Huquqiy davlat tushsunchasi va ta`rifi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquqiy davlat tushsunchasi va ta`rifi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.259765625 KB

Ko'chirib olish

Huquqiy davlat tushunchasi va ta’rifi Reja: 1. Demokratik xuquqiy davlat va fuqarolik jamiyati to‘g‘risidagi qarashlarning shakllanishi 2. Nodavlat notijorat tashkilotlarini ximoya qilishning davlat kafolatlari va ularni qo‘llab-quvvatlash masalalari. 3. Xuquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish va jamiyat boshqaruvida jamoatchilik nazoratining axamiyati. 4. Xuquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga oid qarashlar.

Huquqiy davlat tushunchasi va ta’rifi Bugun tom ma’noda tarixiy davrda yashayapmiz. Istiqlol barchamizga ozod va erkin yashash baxtini, dunyoning chinakam xayratiga sabab bo‘lgan milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimizning yangicha yo‘sinda shakllantirish imkonini berdi. Istiqlol yillarining dastlabki kunlaridanoq Prezidentimiz tomonidan xuquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish bosh konsepsiyamiz ekanligi aytib o‘tilgan edi. Bugungi kunda esa, kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari degan g‘oya jamiyat xayotining muxim yo‘nalishlaridan biri qilib belgilandi. Yurtboshimiz ilgari surayotgan ushbu g‘oya mamlakatimizning bugungi rivojlanish bosqichidagi eng muxim vazifalardan biri sifatida baxolanmoqda. Jaxonning rivojlangan mamlakatlarida asosan fuqarolik jamiyatining institutlari, xususan, nodavlat notijorat tashkilotlar jamiyat boshqaruvida faol ishtirok etib kelmoqda. Ya’ni, kuchli davlat asta-sekinlik bilan o‘zining funksiyalarini nodavlat notijorat tashkilotlari zimmasiga o‘tkazib boradi. Kuchli jamiyatda fuqarolarning ijtimoiy faolligi, siyosiy dunyoqarashi yuqori bo‘ladi. Xuquqiy demokratik davlatlarda asosan kuchli jamiyat boshqaruvi, avvalo, fuqarolik jamiyati institutlari zimaasiga yuklatilgan. Bunda boshqaruvning amalga oshirilishida jamoatchiliknin bevosita ishtiroki kengayadi. O‘zini o‘zi boshqaradigan jamiyat kuchli nodavlat tuzilmalarga asoslanadi. Fuqarolik jamiyatini qurish strategiyasi Prezidentimiz tomonidan ilgari surildi va u ilmiy-nazariy jixatdan asoslanib borilmoqda. Davlat zimmasida xavfsizlik, mudofaa, chegara, moliya-bank, kredit va shu kabi muxim vazifalar qoladi. Davlatning bugungi kundagi muxim vazifalari nodavlat notijorat tashkilotlar, o‘zini o‘zi boshqarish organlari va boshqa demokratik institutlarga o‘tkazib boriladi. Nodavlat notijorat tashkilotlar va fuqarolik jamiyatining boshqa tizimlari jamiyat boshqaruvini ta’minlaydigan aloxida tizim sifatida rivojlanib boradi. Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlisning II chaqiriq IX sessiyasida “O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari mavzusida qilgan

ma’ruzasida davlatimiz oldida turgan beshinchi ustuvor yo‘nalish sifatida fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muxim sharti bo‘lib, bu jamiyat xayotida nodavlat va jamoat tashkilotlarining o‘rni va axamiyatini keskin kuchaytirishdan iborat. Yoki boshqacha qilib aytganda, bu- kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari” degan tamoyilni amalda xayotga joriy etish demakdir deb ta’kidlab o‘tgan edilar. Demokratik xuquqiy davlat va fuqarolik jamiyati to‘g‘risidagi qarashlarning shakllanishi Mamlakatimizda demokratik xuquqiy davlat va fuqarolik jamiyati to‘g‘risidagi qarashlar mustaqillikka erishgandan boshlab shakllana boshladi. Demokratik xuquqiy davlat va fuqarolik jamiyati to‘g‘risidagi, jumladan, demokratiya, xuquqiy davlat, demokratik jamiyat, fuqarolik jamiyati xaqida g‘oyalar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlarida, ma’ruzalarida, nutqlarida asoslab berildi. Xozirgi vaqtda respublikamiz olimlari tomonidan bu borada tadqiqotlar, izlanishlar olib borilmoqda. “Demokratiyaning asl moxiyati-inson qadr-qimmati, xurmati xamma narsadan ulug‘, degan aqidadan iborat bo‘lmog‘i lozim”. “Chinakkam demokratiyaning oliy mazmuni esa shaxslararo, millatlararo, davlat va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni uyg‘unlashtirishdan iborat. Bunda inson va jamiyat, jamiyat va davlat xokimiyati tinch-totuv yashaydi"._ –degan g‘oyalarni ilgari surgan edi Prezidentimiz I.A. Karimov. Demokratiya –bu avvalo, xalq xokimiyatchiligidir. U davlat tuzumining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib xisoblanadi. “Demokratiya -xokimiyatning faqat xalqqa tegishli ekanligi, davlat xalq irodasini, ifodasini va uning manfaatlariga xizmat qilishi lozimligi, davlatning olib borayotgan siyosati faqat inson va jamiyatning farovonligini ta’minlashga qaratilganligidir. Demokratiya xokimiyat faqat Konstitutsiya va qonunlarda ko‘zda tutilgan tartibda va ular asosida tuzilgan idoralar orqaligina amalga oshirilishini bildiradi. Davlat idoralari faqat qonunda ko‘rsatilgan vakolatlari doirasidagina faoliyat ko‘rsatadi”_. Ushbu fikrdan demokratiya qaror topgan davlat albatta

