo‘ni-qo‘shnilarni davlat xodim-lariga nisbatan katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan mahallaning obro‘li oksoqollari tezroq va qulayroq murosaga keltirishlari mumkin. Davlatdagi qonunchilik — jonli va rivojlanadigan hodisadir. Qonunchilik davlatning buyukligini chashmaday sug‘orib turadi. Shu bois O‘zbekistonning buyuk kelajagini xalqimiz chinakam qonunchilik asosida ko‘rmoqda. Konstitutsiya va qonunlar davlatchilikning muhim belgilari sirasiga kiradi. Shu boisdan ham O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlatni barpo etish uning negiziga, xalq oldida davlatning mas’uliyatga, inson va fuqaro huqukining 12

ustuvorligiga rioya qilishdek huqukiy va qonunchilik tamoyillari ko‘yiladi. Qonuniylikning bosh mezoni — Konstitutsiya koidalariga asosan qabul kilingan qonunlarning, farmonlarning, Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, mahkamalar, hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar, shuningdek, yuridik shaxslarning qabul qiladigan qonun hujjatlari va harakatlariga muvofik kelishidir. Qonunchilik bunday hukuqni amalda ta’minlashdap o‘zga narsa, ya’ni u davlat, jamiyat, fuqaroning hastiga chinakamiga kirib borgan qonundir. Ba’zi davlatlarniig huquq amaliyotida keng urf bo‘lgan salbiy namuna mavjud. Bunday davlatlarda «inqilobiy zaruriyat» yoxud «kopunchilikning hayotdan orqada qolishi» bahonasi bilan, yukoridagi talabga rioya qilinmaydi. Xuddi shuningdek, Konstitutsiyaga o‘ta erkin munosabatda bo‘lishda ham huqukiy boshboshdoqlikning sabablari yotadi. Jamiyatda va davlatda qonunchilikning barqarorligi xam huquqiy kafolatdir. Nahotki qonunni muayyan vaziyat o‘zgarishiga muvofik, har daqiqa yangilab turish mantiqqa to‘gri kelsa? Ammo mazkur ehtiyejlarni tushunish, ya’ni yondashuvlarning kelib chiqishidagi hukuqiy shart-sharoitlarni xolisona o‘rganish o‘ta muhim. Bugungi kunda O‘zbekiston qonunchiligiga kirib borayotgan qoidalarni fuqarolarimiz bundan oldingi davrlar tajribasi bilan takkoslab olmoqdalar. Shu bois bizning qonun ijodkorligimiz samarali rivoj topmokda. Mamlakatimizda huquqiy parokandalik sobitqadamlik bilan tugatilib bormoqda va kelajagi ulug‘ O‘zbekistonning huquqiy andazasi shakllanishidek yangi davrni boshdan kechirmokda. Chunonchi, bugungi qonunchiligimiz uchun hokimlar faoliyatining qonuniy asoslarini yaratish, ko‘ppartiyaviylik va iktisodiy islohotlar sharoitida vakillik organlarini saylash mutlako yangi koidalardir. Sovet davrining ba’zi qonunlari ochiq - oydin u yoki bu xalkning milliy ma’naviyatini cheklab qo‘yar edi. Nahotki, ma’rifiy qonunlarda «o‘tmish sarqitlariga qarshi kurash» qoidaga aylanib qolgan bo‘lsa? Mazkur hodisani inkor etib, o‘z turmush-taomilimiz sarqitlarini mukaddaslashtirmasligimiz ham lozim. Bundan qonunchilik siyosiy mafkuraning quroliga aylanmasligi kerak, degan xulosa kelib chiqadi. 13