xuquqqa asoslangan bo‘ladi. Xar bir faoliyat Konstitutsiya va qonunlar asosida amalga oshiriladi. Shaxslarning xuquqiy ongi yuksak darajada rivojlangan bo‘ladi. “Xuquqiy davlat masalasi davrimizning o‘ta muxim va dolzarb ilmiy- nazariy xamda siyosiy-amaliy axamiyatga molik muammolaridan bulib, uning bunyod etilishi, faoliyat ko‘rsata borishi jamiyatimiz oldida turgan tarixiy vazifadir. Shu boisdan xam O‘zbekiston Respublikasi amaldagi Konstitutsiyasining muqaddimasida «Insonparvar demokratik xuquqiy davlat barpo etish» maqsadi qonunan mustaxkamlab quyilgan. Bu maqsadning kun tartibiga quyilishi davlatchilik va xuquqni rivojlantirish siyosatidan kelib chiqib, qator omillar va shart-sharoitlar bilan belgilanadi.” “Xuquqiy davlat qurish maqsadi shundan kelib chiqadiki, mustaqillik va bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida jamiyatimizda ijtimoiy munosabatlarni xuquqiy normalar bilan tartibga solib turish o‘ta muxim va dolzarb vazifa xisoblanadi. Xozirgi zamonda xuquqiy qadriyatlarning qo‘llanish doirasi, ularga bo‘lgan xayotiy extiyoj nixoyatda katta. Chunki xuquqiy normalar bilan jismoniy va yuridik shaxslar, davlat va fuqarolar o‘rtasida kelib chiqadigan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy xayot soxalaridagi juda keng munosabatlar tartibga solinadi. Xuquqiy davlatga bulgan extiyoj yangi demokratik jamiyat qurilishi sharoitida faqat xuquqning roli ortishi bilan emas, balki mamlakatni boshqarishda davlatning xam jiddiy xissasi borligini ko‘rsatadi.” “Xuquqiy davlat-bu xuquqiy asosda tashkil topadigan va jamiyat xayotining barcha soxalarida xuquq ustuvorlik qiladigan davlatdir.” “Xuquqiy davlat-xuquqning xukmronligi, qonunning ustunligi, barchaning qonun va mustaqil sud oldida tengligi ta’minlanadigan, inson xuquqlari va erkinliklari kafolatlanadigan, xokimiyat vakolatlarning bo‘linishi prinsipi asosida tashkil etilgan demokratik davlat.” Yuqoridagi ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, xuquqiy davlatda qonun ustuvor bo‘lib, insonlarning xuquq va erkinliklri ta’minlab beriladi va ularning erkin kamol topishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib beriladi.

Xuquqiy davlatning belgilari mavjud bo‘lib ularga xuquqning xukmronligi, Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi, inson xuquq va erkinliklarining ta’minlanishi, davlat va fuqaroning o‘zaro mas’uliyati, xokimiyatning qonuniyligi va uning bo‘linishi, sudning mustaqilligi va uning faqat qonunga bo‘ysunishi, xuquqiy ong xamda madaniyatning yuksak darajada bo‘lishi va boshqalarni kiritish mumkin. Shunday qilib, xuquqiy davlatning asosiy belgisi shuki, bu davlat xuquq doirasida faoliyat yuritadi, uning jamiyat va inson bilan bo‘lgan barcha munosabatlari xuquqiy normalariga asosida olib boriladi. O‘z navbatida xuquq ixtiyoriy va davlat ta’siri orqali ijro etib boriladi. Xuquqiy davlat shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishida davlat organlari, mansabdor va yuridik shaxslar, jamoat birlashmalari xamda fuqarolar bevosita ishtirok qiladilar. Fuqarolik jamiyati xuquqiy davlat bilan birgalikda shakllanadi. Ularni bir- birisiz tasavvur qilish mumkin emas. Bu jarayon jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti, uning ilimy va texnikaviy asoslarini yaratish bilan belgilanadi. “Xuquqiy davlat o‘z moxiyatiga ko‘ra, fuqarolik jamiyatining siyosiy ifodasidir. Bir-biridan ajralmas xamda bir-biriga singib ketadigan fuqarolik jamiyati va xuquqiy davlat jamiyat yaxlitligi timsoli bo‘la oladi”. “Fuqarolik jamiyati yuksak darajali fuqarolikni moddiy, madaniy va intellektual rivojlanishning yuqori bosqichiga kirib borishini taqozo qiladi. Fuqarolik jamiyati a’zolari o‘z mulki, xuquq va erkinliklariga to‘liq egadirlar. Ular qo‘rquv va zo‘ravonlik intizomi bilan kishanlangan emaslar. Shuning uchun xam ular inson va jamiyat farovonligi va xavfsizligining ta’mmnlash mas’uliyatini o‘z zimmasiga olgan davlatning qonun va qadriyatlarini xurmat qiladilar va ixtiyoriy ravishda bajaradilar. Fukarolik jamiyatidagi xuquqiy munosabatlar zaminida xuquqiy normalar va ularning sanksiyalari bilan bir qatorda vijdon, burch, mas’uliyatni xis qilish, ichkiy intizom, xullas, xuquqiy fuqarolik kabi insoniy fazilatlar yotadi.”

«Fuqarolik jamiyati inson xuquqlarini, davlat esa fuqarolarning xuquqlarini ta’minlaydi”. Fuqarolik jamiyati xam xuquqiy davlat kabi o‘zining asosiy belgilariga ega. Bular asosan uning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy jixatlarida namoyon bo‘ladi. Birinchi jixatda-xususiy mulkchilikka keng yo‘l ochib beruvchi va unga asoslanuvchi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga, erkin iqtisodiy faoliyat ta’minlangan shart-sharoitga tayanadi. Ikkichi jixatda-siyosiy-xuquqiy tizim va boshqaruvning mazmun-moxiyatini xuquqiy davlatchilikni ifoda etadi. Uchinchi jixatda-oila, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoatchilik fikrini aniqlash, shakllantirish va ifoda etishning madaniylashgan tartiblari yotadi. To‘rtinchi jixatda-ma’naviy, yuksak madaniy insoniy munosabatlar zamiriga tayanadi. X.Odilqoriyev fuqarolik jamiyatiga shunday ta’rif beradi: “fuqarolik jamiyati-xar bir inson manfaatini ustuvor biluvchi, xuquqiy an’ana va qonunlarga xurmat muxiti shakllantirilgan, umuminsoniy qadriyatlar e’zozlangan, inson xuquqlari va erkinliklari so‘zsiz ta’minlanadigan, davlat xokimiyatining samarali jamoatchilik nazorati mexanizmlarini vujudga keltirgan, insoniy munosabatlar chuqur ma’naviy-madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin demokratik xuquqiy jamiyat”. Fuqarolik jamiyati xaqida gapirganda shuni ta’kidlab o‘tish joizki, u xaqidagi g‘oyalar uzoq vaqt davomida shakllangan va bugungi kunda ma’lum bir tarzda izoxlab, taxlil qilib berilgan. Shunday bo‘lsada, fuqarolik jamiyati o‘zining yechimini topmagan muammolariga boy. Unga berilgan ta’riflar xam turlicha. Lekin ularning xammasida inson omili birinchi o‘ringa qo‘yiladi, xuquq va manfatlari ta’minlab berilishi ta’kidlanadi. Fuqarolik jamiyati jamiyatdan farqli ravishda u jamiyat rivojlanishining ma’lum bir bosqichida vujudga keladi. Buning uchun avvalo yetarli shart-sharoit, iqtisodiy, siyosiy-xuquqiy va ma’naviy asoslari bo‘lishi zarur. Bularsiz fuqarolik

jamiyatini shakllantirish murakkab jarayondir. Fuqarolik jamiyatida davlatning roli sezilarli darajada kamayadi lekin davlat o‘zining asosiy vazifalarni qo‘lida saqlab qoladi. Masalan xavfsizlikni, mamlakat xududining daxlsizligini ta’minlash, davlat moliya masalalarini xal qilish va b. Mamlakat xayoti uchun dolzarb bo‘lgan yo‘nalishlarni davlat o‘z qo‘lida saqlab turishiga sabab, agar bu soxalar turli tashkilotlar qo‘liga o‘tib ketsa xar xil manfaatlarga xizmat qilishi mumkin. Fuqarolik jamiyati o‘zining strukturalari orqali davlatning u yoki bu xarakatiga ta’sir o‘tkaza olishi, axoli fikri-uning qaror qabul qilishida ko‘proq axamiyatga ega bo‘lishi e’tiborga molik xolatlardan biridir. Shuni ta’kidlash kerakki, Fuqarolik jamiyati faqatgina teng xuquqli fuqarolardan iborat jamiyatgina emas, balki ular uchun kerakli sharoitni ta’minlab beradigan jamiyatdir. Fuqarolik jamiyatida Konstitutsiya va qonunlar ustivor bo‘lib, u xar bir insonning o‘zini o‘zi kamol toptirishiga ko‘maklashadi, shaxs manfaatlarini, xuquq va erkinliklarini to‘la darajada ro‘yobga chiqarishga yordam beradi, shuningdek, fuqarolar xam qonunlarda belgilangan qoidalarga qat’iy amal qilishi va o‘z burchlarini bajarishini xam taqazo etadi. Fuqarolik jamiyatining xarakati jamoat birlashmalarining shakllanganlik darajasi bilan xam belgilanadi. “Jamoat birlashmalari davlatdan mustaqil bo‘lgan, aloxida faoliyat yuritadigan va ayni vaqtda, davlat institutlariga ta’sir o‘tkaza oladigan, davlatning ijtimoiy xayotiga, shuningdek, fuqarolarning shaxsiy xayotiga aralashuvidan muxofaza qilishga yo‘naltirilgan tashkilotdir”. Fuqarolik jamiyatida shaxs markaziy o‘rinni egallovchi jamiyat bo‘lib, bunda shaxslarning xuquqiy ongi va madaniyati yetarli darajada shakllangan va uning shakllanishi uchun barcha choralar ko‘rilgan xamda shart-sharoitlar yaratib berilgan bo‘ladi. Xar bir shaxs o‘tkazilayotgan xar bir isloxotga o‘zining nuqtai- nazaridan munosabatini bildirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib fuqarolik jamiyati jamiyat rivojining ma’lum bir bosqichida shakllanadigan, inson xuquq va erkinliklarini, munosib xayot tarzini ta’minlab