Istiqlol yillarida parlamentimiz uch yuzdan ortiq qonunlarni qabul qildi. Ularning barchasi inson huquqlari, iqtisod, davlat boshkaruvi, ijti-moiy tizim, madaniyat va xalkaro munosabatlarga oid O‘zbekistoi mustaqil-ligining – turli jabhalariga taalluqli huquqiy zaminlarni barpo etishga qaratilgan. Mazkur o‘rinda Prezidentimiz I. A. Karimov tomonidan ilmiy asoslangan jamiyatimiz yangilanishini boskichma - bosqich amalga oshirish prinsipi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qonun ketidan qonunlarni muntazam kabul qilib, go‘ye bitta-bitta g‘isht terib quri-ladigan muhtasham binoni tiklagandek, O‘zbekisgonning hukuqiy binosi ham dadil qad rostlamoqda. Shunisi ibratliki, qonun loyihalari va joriy qonunlar jamiyat chindan ham mazkur qonun-qoidalarsiz yashay olmagandagina hayotga yo‘l oladi. Ko‘ppartiyaviylikka asoslangan parlament o‘z vazifasini bajarmoqda. Qonunlarni siyosiy muhoraba-larda har qanday yo‘l bilan bo‘lsada, tazyiq o‘tkazish qo‘g‘irchoqga aylantir-maslik darkor. Hatto eng yaxshi qonun ham o‘zicha hastga kirib bormaydi, balki u oshib borsa qonunchilikni qabul qilishning muayyan shart-sharoiti bo‘lib kolaveradi. Mazkur o‘rinda qonun - qoidani nima harakatga keltira oladi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Mazkur savolga «qonunga itoatkorlik», deb javob berish o‘rinli bo‘ladi, dsb o‘ylaymiz. Qonunga itoatkorlik yuksak umumiy madaniyatning hosshasi va mezonidir. Bunday madaniyat Sharq xalqlarida azaldan urf bo‘lib kelgan. Bu-gun bizning oldimizda esa uni tiklashdek ulug‘vor vazifa turibdi. Albatta, mazkur madaniyatni tiklash bugunning madaniyati, ma’naviyati va nuqtai nazari negizida amalga oshirilishi zarur. Ba’zilar qonunga itoatkorlikni insoshshpg qonunga so‘zsiz ko‘r-ko‘rona itoatidek tushunadilar. Aslida esa , qonunga itoatkorlik, eng avvalo, qonunlarni puxta bilishni va ularga rioya silib yashashni taqozo etadi. qonunlarni bunday bshish davlatga ham, fuqaroga ham birday xos va foydali fazilat bo‘lishi lozim. Buyuk mutafakkir falsafiy-huquqiy g‘oyalarni himoya qilgan faylasuf, Abu Nasr Forobiy (870—951) jahon ahamiyatiga molik davlatning xalifasi huzurida faoliyat ko‘rsatgan mashxur huquqshunos hisoblangan. Uning e’tiroficha, qonunlarni hayotga joriy etish ularni kabul kilishdan ko‘ra murakkab jarayondir8. 14

Bizda yaqin kunlargacha qonunlarni amaliyetga joriy etish o‘zgacha qoidalar bilan bajarilar edi. Shu bois ham bunday odatni tark etishimiz qiyin bo‘lmoqda. Zero, davlat tuzilmalaridan tortib, mansabdor shaxslargacha barchaning, qonunga rioya qilishi fuqarolarni qonunga itoatkorlik ruhida tarbiyalaydi. Bobomiz Amir Temurning ta’kidlashicha, oddiy odamlarga nisbatan kilinadigan qonunsizlikdek qonun va davlat nufu-zini tushiradigan biron-bir narsa yo‘q9. Qonunchilik, inson nimagaki haq-huquki bo‘lsa, uning mohiyatini xolis ochib tashlaydi. Bunday huqukning joriy etilishi uchun, birinchi navbatda, davlat sa’y- harakat qilishi shart. Mazkur qoida fuqarolarning ham davlatimiz arkonlarini mustahkamlash uchun mas’ul ekanliklarini ifodalaydi. Qonunda fuqarolarning bajarishlari lozim bo‘lgan majburiyatlarini ko‘rsatishdan hadiksirash jamiyatdagi demokratiyaga emas, balki boqimandalikka xizmat qiladi. Davlat va fuqarolarning bunday o‘zaro mas’uliyat tuyg‘usi chinakam qonunchilikning kafolatidir. O‘z fuqarolariga nisbatan faqat davlatgana huquqli bo‘lmaydi. Agar shunday bo‘lganda fuqarolar davlat fuqarolari bo‘lib qolardilar, xolos. Boqimandaliqdan iborat bo‘lgan bunday kayfiyat kuchay-ganida davlatchilik zaminlariga putur yetadi. Shu boisdan Konstitutsiyamiz davlat va shaxs huquqlarining oqilona mutanosibligini belgalab ko‘ygan. Qonunchilik barcha hollarda ham huquqqa asoslangan sobitqadamlikdir. Shu sababli qadimgilar qonunsizlikdan ko‘ra, smon bo‘lsa ham, qonun-larning mavjud bo‘lgani afzal, deb karomat qilganlar. Nega bunday? Buning boisi, qonunni oddiy tartibda jamoa ishtirokida o‘zgartirish yoxud almashtirish mumkinligidadir. Qonunsizlik esa biror-bir tartib bilan mezonlanmaganidan uni hech qachon muayyan bir doiraga kiritib bo‘lmaydi. Shu bois u chegara bilmaydi. U doimo odamlar hayoti, mulki, ularning ma’naviyati uchun xatarli hodisa. Aksariyat muxoliflardan shunday e’tiroz eshitish mumkin: «Qonunku, eskirib yomonlashdi. Nega endi uni bajarar ekanmiz?». Shu asnoda qayd etish lozimki, qonunni faqat oliy qonun chiqaruvchi idoragina muayyan qonuniy tartibda o‘zgartirishi mumkin. Oliy qonun chiqaruvchi idora qonunni risolada 15