beradigan, qonunlar ustivor bo‘ladigan, davlatning ma’lum funksiyalarini amalga oshiradigan jamiyatdir. Nodavlat notijorat tashkilotlarini ximoya kilishning davlat kafolatlari va ularni ko‘llab-quvvatlash masalalari Davlatimiz raxbari I.Karimov ikkinchi chaqiriq Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sakkizinchi sessiyasida qilgan ma’ruzasida referendum yakunlari, uning moxiyati va kelgusi xayotimizdagi ta’siri faqat referendumga qo‘yilgan masalalar bilan cheklanib qolmasligi, balki davlat va jamiyat xayotidagi ko‘pgina soxalarga tegishli ekanligini uqtirib o‘tdi. Xususan, «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» g‘oyasining amalga oshirilishida nodavlat notijorat tashkilotlarning o‘rni xaqida Prezident tomonidan bildirilgan fikrlar barchamizga ushbu masalaning moxiyatini keng jamoatchilikka tushuntirib berish mas’uliyatini yuklaydi. Kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish uchun esa «davlatimizning markaziy va yuqori boshqaruv organlari vakolatlarini bosqichma-bosqich quyi tizimga, shu jumladan, o‘zini o‘zi boshqarish tuzilmalariga o‘tkazish talab qilinadi». Davlat va jamiyat boshqaruvida keng jamoatchilikning ishtiroki: birinchidan, nodavlat notijorat tashkilotlarning davlat tomonidan xar tomonlama qo‘llab-quvvatlanishi; ikkinchidan , jamoat nazoratini amalga oshirish; uchinchidan, davlat organlarining ayrim vakolatlarini nodavlat notijorat tashkilotlar va o‘zini o‘zi boshqarish organlariga asta-sekin o‘tkazib borish; to‘rtinchidan, jamiyat a’zolarining ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish orqali ta’minlanadi. Bunday muxim masalalarni xal etish uchun esa, Prezidentimizning nodavlat notijorat tashkilotlarga yetarli e’tibor berilishi va ular faoliyatining tegishli xuquqiy asosi yaratilishi lozimligi to‘g‘risidagi fikrlari qonunchilikda o‘z ifodasini topishi kerak. Shu jixatdan, «Nodavlat, jamoat tuzilmalari va uyushmalarini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyat ko‘rsatish kafolatlari va shartlari to‘g‘risida»gi qonun loyixasi ishlab chiqilishi xozirgi

kundagi dolzarb masalalardan biridir. Nodavlat, jamoat tuzilmalarini qo‘llab- quvvatlash, bu institutlarning mustaqilligini ta’minlash uchun qonun asosida maxsus moliyaviy jamg‘arma tashkil etish to‘g‘risidagi Prezidentimiz taklifi barcha olimlar, mutaxassislar va nodavlat notijorat tashkilotlar oldiga katta vazifa yuklaydi. Bunday maxsus jamg‘armaning bo‘lishi nodavlat notijorat tashkilotlar, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, demokratik institutlarning to‘liq mustaqilligini ta’minlaydi. Yangi tuzilayotgan nodavlat, jamoat tuzilmalarining qisqa muddatlarda jamiyatda o‘z o‘rnini topishi, manfaatli dastur va loyixalarini tegishli tartibda moliyalash, ularning moddiy texnika bazasini mustaxkamlab olishi kelgusida xar jixatdan shu jamg‘armaga bog‘liq bo‘ladi. Yangi qonun loyixasida ushbu jamg‘arma va nodavlat, jamoat tashkilotlari, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘rtasidagi muvozanatni, o‘zaro xamkorlik va tobe bo‘lmagan munosabatlarni shakllantirish xamda ta’minlashga e’tibor berish lozim. Qonun loyixasida jamg‘armaning maqomi, uning tuzilmasi, uni boshqarish tartibi, u tomondan qabul qilinadigan xujjatlarning yuridik kuchi, xarakati va ta’sir doirasi, boshqa nodavlat, jamoat tuzilmalari bilan o‘zaro munosabati, uning xuquq va majburiyatlari, moliyaviy manbalari va tushumlarning shakllanish tartibi, mablag‘lar taqsimoti, sarf-xarajatlarni xisobga olish va nazorat qilish, moliyalashtirish taklif etilayotgan loyixalarni ko‘rib chiqish tartibi, jamg‘armaning davlat organlari bilan munosabati kabi bir qator muxim masalalar o‘z aksini topishi lozim. Masalan, Angliyada nodavlat notijorat tashkilotlarga imtiyoz berish, grantlar ajratish, soliq solish masalalari Jamoat tashkilotlari bilan ishlash komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Komissiya davlat manfaatlarini ximoya qilgan xolda Nodavlat notijorat tashkilotlar uyushmasi bilan tegishli muzokaralar olib boradi. Xar qanday jamoat tashkiloti tegishli qo‘shimcha imtiyozlarga aynan shu komissiyaning xulosasi va roziligiga asosan ega bo‘lishi mumkin.

Komissiyaning maqomi esa tegishli qonunlarda belgilangan. Nodavlat notijorat tashkilotlar, fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining to‘la mustaqilligini ta’minlash yuqorida zikr etilgan jamg‘armaning tashkiliy- xuquqiy tuzilishiga xam bog‘liqdir. Nazarimizda jamg‘arma mablag‘ini barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar, davlat organlari va tashkilotlar, tadbirkorlar, fuqarolar tomonidan beg‘araz o‘tkazib turiladigan xayriya tushumlari va ajratmalar, qonun bilan yo‘l qo‘yilgan boshqa manbalar tashkil etadi. Nodavlat notijorat tashkilotlarning faoliyatini yanada kuchaytirish, ularni ma’naviy va moddiy jixatdan qo‘llab- quvvatlash erkin, ochiq fuqarolik jamiyatini qurish yo‘lidagi asosiy xarakatlardan biri xisoblanadi. Prezidentimiz aytganidek, «ayni paytsa, nodavlat, jamoat tuzilmalarini yaratish jarayonini rag‘batlantirishga oid boshqa iqtisodiy, tashkiliy va xuquqiy mexanizmlarni xam ishlab chiqishimiz lozim». Bunda xorijiy tajribalarni o‘rganish, xalqaro tashkilotlarning tavsiyalaridan va xalqaro xujjatlardan foydalanish, va, eng avvalo, tarixiy va ma’naviy qadriyatlarimiz, mustaqillik yillarida orttirgan tajribalarimizga asoslanish darkor. Nodavlat notijorat tashkilotlarni rivojlantirishga oid davlat siyosatini yuritishda chuqur va puxta o‘ylangan ilmiy-nazariy konsepsiyani xam ishlab chiqish lozim bo‘ladi. Konsepsiya asosini esa, shubxasiz, Prezidentimiz I.Karimov tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarni rivojlantirish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, inson xuquqlarini ximoya qilish, demokratik institutlarning bu soxadagi vazifalariga oid ko‘plab bildirgan nazariy takliflari va g‘oyalari tashkil etishi kerak. Konsepsiyada milliy istiqlol g‘oyasini xar tomonlama mustaxkamlashga qaratilgan ko‘pfikrlilik, bag‘rikenglik va xamjixatlikni o‘zida mujassamlashtirgan qoidalar bo‘lishi muximdir. Umuman olganda, nodavlat, jamoat tuzilmalarini rivojlantirishga davlatimiz raxbari tomonidan berilayotgan katta e’tibor kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishdagi muxim qadamlardan biri xisoblanadi.

Xuquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish va jamiyat boshqaruvida jamoatchilik nazoratining axamiyati Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning Konstitutsiyamizning 10 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqida isloxotlarni yanada chuqurlashtirish, xuquqiy demokratik davlat barpo etishda nazorat tizimini yanada mustaxkamlash va uni izchil takomillashtirib borishning axamiyatiga aloxida e’tibor berdi. Mamlakatimiz raxbari, ayniqsa, fuqarolik jamiyatining muxim omili xisoblangan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, bu soxaning nazariy va amaliy jixatlarini taxlil etish, uning faol xarakatini ta’minlash dolzarb vazifa ekanligini uqtirib o‘tdi. Darxaqiqat, adolatli jamiyatni shakllantirish jarayonida jamoat nazoratining axamiyati beqiyosdir. Chunki, fuqarolik jamiyatida xar bir fuqaroning faolligi, ijtimoiy xodisalarga befarq bo‘lmasligi, davlat idoralarida ishlayotgan xar bir raxbar xodim zimmasidagi ma’suliyatni to‘la va to‘g‘ri anglashi, ular faoliyati jamoat nazorati ostida ekanligini chuqur xis etishi - jamiyat rivojida muxim axamiyatga ega. Prezidentimiz iborasi bilan aytganda, xar qanday jamiyatda xam demokratiyaning darajasi «bu xalqning qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligi, xukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolarning davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishi» bilan belgilanadi. Zero, jamoat nazoratining to‘g‘ri tashkil etilishi, eng avvalo, qonun ustivorligini ta’minlashda, qonun buzishlik xolatlarining oldini olishda, ularni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlarni aniqlashda, fuqarolarni qonun me’yorlariga qatiy rioya qilish ruxida tarbiyalashda katta axamiyatga ega. Aslida jamoat nazoratining o‘zi nima, u qanday xolatlarda namoyon bo‘ladi, degan savolga quyidagicha javob berish mumkin. Avvalo shuni aytish kerakki, fuqarolarning davlat idoralari ustidan nazoratini yo‘lga qo‘yish kecha yoki bugunning gapi emas. Tarixga nazar tashlasak, biz

bugun «jamoat nazorati» deb aytayotgan demokratik institutning bu soxasi u yoki bu ko‘rinishda faoliyat ko‘rsatganligini shoxidi bo‘lamiz. Soxibqiron Amir Temur davlatni idora qilishda fozil xalq vakillariga katta xuquq bergan. Jumladan, «Temur tuzuklar»ida shunday bitiklar bor: «Xar bir diyor axolisining axvolidan ogox bo‘lib turdim. Xar bir mamlakatning axvolini, sipoxu raiyat kayfiyatini, turish -turmushini, qilish-qilmishlarini, o‘rtalaridagi aloqalarni xatga bitib, menga bildirib turishlari uchun diyonatli, to‘g‘ri yozuvchi kishilarni belgiladim. Bordi-yu egri yozganlari menga bildirilsa ularni jazoladim. Xokimlaru sipoxlardan qay birining xalqqa jabr - zulm yetkazganini eshitsam, ularga nisbatan darxol adolatu insof yuzasidan chora ko‘rdim». Ko‘rinib turibdiki, temuriylar saltanatida xam o‘ziga xos shaklda va uslubda xalq, ya’ni jamoat nazorati yo‘lga qo‘yilgan. Demak, saltanatning u yoki bu xududidagi xaqiqiy axvoldan soxibqironni voqif qilib turish orqali o‘ziga xos jamoat nazorati xam amalga oshirilgan. Endi esa yaqin tarix bo‘lgan sho‘rolar imperiyasidagi jamoat nazoratiga bir nazar tashlaylik. Sobiq sho‘rolar mafkurasining eng xavfli jixatlaridan biri shundan iborat ediki, aslida mavjud bo‘lmagan demokratik institutlar go‘yoki davlat va jamiyat xayotining asosini tashkil etishi xaqida soxta fikr shakllantirilgandi. Nomi xalqqa bog‘langan va fuqarolarning xuquq va manfaatlarini ximoya qilishga qaratilgan tashkilotlar xam, aslida, davlat manfaatlarinigina ximoya qilar, o‘zlarining tashkiliy shakllanishlari, faoliyat dasturlari, maqsad va vazifalariga ko‘ra chinakam davlat tuzilmalari bo‘lib, xalq manfaatlarini ximoya qila olmas edilar. O‘zbekistonning mustaqillikka erishib, Konstitutsiyamizning qabul qilinishi chinakam fuqarolik jamiyatining muxim institutlaridan biri bo‘lgan jamoat nazoratini amalga oshirish imkoniyatlarini berdi. Utgan yillar davomida mamlakatimizda jamoat nazoratini amalga oshirishning xuquqiy asoslari ma’lum ma’noda yaratildi. «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi qonunga binoan fuqarolar yig‘inlari tuman, shaxar xokimliklari raxbarlarining