ko‘rsatilganidek o‘zgartirmagai ekan, uni ijro etish barcha uchun majburiydir. Huquqning barcha e’tirof etgan chuqur mantiq, kafolatlanishining mohiyati ham ana shundadir. Ayni paytda, qonunlarni o‘zgartirmay ham bo‘lmaydi, albatta. Aks holda, ular ijtimsiy taraqqiyot talablaridan ortda qoladi. Huquqning be-qarorligi, qo‘nimsizligi ham davlat va jamiyatning barkarorligiga katta zarar yetkazadi. Qonunga itoatkorlik — qonuniylik va huquq-tartibotning negizi. O‘zbekistonda xalqimizning milliy an’analaridan, o‘ziga xos turmush tarzidan kelib chiqib, besh prinsipga asoslangan ijtimoiy yangilanish va taraqqiyot yo‘li belgilab olindi. Mazkur prinsiplar bizning mamlakatimiz-dagina emas, balki xorijiy davlatlarda ham e’tirof etildi, e’tiborga loyiq deb topildi. Ana shunday prinsiplardan biri — jamiyat va davlat hayotining barcha jabhalarida qonunga itoatkorlik va qonunning ustunligidir. «Qonunchilik tizimini takomillashtirish bilan bir qatorda, qonunlarni hayotga izchil joriy qilish, barcha xo‘jalik subyektlarining yuridik normalar va qoidalarga qatiy amal qilishlarini ta’minlash madaniy-ma’rifiy bozorni shakllantirishning majburiy shartidir. Shu sababli qonunga bo‘ysunish bozor munosabatlariga o‘tishning barcha amal qilishi kerak bo‘lgan yetakchi prinsiplaridan biridir. Har qandai huquqii davlatning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratdir 10 . Demokratik huquqiy davlat barpo etish bir kator omillarga bog‘liq. Ulardan biri — qonunga itoatkorlikdir. Fuqarolarda qonunga itoatkorlik hissini shakllantirishda huquqni muhofaza qilish idoralari hodimlarining amaldagi qonunlarga itoatkorliklari muhim ahamiyatga ega. Qonunga itoatkorlik - ijtimoiy munosabatlar va jamiyat huquqiy madaniyati jarayonida shakllanadigan hodisadir. Afsuski «qonunga itoatkor-lik» ilmiy, axloqiy, huquqiy tushuncha sifatida maxsus tadqiqotlar mavzui bo‘lgan emas. Mazkur tushunchani ilmiy o‘rganish uchun bugungi kunda huquqshunoslik sohasida qator izlanishlar olib borilmoqda. Ushbu hodisa bugun ham barcha odamlarning e’tiborini tortmoqda. Uni ilmiy tahlil etishning qulay sharoitlari 16