o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatiga oid masalalar yuzasidan xisobotlarini eshitib borishlari va shunga o‘xshash boshqa vakolatlarga ega bo‘ldilar. O‘zbekiston Respublikasining «Nodavlat, notijorat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonuni xam kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish sharoitida qonun ustuvorligini ta’minlashga, inson xuquqlari va erkinliklarini ro‘yobga chiqarish yuzasidan jamoat nazoratini kuchaytirishga qaratilgan ta’sirchan mexanizmlarni nazarda tutadi. Jamoat nazoratining muxim xuquqiy mexanizmlaridan biri saylovlarga doir qonunchilikda o‘z ifodasini topgan. Saylovlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishga doir barcha tadbirlarda siyosiy partiyalardan, xokimiyat vakillik organlaridan, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlaridan, saylovchilar tashabbuskor guruxlaridan kuzatuvchilar, matbuot, televideniye va radio vakillari, xalqaro tashkilotlar va xarakatlarning kuzatuvchilarining ishtirok etishlari mumkinligi va ular bir qator xuquqlardan foydalanishlari buning yaqqol misolidir. «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi qonun va boshqa bir qator qonun xujjatlarida ommaviy axborot vositalarida jamoat nazoratini amalga oshirishga katta o‘rin berilgan. Ular jamoatchilik fikrini ifodalash, shakllantirish va yo‘naltirish orqali jamoatchilik nazoratiga ta’sir etadi. Uzbekiston Respublikasining «Prokuratura to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq prokurorlar xalq deputatlari tegishli Kengashlariga, zarurat bo‘lgan xollarda esa fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga qonuniylik xamda jinoyatchilikka qarshi kurashning xolati to‘g‘risida xar yili axborot berishlari lozim. Mazkur talab xam ma’lum ma’noda jamoat nazoratini amalga oshirishning o‘ziga xos ko‘rinishlardan biridir. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, jamoat nazorati amaldagi qonunchilikda u yoki bu tarzda o‘z aksini topgan. Jamoat nazorati o‘ziga xos tamoyillarga ega ekanligini inkor etib bo‘lmaydi. Ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: - jamoat nazoratining keng qamrovliligi, ya’ni u ijtimoiy xayotning xamma

jabxalarida, soxalarida amalga oshirilishi; - jamoat nazoratining ommaviyligi, ya’ni xar bir fuqaro, fuqarolar guruxlarining bunday nazoratda beistisno ishtirok eta olish imkoniyati ta’minlanishi; - jamoat nazoratidagi oshkoralik, ya’ni uni amalga oshirish jarayoni xam, uning yakuniy natijalari xam barcha uchun ochiqligi, xammaning nigoxi va kuzatuvida amalga oshirilishi; - jamoat nazoratidagi ixtiyoriylik tamoyili, ya’ni xech kim jamoat nazoratiga boshqa shaxs tomonidan majbur qilinmasligi; - jamoat nazoratyda davlat organlari, uning mansabdor shaxslari, xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga bevosita aralashilmasligi va shu kabilardir. Jamoat nazorati davlat nazorati kabi barqaror faoliyat ko‘rsatuvchi, qat’iy tizimga ega bo‘lmasdan, xar bir muayyan xolatda turli shakl va mazmun kasb etadi. Davlat nazoratining subyekti davlat organlari yoki ularning mansabdor shaxslari bo‘lsa, jamoat nazoratining subyekti birinchi navbatda fuqarolar, shuningdek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat-notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari va boshqalardir. Davlat nazorati muayyan davlat organining xokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan mansabdor shaxslari (nazoratchilari) tomonidan amalga oshirilsa, jamoat nazoratida esa bunday emas. Shu bois, jamoat nazorati subyektining xuquqiy maqomi xar doim nazorat obyektiga bog‘liq xolda o‘zgarib turadi va xech qachon u «nazoratchi»ga aylanmaydi. Tabiiyki, jamoat nazorati subyekti bo‘lish uchun «nazoratchi» kabi maxsus bilim yoki ixtisos talab etilmaydi. Ular davlat tomonidan moliyaviy ta’minlanmaydilar va imtiyozlarga ega bo‘lmaydilar. Davlat nazoratini amalga oshiruvchi subyektlardan farqli ravishda jamoat nazoratini olib boruvchi subyektlar yuridik jazo choralarini (jinoiy, ma’muriy, intizomiy va xokazo) qo‘llamaydilar. Jamoatchilik nazorati burch va vijdon amri bilan yuzaga keladigan ijtimoiy

xodisalardan biri xisoblanadi. Jamoat nazorati orqali aniqlangan qonun buzish xolatlarini ommadan yashirib bo‘lmaydi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, jamoat nazorati davlat nazoratiga qaraganda bir qancha afzalliklarga ega va uning ta’sirchanligi xam yuqori. Bu - davlat nazoratini umuman yo‘q qilish kerak degan fikr emas. Albatta kuchli va samarali davlat nazorati xar bir jamiyatda muxim soxadir. Jamiyatimiz rivoji uchun zarur bo‘lgan jamoat nazoratining yanada samarali bo‘lishichi quyidagi omillarda ko‘rish mumkin degan fikrdamiz. Birinchidan, jamoat nazoratini amalga oshiruvchi subyektlardan biri bo‘lgan nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining samarasiga ko‘p narsa bog‘liq. Chunki, bu tuzilmalar kuchli fuqarolik jamiyatining asosiy xarakatlanturivchi kuchi xisoblanadi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek,«bugungi kunda xayotimizda ijtimoiy nazorat vazifasini bajarayotgan nodavlat tashkilotlari faoliyatini qo‘llab - quvvatlash bilan birga, yangi tuzilayotgan jamoat birlashmalariga xam zarur shart-sharoit, qonuniy imkoniyat tug‘dirib berish biz uchun dolzarb vazifa bo‘lmog‘i kerak». Ikkinchidan, jamoatchilik nazoratini tashkil etishda yetarli darajada saloxiyat va imkoniyatlarga ega bo‘lgan o‘zini-o‘zi boshqarishning maxalla tizimi ishiga xam ko‘p jixatdan bog‘liq. Uchinchidan, sud-xuquq isloxotini yanada chuqurlashtirish, fuqarolarning sud tomonidan ximoya qilish kafolatlarini kengaytirish, odil sudlovning samaradorligini oshirish, advokatura faoliyatini yanada yaxshilanishi muxim. To‘rtinchidan, jamoatchilik o‘z vakolatlarini, nazorat shakllari va usullarini aniq bilishi, ularni ro‘yobga chiqarishda faol bo‘lishi lozim. Beshinchidan esa, davlat xokimiyat va boshqaruv idoralari raxbarlari, korxona, muassasa va tashkilotlar raxbarlari o‘zlarini jamoatchilik nazorati nigoxi ostida, nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat yuritayotganini aniq bilishi, xis qilishi shart. Bu xolat raxbarlarni doimo xushyor turishga, qonunlar va adolatga, insofga rioya qilishga undaydi.

Yuqoridagilardan tashqari, fuqarolarning ijtimoiy ongini o‘stirish, xuquqiy madaniyatini yuksaltirish, ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi nufuzini, to‘g‘ri ijtimoiy fikrning shakllanishidagi ta’sirchanligini oshirish xam jamoat nazoratini olib borishda muxim rol o‘ynaydi. Ushbu qayd etilgan xolatlar masalani moxiyatini to‘la-to‘kis ochib beradi, degan fikrlardan yiroqmiz. Bu masala xususida keng jamoatchilik fikrini bilish, uni doimo tadqiq eitib borish maqsadga muvofiq xisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda nodavlat notijorat tashkilotilar tomonidan jamoat nazoratini ta’minlashda bir qator siljishlar sezilmoqda. Atrof - muxitni muxofaza qilish, onalik va bolalikni ximoya qilish, madaniyat va sog‘lomlashtirish soxasida tuzilgan ba’zi nodavlat tashkilotlarining faoliyati bunga misol bo‘la oladi. Shuningdek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari xam ilgari davlat organlari bajarib kelgan bir qator vazifalarni muvafaqqiyatli bajarib kelmoqda. Lekin, bular bilan kifoyalanib bo‘lmaydi. Yuqoridagi taxlillardan ko‘rinib turibdiki, jamoat nazorati xilma-xil bo‘lib, u turli faoliyat yo‘nalishlarida turli subyektlar tomonidan, ijtimoiy xayotning turli soxalarida, turli shakl va uslublarda olib boriladi. Shu sababli, jamoat nazorati olib borishning xuquqiy asoslarini yagona tizimga solish va yaxlit xolda jamlash bir muncha murakkab. Jamoat nazoratini tashkil etuvchi maxsus tuzilmalar tuzish xam noo‘rin. Bunday tuzilma foydadan ko‘ra ziyoni ko‘proq bo‘lgan navbatdagi tekshiruvchi-byurokratik tuzilmaga aylanish extimoli bor. Jamoatchilik nazoratida ma’lum me’yorlarga amal qilish xam lozim bo‘ladi. Unda turli qatlam va kuchlar, millat va elatlarning urf-odatlari, tarixiy an’analar, udumlar, fuqarolarning sha’n va qadr qimmati, yuridik shaxslarning ishchanlik obro‘siga zarar yetkazmaslik lozim bo‘ladi. Jamoat nazoratining samaradorligini oshirishda jamoatchilik fikridan unumli foydalanish xam muxim. Turmushda xar bir xududda muayyan masalalar bo‘yicha jamoatchilik fikri shakllangan. Bu fikrlar ko‘p xollarda obyektiv, xolis va xaqiqiy xisoblanadi. Biroq, ushbu fikrlar fikrligicha, gap-so‘zligicha qolib