mavjud. «Qonunga itoatkorlik» tushunchasini kanday ta’riflash mumkin? Ma’lumki, yangilanish sharoitida joriy etilayetgan eng dadil ilmiy va texnikaviy yechimlar, ishlanmalar, ijtimoiy tadbirlar va tashabbuslar ham, basharti ularni amaliy jihatdan yetuk mutaxassislar tayorlamaganda, madaniyatli, demokratik qonunlarni biladigan va hurmat qiladigan kishilar hayotda qo‘llamaganda, muayyan ijobiy samara bermaydi. Ommaviy axborot vositalari o‘z chiqishlari bilan kishilarda qonunga itoatkorlikni shakllantirishlari lozim, ya’ni qonunchilik talablariga og‘ish-may rioya qilish jamiyatning, har bir insonning manfaatlariga javob beri-shini aniq hayotiy dalillar bilan ko‘rsatishlari kerak. Qonunga itoatkorlik o‘zining qoidalariga munosib keladigan xulq-atvorni taqozo qiladi. Binoba-rin, uning talablari ongli ravishda uddalanishi lozim. Ma’lumki, davlatning ko‘rsatmasi yoxud roziligi bilan qabul qilina-digan huqukiy qoidalar avvalo, jamiyatda, uning uchun makbul bo‘lgan xulq-atvor andazalari doirasida ishlab chiqiladi. Mazkur o‘rinda ham, ya’ni xuquq ijodkorligi sohasida ham qonunga itoatkorlik o‘zboshimchalikni soqit qiladigan samarali huquqiy koidalarni ishlab chiqishning shartlaridan biridir. Qonun chiqarish madaniyati o‘z asosiy tamoyillari va muassasalarining barqarorligi holatida, qonunning puxta, aniq, oydinligi, ya’ni unda «umumiy o‘rinlar»ning, asossiz va’zlar va da’vatlarning yo‘kligi – xuqukiy madaniyatning muhim ko‘rsatkichidir. Mazkur holat huquq ijodkorligi jarayonida qonunga itoatkorlikning namoyon bo‘lishida joriy etiladi. Mabodo, qonunga itoatkorlik namoyon bo‘lmasa, yoxud yetarli darajada oshkor etilmasa, u holda qonunchilik tizimi buzilishi mumkin. Qonunga itoatkorlik faqat xuquq ijodkorligi doirasida emas, ayni paytda huquqiy normalarni joriy etishda ham namoyon bo‘ladi. Huquqiy xujjatlarni nashr etadigan vakolatli davlat idoralari xodimlari qonunga qanchalik og‘ishmay rioya kilsa, huquq ijodkorligi subyektlari ishlab chiqqan qoidalar jamiyat ehtiyojlariga shunchalik munosib javob beradi, xalk manfaatini yanada to‘laroq 17

aks ettiradi. Bu o‘z navbatida huquqning keng xalk ommasi tomonidan tan olinishiga xizmat qiladi. Qonunga itoatkorlik faqat qonunni joriy etishda emas, shu bilan birga, qonun ijodkorligi jarayonida ham yuzaga keladi. Shuni inobatga olib, uni xuquqning ijtimoiy munosabatlarni muvofiklashtirish, ularni takomil-lashtirish va o‘zgartirishdan iborat qadriyat ekanligini anglashga asoslangan tushuncha deb talqin etish mumkin. Qonunga itoatkorlik qonuniylik va huquq - tartibotning muhim omili-dir. U huquqiy mohiyatga ega turli ijtimoiy hodisalarda namoyon bo‘ladi. Bular qonunga itoatkorlik va xuqukiy ong; qonunga itoatkorlik va huquqiy mas’uliyat; qonunga itoatkorlikning kasbiy loqaydlikni istisno etadigan omil ekanligi; qonunga itoatkorlik shaxsning huquqqa munosabatida namoyon bo‘lishi; qonunga itoatkorlikning shaxs huquqiy ongining muhim belgisi ekanligi. Odamlarning qonun to‘g‘risidagi tasavvurlari, qonunga hurmat tuyg‘ularidan ajralmasdir. Ular boshka ijtimoiy ong shakllari bilan mushtarak hukuq va huquqiy hodisalarii axloqiy-ruhiy baholashni ifodalaydi. Huquq va huquqiy hodisalar to‘g‘risidagi tuyg‘u va kechinmalar huquqiy voqelik bilan axloqiy- ruhiy jihatdan uzviy bogliq. Ularning fikricha, huquqiy tuyg‘ular — kishilarning huqukiy qonunlarning nashr etilishi (yoki etilmasligi), ularni joriy etish (yoki joriy etmaslik) bilan bog‘liq kechinmalaridir. Yangi qonunning qabul qilinishidan so‘ng mamlakatda paydo bo‘ladigan xursandchilik yoki xafagarchilik, hukuqiy qoidalarni qo‘llash amaliyetiga oid qoniqish yoki qoniqmaslik tuyg‘ulari, huquqka murosasizlik yoki murosasozlik munosabati — bularning barchasi huquqiy his-hayajondir. Aksariyat hollarda, kechinmalar u yoki bu darajada axloqiy mohiyatga ega bo‘ladi. Birok, ularga sof huquqiy mazmun ham xos bo‘lib, uni huquq hissiyeti va qonuniylik deb ta’riflash mumkin. Bu shunday ijtimoiy-ruxiy ko‘tarin-kilikki, unda kishilar xuquq va qonunchilikni mustahkamlash hodisalariga bevosita yakdil ekanliklarini, har kanday, hatto o‘zboshimchalik va qonun-sizlikning eng juz’iy ko‘rinishlariga ham salbiy munosabatlarini bildiradilar. 18

Ruxiy bosqichda qonunga itoatkorlikning mavjudligiga bogliq asosiy jixat — bu huqukdan, uning talablari adolatliligidan qoniqishdir. Ong va adolat tuygusi inson ruhiyatining jihati sifatida amalga oshadigan ijtimoiy adolatni in’ikos ettiradi. Qonunga itoatkorlik huquqiy javobgarlikni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Yaqin kunlargacha huquqiy javobgarlik retrospektiv nuqtai nazardan o‘rganilib, u huqukqa zid xatti-harakatning ko‘ngilsiz oqibatlar olib kslishi bilan bog‘liq deb hisoblanardi. Huquqiy javobgarlik muammosiga, xususan, uning ijobiy jihatiga e’tiborning oshib borishi hozirgi kunda tasodifiy emas. Davlat mustaqilligini ta’minlash barchaning, xamma joyda qonun talablarini bajarishi bilan uzviy bogliqdir. Ijobiy huquqiy javobgarlik — qonun-chilikka, huqukiy qoidalarga rioya qilishning ramzidir. U bugungi va ertangi kunga yo‘nalgan bo‘lib, qonunga hurmat munosabatida, kishining o‘z xulq-atvorini ixtiyoriy ravishda huquqiy yo‘l- yo‘riqlar bilan muvofiqlash-tirishida namoyon bo‘ladi. Mazkur belgilarga ko‘ra ijobiy huquqiy javobgar-likning qonunga itoatkorlik bilan aloqasi taxlil etiladi. Qonunga itoatkorlik xuddi ijobiy huquqiy javobgarlikdek jamiyat oldidagi burch bilan uzviy huquqiy xatti-harakatni taqozo etadi. U ayni paytda huquqiy xulk-atvor, malaka va odatlarni ishlab chiqish oqibatida kelib chiqadigan, huquqbuzarlikning oldini olish vositasi hamdir. Faqat to‘rtknchi belgi — qo‘rqituv omili — xuquq qoidalariga mutanosib xulq -atvorni tarbiyalash omili bo‘lmay, u shunchaki hukuqiy koidalarning zaruriy xususiyatidir. Qonunga itoatkorlik ham huquk tartibotni mustahkamlaydigan omillardan biridir. Shu asnoda qonunga itoatkorlikning xulq-atvorga taalluqli jihati — o‘z mohiyatiga ko‘ra, ijobiy huquqiy javobgarlik bilan aynanligi ko‘zga tashlanadi. Qonunga itoatkorlik murakkab tarkibga ega. U bilish, baholash va xulq-atvor jihatlarining majmuidan iborat. Ularning har ikkisi ham huquqiy sohada mas’ul xulk-atvorni taqozo etadi. Ijobiy huquqiy javobgarlik bilan birga qonunga itoatkorlik hukuqiy koidalarga «yo‘liga»gina rioya qilishni anglatmaydi, ularga ongli, faol 19

munosabatni, jamiyat oldidagi burchni tushunib yetishni, huquqiy tushunchalar vositasida fikr yurita olishni, shuningdek, o‘z intilishlari va xatti- harakatlarini amaldagi huquq talablari bilan mutanosiblashtirishni ham taqozo etadi. Shu boisdan hukuqqa hurmat zaminida mansabdor shaxslar va fuqarolarning mas’ul xulk-atvorini tarbiyalash mustaqillikni ta’minlash-ning muhim mafkuraviy va hukuqiy yo‘naliisharidan biri hisoblanadi. Mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy qoidalarni kanday tushunish-lari va baholashlari, ularning mazkur qonun-qoidalarni qanchalik og‘ishmay amalga oshirishlari mustaqil rivojlanishimiz yutuqlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Qonunga itoatkorlik — loqaydlikni istisno etadigan muhim omillar-dan biri. Kundalik faoliyatda ishga oqilona munosabat, qonunga itoatkorlik barchaning, xususan, mansabdor shaxslarning o‘z ijtimoiy maqsaddarini anglab olishlarini taqozo qiladi. Shu boisdan, hukuqiy maslahatchi yoki sudyaning, korxona rahbari yoki kadrlar bo‘limi boshliqning, hokim yoki prokurorning kishilarga va ishga munosabatlariga qarab mamlakatdagi demokratiyaning, huquqiy madaniyatning umumiy ahvoli to‘g‘risida mulohaza yuritish mumkin. Xo‘jalik rahbari, mansabdor shaxslar va boshka davlat idoralari xodimlarida qonuiga itoatkorlikning mavjud bo‘lmasligi, huquqiy madaniyat-ning past saviyasi ularping amaliy faoliyatiga bevosita ta’sir etadi. Aksariyat sanoat va savdo korxonalarining rahbarlari har kuni u yoki bu tariqa huquqiy muammolarga duch keladilar. Lekin ularda huquqiy tayyorgarlikning yetarlicha bo‘lmaganligi bois, ular mazkur muammolarni to‘g‘ri hal qila olmaydilar. Bu esa ularning mehnat samaradorligiga ta’sir etadi. Mansabdor shaxslarning qonunga itoatgo‘yligi ularning o‘z xizmat burchlariga vijdonan munosabatda bo‘lishlarini taqozo etadi. Qonunga itoatkorlik o‘zgarmas hodisa emas. U o‘sib borayetgan xuquqiy ong darajasidir. U yakka ongda mustahkamlanib, doimo huquq bilan muvofiqlash- tiriladigan ijtimoiy munosabatlar doiralarigacha kengayib, boyib boradi. Qonunga itoatkorlik kishilarning o‘z huquqiy burchlariga nisbatan ichki munosabatlarini o‘zgartiradi, ya’ni davlat buyrug‘i maqomidagi huquqiy 20

majburiyatlar o‘rnini burchlari anglab olingan munosabatlar egallaydi. Qonunga itoatkorlik fuqarolarning qonun loyihalarini muhokama etish, demokratiyaning imkoniyatini amalga oshirishdagi faolliklarini kuchaytiradi. Bugun bevosita demokratiya institutlarining o‘rni va mavkei oshib borayetir. Ularda xalqning jonli ijodiyoti, jamoatchilik fikri va irodasi o‘zining eng munosib aksini topmokda. Mexnat jamoasining umumiy majlisi yexud qishloqdagi aholining yig‘inlari, qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi bevosita demokratiya iistitutlarining tarkibiy kismlaridir. Ular mehnatkashlarning dolzarb muammolarini birgalikda o‘rtaga qo‘yishlari, ularning yechimlariii topib hayotga joriy qilishlariga imkon beradi. Demokratiyaning imkoniyatlari bitmas-tuganmasdir. Ammo uning uchun mustahkam hukuqiy kafolatlarni yaratish zarur. Qonunga itoatkorlik huqukiy qoidalar yo‘l-yo‘riqlarni ijro etishda har qanday og‘ishlarning bo‘lmasligi, qonuniylik buzilgan hollarda esa betaraf bo‘lib qolmaslikni yeqlaydi. Kishilarning kelajakka ishonchlari, ularning dsmokratik tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash xohishlari va qobiliyatlari turmushda ijtimoiy adolat prinsiplarini og‘ishmay hayotga joriy etish, fuqarolarning huquqlarini, sha’ni va qadrlarini himoya kilish bilap bog‘likdir. Huquqbuzarliklarga qarshi kurashish — uzoq muddat davom etadigan va iktisodiy, madaniy, mehnat, turmush sohalarida anchayin o‘zgarishlarni talab qiladigan murakkab faoliyatdan iboratdir. Qonunga itoatkorlik va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining huquqiy madaniyati. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimining huquqiy madaniyati uch tarkibiy qismdan tashkil topadi. Birinchidan , mafkuraviy, huquqiy tasavvurlar; ikkinchidan, ijobiy-huquqiy his-tuyg‘ular; uchinchidan , xodimning xuquqiy faoliyati. Amaldagi huquqiy mafkura huquqiy madaniyatning yetakchi jabhasidir. Huquqni muhofaza qilish idoralari xodimi huquqiy madaniyatning modeli bilimlar, huquqni tushunish va qonunchilik talablariga rioya qilish, huqukiy yo‘l- yo‘riqlarni e’zozlash, ularning chinligi va adolatliligiga to‘la ishonch. huquqiy 21

sohadagi hayotni faol bilish, baholash kabilarni o‘zida mujassamlashtiradi. Huquqni muhofaza kilish idoralari hodim amaldagi qonunchilikni mukammal bilishi va uning vositasida amalga oshadigan siyesii, iqtisodiy va mafkuraviy vazifalarni ham to‘la tushunishi lozim. Huquq negizlarini bilish insonning umumiy siyosiy va huquqiy madaniyatidagi zarur unsurlardan biri bo‘lib, uning ijtimoiy, fuqarolik faolligining manbaidir. Shubhasiz, insonning barcha qonunlarni bilishi amrimahol. Hatto uzoq yillar davomida ichki ishlar idoralarida xizmat qilgan tajribali huquq-shunoslar, tezkor xizmat xodimlari va tergovchilar ham barcha qonunlarni to‘la-to‘kis bila olmaydilar. Ayni zamonda ichki ishlar organining har bir xodimi, qolaversa, fuqaro uchun ham huquqni bilishning umum e’tirof etgan (barchaning bilishi lozim bo‘lgan) eng maqbul chegarasi (minimumi) mavjud. O‘ta murakkab nazariy va amaliy mas’uliyat hisoblangan bunday chegarani aniqlab olish kerak. Hozircha buning uchun yetarlicha asoslaigan mezonlarga ega emasmiz. Shu bois har bir toifadagi xodim uchun zaruriy xuquqiy bilimlar hajmi va sifatini belgilash ichki ishlar idoralari xodimlari oldida dolzarb vazifa bo‘lib turibdi. Ehtimol, huquqni muhofaza qilish organlarining oddiy va kichik boshliklar tarkibi kundalik hayotda ishlatadigan ba’zi asosiy xuquqiy tushunchalar va atamalar bilan tanish bo‘lishi lozimdir. Mazkur bilimlar ularga o‘z xatti-harakatlarini ongli uyushtirish, ularning maromi va natija-sini huquqiy o‘z-o‘zicha nazorat qilishning imkonini beradi. Biz avvalo, konstitutsiyaviy, fuqarolik, oila, jinoyat huquqlarini, shuningdsk, huquqning o‘zga tarmoklari asoslarini bilish, ma’muriy huquq va ma’muriy faoliyat bilan chuqurroq tanishishni pazarda tutyapmiz. Zero, xizmat sohalarini muvofiqlashtiradigan qoidaviy bilish tufayli xodimlar o‘z xizmat burchlarini muvaffaqiyatli ado etadilar. Katta ijtimoiy-siyosiy mohiyatga molik bo‘lgan qonunchilik xujjat-larini to‘la-to‘kis bilishning ham amaliyet uchun ahamiyati benazirdir. Bunday hujjatlar sirasiga, eng avvalo, respublikamiz Konstitutsiyasi kiradi. Konsti-tutsiyaviy qoidalarni bilish, o‘z huquq, erkinliklari va burchlarini chuqurroq anglash, o‘zbek 22

davlatining bosh vazifalari, uning ichki va tashqi siyosati, ijtimoiy tuzumi asoslari va davlat idoralari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. Ijtimoiy hayotda chinakam huqukiy savodxonlilikni ta’minlaydigan xodim xizmatdagi, turmushdagi xulq-atvorini belgilaydigan qoidalarni ham bilishi zarur. Masalan, militsioner ham har qanday fuqaro kabi huquqiy hujjatlarni bilishi lozim. Hozirgi kunda mamlakatimizda qonunchilik va xuquk-tartibotni yanada mustahkamlash masalalariga katta e’tibor berilayotir. Bunday sharoitda huquqni muhofaza qilish organlari va jamoatchilikning jinoyatchilikka, huquqbuzarlikning boshka ko‘rinishlariga karshi kurashdagi vakolatlarini aniklaydigan xuqukiy koidalarni bilish har bir fuqaro uchun juda zarur. Jumladan, hayotda shunday muammolar tug‘ilishi mumkin: aytaylik, fuqaro, jinoyat sodir etilganligini bilsa, u kimga murojaat qilishi kerak? Mazkur jinoyatning sodir etilishi munosabati bilan u qanday choralar ko‘rishi lozim? Jinoyatning sodir etilmasligini ta’minlash uchun fuqaro qo‘llaydigan xatti-harakatning chegarasi qanday? Mazkur savollarning javobi har bir fuqaro uchun ravshan bo‘lishi darkor. Fuqarolarning o‘zaro xatti-harakatlarini, shuningdek, davlat va uning idoralari, jamoat birlashmalari bilan bo‘ladigan huquqiy munosabatlarini muvofiklashtiradigan qoidaviy hujjatlarning eng asosiylarini bilishning o‘zi ham qonunchilik talablariga rioya qilish, siyosiy va huquqiy tizimii yanada rivojlantirishning zaruriy shartidir. Bu xodimlarning o‘z huquq va erkinliklaridan foydalanishlariga kafolatdir. Yuksak huquqiy madaniyat talablari nuktai nazaridan qonunchilik doirasida taklif etilgan huquqlardan foydalanish ularning o‘z majburiyatlarini ijro etishdan ko‘ra kamroq ahamiyat kasb etmaydi. Jamiyat ularning ikkalasidan ham bab-baravar manfaatdor. O‘rta va yuqori bo‘g‘indagi boshliqlar tarkibi uchun eng asosiy huquqlarni bilishning o‘zigina kifoya emas. Mazkur toifadagi xodimlar huquqiy madaniya- tining saviyasi oddiy va kichik boshliqlar tarkibiga nisbatan ancha baland bo‘ladi. Lekin ichki ishlar idoralari zobitlarida huquqni bilishning ko‘lami birday emas. 23

Mazkur o‘rinda shunday qonuniyat amal qiladi, ya’ni zobitlar nechog‘lik huquqiy faoliyatga yaqin bo‘lsalar, ularning huquqiy bilimlari ham shu qadar chuqurroq va ko‘lamliroq bo‘ladi. Hukuqiy muammolar bilan bevosita, har kuni shug‘ullanish zobitning mazkur faoliyatga oid bilimlarini chuqurlashtiradi. Shuni alohida qayd etish lozimki, huquqni bilish u yoki bu huqukiy qoidaning mavjudligi bilan oddiygina tanishuvdan iborat emas. Bu — hukuq muammolarini chuqur muhokamalab olishni, uning mazmunini tushunib yetishni, shuningdek, uning amaliy faoliyatdagi ahamiyatini aniqlashni taqozo etadi. Zikr etilgan muayyan qoidalar ularni oddiy bilishdai ko‘ra ko‘proq huquqning asosiy prinsiplarini, davlatning huquq sohasidagi siyosatini qonunchilik va odil sudlovning ijshmoiy kadr-qimmatini, huquq bilan axloq talablarining botiniy mushtarakligini tushunishdan iborat bo‘ladi. Hukuqni bilishning haqiqiy mezoni har bir xodimning o‘zi uchun ayni shu aniq hukuqiy qoidalarning maqsadga muvofiqligi va zaruriyligini tushunib yetib, ular asosida ongli faoliyat yuritishdan iborat. Taxlil etilayotgan tushunchaga bunday yondashuv ichki ishlar idoralari xodimlarining o‘zlari ishlab turgan lavozimlariga va maxsus unvonlariga qaramay, albatta, «huquqshunoslik» mutaxassisligini puxta egallashlari lozimligini bildirmaydi. Ammo biz «huquqni bilish»ni qay yo‘sinda ta’rif- lamaylik, baribir, u ichki ishlar idoralari xodimlarining mavqei O‘zbekiston Konstitutsiyasining mazmuni va ahamiyatini, uning o‘z kasbiy faoliyatini muvofiqlashtirib turadigan qoidaviy hujjatlarni o‘zlashtirishni taqozo qiladi. Mabodo, demokratiya, odil suddov va qonunchilikning asosiy prip-siplarini bilmasa, tabiiyki, xodim o‘z xizmat burchini sifatli ado eta olmaydi. Zero, huquqiy koidalarni bilmasdan huquqiy hodisalarga aniq va chinakam huqukiy baho berib bo‘lmaydi, maqsadli yo‘nalishlarni va hukuqiy xatti-harakatlarni shakllantirishning imkoni bo‘lmaydi. Hukuqni muhofaza kilish organlari xodimi hukuqiy madaniyatining saviyasi davlat va huquqqa oid ma’lumotlarga ega bo‘lganidan so‘ng shunga muta-nosib 24

faol harakatlarni amalga oshirishga qodirligida ko‘rinadi. Xodim-larning kundalik hayotda ro‘y berib turgan vaziyatlarga nisbatan huquq qoida-larini aniq ko‘llay olishi, ularning o‘z xizmat burchlarini uddalash jarayenida muayyan huquqiy harakatlarni amalga oshirishlari uchun sharoit yaratadi. Shu o‘rinda xodimning ma’naviy-axloqiy boyligi ham muxim. 25

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent, «O‘zbekiston», 2003. 2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi, Toshkent, 1997, №9. 3. Mualliflar jamoasi. Davlat va xuquk nazariyasi. TDYUI, Toshkent – 2000. 4. Saidov A, Tojixonov U. Davlat va huquq nazariyasi, 2 jildli, IIVA, Toshkent, «Adolat» - 2001. 5. Saidov A, Tojixonov U, Odilqoriyev X. «Davlat va huquq asoslari». IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti – 2002. 6. Islomov Z. «Davlat va huquk: umumnazariy masalalar», Toshkent, «Adolat» - 2000. 7. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X.T. umumiy tahriri ostida. Davlat va huquq. Nazariyasi. TDYUI. 2000 . 26

O'xshashlar

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Huquqiy munosabatlar

Huquqiy davlat tushsunchasi va ta`rifi

Diniy va an`anaviy huquqiy oilalar