ketmasligiga erishilsa, jamoat nazorati uchun asos qilib olinsa, jamoat nazoratining ta’sirchanligi, samaradorligi g‘oyat oshgan bo‘lur edi. Xulosa qilganda, jamoatchilik nazorati fuqarolarning o‘z xuquqlari va burchlarini boshqalar bilan birgalikda ado etadigan, jamiyat boshqaruvini shakllantiradigan, inson - jamiyat - davlat o‘rtasidagi muvozanatni ushlab turishga xizmat qiladigan ijtimoiy institutdir. Xuquqiy demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga oid qarashlar Kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish, uning mexanizmlarini yaratish va takomillashgirib borish olimlar xamda mutaxassislarning diqqat markazida turibdi. Ko‘pchilik olimlar kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirishda siyosiy partiyalarning o‘rni yuqori bo‘lishi kerak degan qarashni ilgari suradilar. Professor S.Jo‘rayev, siyosiy fanlar nomzodi, dotsent M.qirg‘izboyevlar siyosiy partiyalar boshqa jamoat tashkilotlariga ko‘ra ancha faol va ular asosan siyosiy masalalar bilan shug‘ullanib kelayotgani uchun ularning o‘rni baland bo‘lishi kerak deb e’tirof etadilar. Siyosiy fanlar doktori, professor I.Ergashev esa kuchli fuqarolik jamiyatida barkamol shaxs va uning ma’naviy yetkligi muxim rol o‘ynashini ilgari suradi. U agarda shaxs ma’naviy jixatdan yetuk bo‘lsa, fuqarolik jamiyatini shakllantirish oson kechadi deb xisoblaydi. Professor M.Bekmurodov o‘zining bu soxadagi qarashlari asosan sotsiologik tadqiqotlar natijasi bilan bog‘laydi. Uning fikricha milliy mentalitet (xarakter) kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish muxim xisoblanadi. Chunki, tarixiy ildizlarimiz, ota-bobolarimizning yashash sharoiti va dunyoqarashlari bugungi kunda xam ta’sir kuchiga ega, bu esa jamiyat rivojida u yoki bu jixatdan ta’sir ko‘rsatishi mumkin deb uqtiradi. Prezidenmiz I.Karimov asarlarida «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» g‘oyasi xar tomondan ilmiy-nazariy jixatdan keng tushuntirib berilgan. Jumladan,

yurtboshimiz «jamoat va nodavlat tuzilmalari xayot taqozosi bilan, davr talabiga ko‘ra tashkil etilishi kerak. Xokimiyatning maxalliy va markaziy boshqaruv organlari esa bu jarayonga to‘siq bo‘lmasliklari, aksincha, bu yangi demokratik va jamoat tuzilmalarini tashkil etishni rag‘batlantirishlari lozim. Toki odamlarimiz ijtimoiy-siyosiy xayotda bunyodkorlik ishlarida, fuqarolik jamiyatini qurishda, turmushimizning mazmun-moxiyatini belgilovchi qadriyatlarni shakllantirishda ko‘proq va faolroq qatnashsinlar. Ana o‘shanda chetdan turib tomosha qiluvchilar, tanqidchilar kamayadi», deb aytib aytgan edi. Demokratik institutlarni rivojlantirishdan bosh maqsad - ko‘pchilikni mumkin qadar jamiyat qurilishiga jalb etish, ularni o‘z taqdirlari, o‘z kelajaklarining to‘laqonli egalariga aylantirishdan iboratdir. Yaqinda bo‘lib o‘tgan Oliy Majlisning to‘qqizinchi sessiyasida Prezidentimiz o‘z qarashlarini yana bir marta bayon etib, quyidagilarni masalalarga jamoatchilik e’tibori qaratdi. Bizning oldimizda turgan yana bir muxim va dolzarb vazifa - u xam bo‘lsa, «Kuchli davlatdan kuchli jamiyatga o‘tish» degan shiorni amalda ro‘yobga chiqarishdir. Bu maqsadga erishish uchun, birinchidan, davlatimizning markaziy va yuqori boshqaruv organlari vakolatlarini bosqichma-bosqich quyi tizimga, shu jumladan, o‘zini o‘zi boshqarish tuzilmalariga o‘tkazish talab qilinadi. Bular qatorida biz, birinchi navbatda, o‘zini xar tomonlama oqlagan maxalla tuzilmasini ko‘zda tutamiz. Ikkinchidan - jamiyatimizda nodavlat, jamoat tashkilotlarining , аввало fuqarolik institutlarining rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berish va ularning faolligini oshirishga ko‘mak va yordam ko‘rsatish darkor. Prezidentimiz I.Karimovning bu g‘oyasi davlat va jamiyat xayotidagi muxim strategik, uzoqqa mo‘ljallangan yo‘nalish xisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2003. – 40 b. 2. Karimov I. A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 364 b. 3. Karimov I. A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat. Xalq so‘zi, 2005 yil 10 dekabr. 4. K.Baxriyev. «Demokratiya va inson xuquqlari». 1999, «Sharq» nashriyoti. 5. M.Qirg‘izboyev. Fuqarolik jamiyati: siyosiy partiyalar, mafkuralar, madaniyatlar. 1998, «Sharq» matbaa-nashriyot konserni. 6. A.Saidov, U.Todjixonov. Xuquqiy madaniyat nazariyasi, 2000, Toshkent “Akademiya”. 7. R.Jumayev. Davlat va jamiyat: demokratlashtirish yo‘lida. 1998,

O'xshashlar

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Huquqiy munosabatlar

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi