Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi Reja : 1. Davlat funksiyalari tushunchasi va mohiyati 2. Davlat funksiyalarini tasniflash 3. Turli jamiyatlardagi davlat funksiyalarining o‘zaro nisbati 4. O’zbekiston Respublikasining asosiy funksiyalari

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifiO‘zbekiston davlati, xozirgi kunda demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lidan ketayapdi, uning xalqaro maydonda o‘ziga xos va mos o‘rni bor. O‘zbekiston davlatining olib borayotgan ichki va tashqi siyosati, amalga oshirayotgan ishlari uning xaqiqatdan ham insonparvar, tinchliksevar, ijtimoiy yo‘nalishga ega bo‘lgan davlat ekanligini ko‘rsatmoqda Bobokalonimiz Amir Temur «Bizning qudratimizga shubha qilsangiz biz qurgan imoratlarga boqing» deganlaridek, bizning davlatimizning mohiyatini, mazmunini bilmoqchi bo‘lsangiz, davlatimiz amalga oshirayotgan ishlarga, uning funksiyalariga e’tiborni qarating, deyishga asosimiz bor. Chunki davlatimizning siyosatini bosh yo‘nalishlari tinchliksevarlik, hamkorlik, ijtimoiy adolat kabilardir. Davlat funksiyasi tushunchasi O‘zbekiston davlatining olib borayotgan tashqi siyosatining, mamlakat ichida yurgizayotgan ichki siyosatining asoslari O‘zbekiston Respublikasining Asosiy qonuni — Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‘yilgandir. Konstitutsiyada mustahkamlangan bu qoidalar O‘zbekiston davlatining, uning organlarining olib borayotgan yaratuvchilik ishlari orqali mazmun va mohiyat bilan boyimoqda. Kishilik jamiyati hayotida dastlabki jamiyat hisoblanmish ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilgach, uning o‘rniga davlatli jamiyat vujudga kelgan. Shundan beri davlatlar o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni, maqsadlariga erishish uchun qator davlat funksiyalarini amalga oshirib kelmoqda. Davlat funksiyalari bu — mazkur davlatning umumijtimoiy mohiyati va ijtimoiy ahamiyati bilan belgilangan maqsadlariga erishish borasidagi vazifalarni amalga oshirish yuzasidan faoliyatining bosh (asosiy) yo‘nalishlaridir1 Shuni ta’kidlash lozimki, ko‘pincha funksiya va vazifa so‘zlarini tenglashtiradilar. Aslida vazifa so‘zining mazmuni funksiya so‘z mazmunidan kengroqdir. Davlat funksiyasi — bu davlat faoliyatining eng muhim, eng yirik yo‘nalishlari bo‘lib, ularda davlatning mohiyati, maqsadi va ijtimoiy ahamiyati 2

ifodalanadi. Davlat o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni bajarish uchun qator funksiyalarni amalga oshiradilar. Demak, davlat funksiyasi bu davlat faoliyatining nisbatan barqaror, ko‘p takrorlanadigan faoliyat turlari yo‘nalishlaridir. Davlat funksiyasida davlatning mohiyati, mazmuni va uning ijtimoiy ahamiyati, roli jamlangan holda ifodalanadi Aytish joizki, davlat funksiyalari har tip davlatda turlicha namoyon bo‘lishi mumkin. Ayni paytda ba’zi funksiyalar esa barcha tip davlatlar uchun xos ham bo‘lishi mumkin. Masalan, soliq va majburiy yig‘imlar yig‘ish, davlatni mudofaa qilish funksiyalari barcha davr davlatlari uchun umumiy funksiya hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, ba’zi tip davlatlar uchun xos bo‘lgan funksiyalar umuman uchramasligi mumkin. Masalan, quldorchilik davlatining keng tarqalgan funksiyasi bo‘lgan qullarni doimiy bo‘ysunishda ushlab turish va ularni ekspluatatsiya qilish kabi funksiyalar vaqt o‘tishi biln o‘z ahamiyatni yo‘qota borgan. Davlat funksiyalarining mazmuni shu davlatning mohiyatiga, uning tuzilishiga, davlat hokimiyati kimning qo‘lida ekanligi va bu hokimiyat kimning manfaatlariga xizmat qilishiga qarab davlat funksiyalari turlicha davlatlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, quldorlik jamiyatida davlat funksiyalari hukmron sinf xisoblanmish quldorlar manfaatlariga xizmat qilgan bo‘lsa feodalizm jamiyatida esa yirik yer egalari va feodallar manfaatiga xizmat qilgan. Bu davrlarda davlat funksiyalarini davlat hokimiyatini o‘z qo‘llarida ushlab turgan quldorlar va feodallar amalga oshirganlar. Asta — sekinlik bilan vaqt o‘tishi natijasida davlatlarning siyosiy va ijtimoiy tuzumida juda yirik va chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘la boradi. Ushbu o‘zgarishlarga mos ravishda davlat funksiyalari ham o‘zgarib, takomillashib rivojlanib boradi. Davlat funksiyalarining tasnifi Davlat funksiyalarini tasniflashning ilmiy o‘quv adabiyotlarda ko‘p turlari mavjud. Bu masalada olimlar o‘rtasida yagona fikr ham shakllanmagan. Biroq shunga qaramay, juda ko‘p adabiyotlarda davlat funksiyalarini davlatning ichki 3

va tashqi funksiyalariga bo‘lish keng tarqalgan. Davlatning ichki funksiyalari — bu davlatning o‘z hududida amalga oshiradigan faoliyatining eng muhim, eng yirik yo‘nalishlari bo‘lib, ularda davlatning mohiyati, mazmuni, maqsadi o‘zining ifodasini topadi. Ichki funksiyalar davlatning mamlakat ichidagi maqsad va vaziflariga mos holda shakllanadi. Masalan, sinfiy hukmronlikka asoslangan davlat funksiyasining asosiy mazmuni majburlov, qarshilikni yengish, hukmron sinf mulki va manfaatlarini qo‘riqlashdan iboratdir. Ijtimoiy totuvlikka asoslangan davlatning ichki funksiyalarining asosiy mazmunini esa aholi turli guruhlarining manfaatlarini hisobga olish, turli ijtimoiy tabaqalar tomonidan qo‘llab — quvvatlanadigan bunday qarorlarni hayotga tatbik,. etishdan iboratdir Davlatning tashqi funksiyalari — bu davlatning davlat tashqarisida, xalqaro maydonda boshqa davlatlar bilan, xalqaro tashkilotlar bilan olib boradigan siyosatining, faoliyatining eng muhim yo‘nalishlaridir.Har bir davlat o‘z faoliyatini ham ichki, ham tashqi funksiyalar majmui orqali amalga oshiradi Bu funksiyalar qanday sharoitlarda shakllangan va amalga oshirilishidan qat’iy nazar ular orasida o‘zaro dialektik bog‘liqlik va uzviy aloqadorlik mavjuddir. Chunki har qanday davlatning tashqi siyosatida, aniqrog‘i tashqi funksiyalarida uning ichki manfaatlari birinchi o‘ringa qo‘yiladi va u mamlakatning ichki extiyojlarini qondirishni ko‘zda tutadi. O‘z navbatida ayni paytda ichki funksiya ham tashqi funksiyalarda ifodalangan muammolarni yechishga, hal qilishga xizmat qiladi Shu bilan birga o‘z navbatida ichki funksiya ham, tashqi funksiya ham bir muncha nisbiy mustaqillikka egadir. Ularning nisbiy mustaqilligi shunda ko‘rinadiki, agar ichki funksiyalar mamlakatni ijtimoiy — iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlantirish, turli siyosiy kuchlar, ijtimoiy guruhlar, millatlar va xalqlarning manfaatlarini uyg‘unlashtirish maqsadlarini ifoda etsa, tashqi siyosatda esa davlatlarning xalqaro munosabatlarda faol ishtirok etishi, ularning boshqa mamlakatlar bilan o‘zaro foydali hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi va olib 4

borishi xalqaro tashkilotlar faoliyatida qatnashishi kabi maqsadlarni amalga oshirishni aks ettiradi. Davlatlar paydo bo‘lganidan buyon ular o‘z siyosatini ichki va tashqi soxalarda amalga oshirib kelmoqda Bu xususiyat barcha davlatlarga xos bo‘lib, uning tashkil etilishi va amalga oshirilishi turli davrlarda hukmron bo‘lgan siyosiy kuchlarning faoliyatiga borliq bo‘lib keldi va hozirda ham shunday davom etmoqda. Davlatlarning tuzilishi va ular amalga oshiradigan rivojlanish yo‘li qanday shakllarda bo‘lishidan qati nazar ichki va tashqi siyosat ular faoliyatining asosiy jihati bo‘lib krladi Davlatlarning faoliyatida ular olib boradigan ichki funksiyalar muhim o‘rin tutadi. Ichki funksiyalar samardorligi siyosiy hokimiyatning qanday kuchlar tomonidan amalga oshirilishi bilan ham belgilanadi. Agar hokimiyatda ilg‘or siyosiy kuchlar hukmronlik qilsa, bunday sharoitda ichki funksiyaning asosiy yo‘nalishi mamlakat fuqarolarining huquq va erkinliklarini himoya qilish, ularning ijtimoiy siyosiy hayotda faol ishtirok etishlari, davlat va jamoat ishlarida erkin qatnashuvlarini tashkil etish kabi shart — sharoitlarni ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Agar siyosiy hokimiyat konservativ kuchlar qo‘lida bo‘lsa va ular tomonidan amalga oshirilsa bunday sharoitda ichki funksiya shu kuchlarning manfaatlariga bo‘ysundiriladi va ularning tor doiradagi manfaatlari himoya qilinadi Amerikalik siyosatshunos Jeyms Rozenauning fikricha, siyosiy munosabatlar tizimi uning tarkibiy qismlari orasidagi xar —xillik bilan bog‘liqdir. Bu xulosada davlatlar olib boradigan ichki funksiya xilma —xil xususiyatlarga ega bo‘lishi va turli davrlarda turlicha amalga oshirilishi mumkinligi qayd etiladi. Ichki funksiya — muayyan tarixiy sharoitda sinflar, ijtimoiy guruhlar va millatlar o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiklashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi Bunday ichki funksiya barcha ijtimoiy guruhlar manfaatlarini teng darajada hisobga olishi va ularning birortasiga ham alohida imtiyez berilishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. 5

Hozirgi kunda davlatning ichki funksiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin 1. Regulyativ, ya’ni tartibga solish, boshqarish; 2. Qo‘riqlash, ya’ni saqlash, muhofaza qilish а) regulyativ funksiya davlatning ijtimoiy va iqtisodiy soxadagi o‘rnini belgilaydi: iqtisodiy: jamiyat iqtisodiy hayotiga ta’sir etish, iqtisodiyotning davlat sektorini boshqarish; ijtimoiy: ijtimoiy boyliklarni taqsimlash, sog‘liqni saqlash, madaniyatni rivojlantirish, uy —joy qurish va boshqalar; moliyaviy nazorat: soliq; solish, bojxona nazorati, moliyaviy nazorat; b) qo‘riqlash funksiyasi davlatning huquq bilan mustahkamlangan va tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarni ta’minlash va himoya qilishga qaratilgan quyidagi faoliyatini taqozo etadi:  fuqarolar huquq va erkinliklarini muhofaza qilish;  tabiatni muhofaza qilish;  mulkning barcha shakllarini birdek himoya qilish;  huquqni muhofaza qilish. Endi shu yuqoridagi funksiyalarga qisqacha to‘xtalib, chuqur anglab olishimiz zarur. Avvalombor iqtisodiy soxadagi funksiyalarga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunda davlat jamiyat iqtisodiy hayotiga ma’lum ma’noda ta’sir qiladi. Bu, albatta, shu davlatning ichki tuzumiga, uning qanday tashkil topgani va davlatning mohiyatiga qarab belgilanadi. Masalan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan rivojlangan davlatlar bilan sobik Ittifoqning iqtisodiy funksiyalari o‘rtasida juda katta farklar mavjud. Sobiq Ittifoq davlatida jamiyatning iqtisodiy quvvatiga bevosita ta’sir ko‘rsatilib, davlat iqtisodiyoti bevosita boshqarilib, bozor esa ma’muriy buyruqbozlik asosida idora etilgan. Bu esa erkin rivojlanishiga moyil bo‘lgan bozor iqtisodiyotining tanazzulga uchrashiga va sobiq Ittifoq iqtisodiy tuzumining barbod bo‘lishiga olib keldi. Boshqa rivojlangan va rivojlanayotgan 6

davlatlarda esa iqtisodiyot siyosatdan ajratilgan holda rivojalantirildi. Bu esa shu davlatlar iqtisodiy tizimining tez o‘sishiga va ularning rivojlanishiga, aholi turmush darajasining oshishiga olib keldi. Iqtisodning siyosatdan ajralgan holda rivojlantirilishi, iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi juda ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarning uzoq yillik tajribasida o‘zining ijobiy natijasini ko‘rsatgan. Ammo iqtisodiyot to‘laligicha davlatdan ajratib qo‘yilishi maqsadga muvofiq emas, chunki davlat o‘z faoliyatida iqtisodiyotning ma’lum soxalarini tartibga solishi, iqtisodiyotning davlat sektorini boshqarishi lozim. Ayniqsa, bir tizimdan ikkinchi tizimdan o‘tish davrida turgan davlatlarda iqtisodiyot birdaniga davlatdan ajratib yuborilmasligi, aksincha, sekin—asta bosqichma — bosqich liberallashtirilishi lozim. Endi jamiyatdagi davlat amalga oshiradigan ijtimoiy siyosatiga bevosita to‘xtalidagan bo‘lsak, ijtimoiy siyosat, ijtimoiy funksiya — jamiyatda mavjud turli ijtimoiy guruhlar, aholini moddiy va ma’naviy turmush darajasini, uning kamdaromadli ijtimoiy qatlamlarini hisobga olib yuritiladigan davlatning ijtimoiy soxadagi siyosatidir. Nafaqaxo‘rlar, nogiron fuqarolar, yetim yesirlar, beva bechoralar, faxriylar, talabalar va boshqa qatlamlar davlat ijtimoiy funksiyasining adresatlari hisoblanadi. Ijtimoiy siyosat har qanday hozirgi zamon davlat faoliyatining ajralmas qismiga aylanishi kerak. Biroq, ijtimoiy siyosat hamma davlatlarda ham adolatli yuritilavermaydi. Ijtimoiy siyosatning adolatli va insonparvar bo‘lishligi davlat hokimiyatining tabiatiga, mohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Agar davlat siyosati amalda insonparvar va xalqparvar bo‘lsa, ushbu jamiyatdagi siyosiy jarayonlar ham shunga monanad bo‘ladi. Davlatning ijtimoiy funksiyasi ayniksa, jamiyat yangi iqtisodiy, siyosiy negizlarga o‘ta borishi jarayonida benixoya ortib boradi. Chunki, bu sharoitda mulkchilik shakllari, jamiyatning iqtisodiy negizi, siyosiy asoslari o‘zgara boradi. Buning natijasida umri tugagan rejali iqtisodiy siyosat o‘z o‘rnini yangicha iqtisodiy siyosatga bo‘shatib beradi. Tabiiyki, bu jarayon osonlikcha kechmaydi. Aholining, ayniksa, moddiy jixatdan qiynalgan, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonlarida qatnasha olmaydigan, davlat budjetiga qaram qatlamlarni muhofaza 7

etish muhim siyosiy ahamiyat kasb etadi va davlatning qanchalik insonparvar siyosat olib borayotganligini ko‘rsatadi. Shuning uchun bunday sharoitda kuchli va adolatli davlatning ijtimoiy funksiyasiga ehtiyoj ortadi. Jamiyatning ijtimoiy hayotida uchrab turadigan muammolarni hal etish zarurligi bu soxada ilmiy jihatdan asoslangan davlat funksiyalarini shakllantirishni taqozo etadi. Ijtimoiy soxani rivojlantirishga qaratilgan davlat funksiyasi xilma —xil vazifalarni bajarishga qaratilganligi bois, bu jarayon turli yo‘nalishlar orqali kechadi. Davlatning ijtimoiy funksiyasi yo‘nalishlaridan biri — bu jamiyat a’zolarining mehnat qilish va dam olish sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan siyosiy yo‘lni ishlab chikishdan iborat. Bu yo‘lning mohiyati, avvalo, javlat, siyosiy partiyalar va tashkilotlar jamiyat a’zolarini mehnat qilish va dam olishlarini yaxshilashga qaratilgan siyosiy yo‘lni ishlab chikishdan iborat. Agar davlat o‘zining k,onun chikarish kuchi bilan aholining mehnat qilish va dam olish huquqlarini himoya va unga ta’sir ko‘rsatsa, siyosiy partiyalar va tashkilotlar esa bu soxalardagi muammolarni aniqlash, ularni xal etishning samarali yo‘llarini belgilab berish bo‘yicha faoliyat ko‘rsatadilar. Ijtimoiy soxada olib boriladigan davlat funksiyasining yana bir yo‘nalishi — bu aholiga kursatiladigan ijtimoiy xizmatni tashkil etishning samarali yo‘llarini ishlab chikishdan iboratdir. Ma’lumki, xar qanday jamiyatda ham aholiga u yoki bu darajada tibbiy, savdo, madaniy — maishiy va kommunal xizmatlar ko‘rsatiladi. Ijtimoiy xizmat ko‘rsatishning siyosiy xarakteri xizmat turlarining miqdori va darajasi bilan emas, balki bu xizmatlar kimningdir manfaatlarini ifoda etishi bilan belgilanadi. Aholiga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishni yaxshilash soxasidagi siyosatnining asosiy maqsadi — mehnatkashlarning turmush darajasini oshirish, farovonligini ko‘tarishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Har qanday mamlakatda ham madaniyatni rivojlantirish masalasi mustaqil davlat funksiyasi sifatida olib boriladi. Madaniyatning mustaqil davlat funksiyasi 8

sifatidagi o‘rni va ahamiyati uning turli davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishida namoyon bo‘ladi. Harbiy jihatdan ustun bo‘lgan mamlakatlarda o‘zga davlatlarni bosib olganidan keyin amalga oshirgan ishlari, bosib olingan joyda yashovchi xalqlarga o‘z madaniyatlarini zo‘rlab singdirishga qaratilgan siyosat olib borishlarida namoyon bo‘ladi. Ana shunday siyosat samarali amalga oshirilgan mamlakatlarda xalqlarni itoatda ushlab turish birmuncha osonlashgan. Qaramlikka tushib kolgan mamlakatlarning ilg‘or fikrli kishilari, fuqarolari mustaqillikka erishishning muhim sharti sifatida milliy madaniyatni saklab kolish zarurligini tushunib yetganlar va bu maqsadni amalga oshirish uchun eng og‘ir sharoitlarda ham tinmay kurash olib borganlar. Madaniyatning rivojlanishida davlat siyosati katta rol o‘ynaydi, chunki u davlat tomonidan ishlab chiqiladigan ma’lum rejalar asosida hamda ko‘rsatiladigan turli shakllardagi yordamlar natijasida rivojlanib boradi. Ammo davlatning madaniy sohasida amalga oshiradigan siyosati mafkuraviy manfaatlarni amalga oshirishga qaratilmasligi kerak. Bu siyosatning asosini insoniy qadriyatlar tashkil etmog‘i lozim. O‘z navbatida madaniyat ham davlat faoliyatining rivojlanib borishiga yordam beradi. Ayniqsa, madaniyatning kishilar siyosiy ongining o‘sib borishiga ko‘rsatadigan ta’siri beqiyosdir.Bu ta’sir mamlakat fuqarolarining davlat tomonidan turli soxalardagi siyosatining ishlab chiqilishida, uni amalga oshirishlarida faol katnashishlarida, yuzaga keladigan murakkab masalalarni siyosiy yo‘llar bilan hal etish madaniyatini shakllantirishda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Har qanday davlat funksiyalarining eng muhimlaridan biri bu — davlatning moliyaviy funksiyasidir. Davlatning moliviy funksiyalari amalga oshirishidan asosiy maqsad — davlatning moliyaviy ahvolini yaxshilash, davlat budjetiga muayyan tarzda soliq va to‘lovlarning muntazam tushib turishini ta’minlash, pul defitsitini oldini olish, bojxona nazoratinini kuchaytirish va shunga o‘xshagan siyosatlarni amalga oshiradi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning moliya soxasidagi 9

funksiyalari ayniqsa muhim bo‘lib qolmoqda. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona firmalarni moliyaviy jihatdan ta’minlash, ularga banklardan subsidiyalar kreditlar berish, milliy valyutaning kadrini oshirishga qaratilgan chora — tadbirlarni ko‘rish, bojxona nazoratini mustahkamlab, undan noqonuniy ravishda davlat mulkining chetga chikib ketishining oldini olish davlat uchun juda zarur va katta ahamiyatga egadir. Davlat ichki funksiyasining ikkinchi yirik ko‘rinishi — bu — qo‘riqlash funksiyasi bo‘lib, u asosan davlatning huquq bilan mustahkamlangan va tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarini himoya qiladi. Qo‘riqlash funksiyasiga kiradigan davlatning fuqarolar huquq va erkinliklarini muhofaza qilish asosan demokratik tuzumdagi davlatlar uchun xosdir. Chunki deokratik rivojlanish yo‘lida ketayotgan har qanday davlatning asosiy funksiyalaridan biri ham inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash, ularning normal faoliyat ko‘rsatishlarini ta’minlashdan iboratdir. Demokratik davlat siyosatining huquqiy asosi Konstitutsiya bilan belgilanadi. Xar bir davlat Konstitutsiyasi siyosiy hokimiyat, jamiyat va shaxs faoliyati uchun dastur vazifasini o‘taydi. Jamiyat va fuqarolar hayotini qonun ustivorligi asosida amalga oshirish jamiyatni tartibga solib turadi. Tabiatni muhofaza qilish funksiyasi ham davlatning eng muhim funksiyalaridan biridir. Insoniyatning tez sur’atlar bilan ko‘payib borishi, fan va texniqaning beqiyos taraqqiyoti, iqtisodiyotning tinimsiz ravishda yangi —yangi resurslarni, mablag‘larni talab etishi kishilarning tabiatga notabiiy munosabatda bo‘lishlariga olib kelmoqda. Shu sababdan ham har bir davlat o‘z oldiga tabiatni muhofaza qilish funksiyasini zaruriy shartlardan biri sifatida qo‘yadi. Har bir davlat tabiatni asrashni, uni o‘z xolicha kelajak avlodga qoldirishni o‘ylab bu vazifani amalga oshirmog‘i zarurdir. Aks holda tabiatda turli ko‘ngilsiz hodisalar yuz berishi muqarrardir.Bunga Orl fojeasi yorqin misol bo‘la oladi. Davlatning eng muhim va asosiy funksiyalaridan biri bu – huquqni muhofaza qilish funksiyasidir. Har bir davlat mamlakatni boshqarish va 10

jamiyatdagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun turli xil normativ huquqiy aktlar chiqaradilar. Bu huquqiy xujjatlar esa insonlarning jamiyatda normal hayot kechirishlarini ta’minlash, fuqarolarning kadr — kimmatini, ularning huquq va erkinliklarini xurmat qilishga qaratilgandir. Agarda ana shu huquq va erkinliklar bo‘ziladigan bo‘lsa, davlat o‘zining majburlov apparati yordaida shu bo‘zilgan huquqlarni kayta tiklashga, ularning xurmat qilinishiga kishilarni majbur qiladi. Davlatning huquqni muxofaza qilishi uchun uning huquqni muxofaza qiluvchi organlari tizimi funksiyalarini yaxshilashi, ularning normal, bir me’yorda faoliyat olib borishlarini ta’minlashi zarur bo‘ladi. Davlatning huquqni muxofaza qiluvchi organlari tarkibiga sud, prokuratura, militsiya, solik. organlari, adliya boshkarmalari, notarial organlar va boshkalar kiradi. Bular fuqarolarning huquqlarini, ularning kadr — kimmatini, sha’ninin muxofaza qilishlari zarur. kaysi davlatda fuqarolarning huquqiy madaniyati yuksak darajada bo‘lsa, shu yerda huquq bo‘zish xollari kam bo‘ladi. Buning uchun davlat fuqarolarning huquqiy madaniyatini, ongini oshirish funksiyasini ham olib borishi zarur bo‘ladi. Dunyodagi barcha mavjud davlatlar o‘zining rivojlanishi, tarakkiy etishi uchun jaxon hamjamiyatiga kushilib, tobora integratsiyalashib shu asnoda o‘z tashqi siyosatini olib boradi uni mustaqil tarzda yurgizadi. Davlatning tashqi funksiyalari bu — davlatning xalqaro maydondagi faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘lib, ularda davlatning maqsadi, vazifasi va ijtimoiy mohiyati namoyon bo‘ladi. Tashqi funksiyalar — davlat siyosatining o‘ziga xos yo‘nalishi sifatida xalqaro huquq va munosabatlarning tamomila bir —biriga uxshash bo‘lmagan subyektlari o‘rtasidagi alokalarni boshkarishga qaratilgan. Bu alokalarning kay darajada umuminsoniy kadriyatlarga mos kelishi, tabiiyki,tashqi funksiyaning qanday kuchlar tomonidan olib borilishiga boglik bo‘ladi. Ichki funksiya kabi tashqi funksiyalar ham o‘zgaruvchan xususiyatga 11

egadir.Siyosiy hokimiyat va siyosiy kuchlarning o‘zgarishi tashqi funksiyaga bevosita ta’sir etadi. Shunga kura barcha davlatlar uchun bir xildagi siyosatni ishlab chikish va olib borish mumkin emas. Tashqi funksiyaning o‘zgarishiga goyaviy qarashlar ham sababa bo‘ladi. U yoki bu mamlakatda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlarning mohiyati bo‘zib kursatish, bir davlatning boshka davlatlar bilan o‘zaro munosabatini soxtalashtirish, siyosiy hokimiyatlar va siyosiy kuchlarga igvolvr uyushtirish kabi sabablar ham davlatlar tashqi funksiyasiga ta’sir etishi mumkin, uni o‘zgartirishi mumkin. Davlatlarning tashqi funksiyasidagi o‘zgaruvchanlik, ma’lum ma’noda nisbiylik xususiyatiga egadir. Uning mohiyati shu bilan belgilanadiki, ichki funksiyaning o‘zgarishi tashqi funksiyaning ham o‘z navbatida tubdan o‘zgarishiga olib kelmaydi. Bu o‘zgarish tashqi funksiyaning ayrim jixatlariga ta’sir etgani xolda, uning boshka soxalari esa barkaror rivojlanishi ham mumkin bo‘ladi. Mustahkam va barkaror tinchlik uchun kurash, xalqaro munosabatlarda kuch ishlatmaslik, zuravonlikni koralash, yaxshi kushnichilik munosabatlarini rivojlantirish, davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik kabi koidalar xozirgi kunda ham mustaqil, suveren davlatlar tashqi siyosati uchun barkaror xususiyatlar bo‘lib kolmokda. Davlatning tashqi funksiyalari mazmuni va mohiyatni uning ichki funksiyalari mazmuni bilan o‘zviy boglikdir. Davlat tashqi faoliyat yordamida ichki vazifalarni xal etishga intiladi. Davlatlarining tashqi funksiyasi uning ichki funksiyasi, ijtimoiy — iqtisodiy rivojlanish darajasi, xalqaro munosabatlarda amal qilayotgan tamoyillarga bo‘lgan munosabat. Maqsadi va vazifalari bilan belgilanadi. Davlatning siyosiy — ijtimoiy, iqtisodiy rivojlanishi uchun normal tashqi muxitni yaratish, jaxon yadro urushlari xavfini yuk qilish. Umumiy kurosizlanishga erishishi, xavfsizlikni ta’minlash, davlatlararo o‘zaro manfaatli hamkorlikni urnatish, bozor iqtisodi, mulkning xilma — xilligi asosida jaxon hamjamiyati bilan o‘zaro foydali munosabatlar urnatish, xorijiy davlatlar bilan 12

kushma korxonalar tuzish, sarmoyalarni jalb etishga imkoniyatlar va sharoitlar yaratish mamlakat ichki va tashqi xavfsiligini ta’minlashda o‘z ifodasini topadi. Tashqi funksiya dunyo hamjamiyatida bo‘layotgan o‘zgarishlar dinamikasi, siyosiy vokealar xarakterini, maqsad va vazifalarini anik xisobga olish kerak bo‘ladi. Tashqi funksiyalarin amalga oshirishda davlatlararo munosabatlarda o‘zaro kelishilgan tamoyillarga xolisona yondoshilsa, unga amal qilinsa davlatlar va xalqlarning erkin — emin rivojlanishiga, umumtarakkiytga yerdam bo‘lishi tabiiydir. Tashqi siyosatda umuminsoniy manfaatlarga zid keladigan xolatlar paydo bo‘lishi tarakkiyotga salbiy ta’sir kursatishi davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarga, tinchlikka xavf tugdirishi mumkin. Davlatlarning tashqi siyosatda xarbiy strategik ustunlikka erishishi akidasidan voz kechilmogi kerak va bu maqsadga muvofikdir. Tashqi siyosatni mafkuradan xoli etish xavfsizlikni ta’minlashning muhim kafolati bo‘lib, uni muayyan mafkuraviy akidalarga emas, balki dunyoning barcha mamlakatlari kit’alari va mintaqalari bilan o‘zaro munosabatlari, mamlakatlarning siyosiy tizimi, xalqaro huquqning barcha tan olgan koidalari mezonlari asosida kurishni takozo etadi. Jahon hamjamiyati tomonidan tashqi siyosatning uchta muhim tamoyili tan olinadi: Birinchidan, tashqi siyosat erkinlik demokratiya, mustaqillik bilan boglik bo‘lib umuminsoniy tamoyillar sifatida namoyen bo‘ladi. Ikkinchidan, xar bir davlat tashqi siyosati Konstitutsiyada belgilab kuyilgan va kabo‘l qilingan tamoyillarga asoslanadi.Uchinchidan, mustaqil xar bir davlatning tashqi siyosatida belgilangan tamoyillari uning xalqaro munosabatlarda tutgan yo‘lining maqsad va vazifalarining mohiyatini belgilab beradi. Davlatlar tashqi funksiyalarini amalga oshirish chogida xalqaro tashkilotlarga birlashib, bir —birlari bilan xar tomonlama alokalarni olib boradilar. Bunday xalqaro tashkilotlar xozirgi kunda anchaginadir Bo‘larning ichida eng nufo‘zlisi Birlashgan Millatlar Tashkilotidir Birlashgan Millatlar 13

Tashkilotiga xozirgi knda 170 tadan ortik davlatlar a’zodir.BMT barcha davlatlarning o‘z maqsadlariga erishishi yo‘lidan kelishib olingan xarakatlar uchun xalqaro markaz bo‘lishish kerak. BMTning faoliyati xalqaro xavfsizlikning xarbiy, siyosiy, iqtisodiy ekologik, insonparvarlik kabi barcha soxalarini kamrab oladi.BMT dan tashkari dunyo mikyosida juda yirik xalqaro tashkilotlar mavjud bo‘lib, masalan xarbiy soxa byicha Shimoliy Amerika va Yevropa davlatlari Ittifoki xisoblangan NATO, madaniy, ma’rifiy ilm —fan buyicha butun jaxon xalqaro tashkiloti — YUNESKO, bolalarni himoya qilish tashkiloti YUNISEF, xalqaro tabiatni muxofaza qilish tashkiloti SK.YEYEMREASE va boshkalar turli davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni muvofiklashtirib turadi. Xalqaro tashkilotlardan tashkari mintakaviy iqtisodiy siyosiy, madaniy v boshka munosabatlarni tartibga soluvchi tashkilotlar jumladan MDH, ASEAN, OPEK kabilar. Xar bir davlat xalqaro yoki mintakaviy tashkilotlarga a’zo bo‘lar ekan avvalombor ulardan o‘z manfaatlarini ko‘zlaydi va shu maqsadni ko‘zlab, o‘z funksiyalarini amalga oshiradilar. Aytish joizki davlat funksiyalarini yana boshkacha tasniflari ham mavjud. Maslan davlat funksiyalari sohalar buyicha ham bo‘linadi va shunga muvofik, ular  Iqtisodiy,  Mafkuraviy,  Siyosiy;  Qo‘riqlovchi — funksiyalarga ajratiladi. Bundan tashqari davlat funksiyalari harakat muddatiga qarab, doimiy va vaktinchalik funksiyalarga ham bo‘linadi. Yana ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra, ular asosiy va asosiy bo‘lmagan aloxida funksiyalarga ajratiladi. Turli jamiyatlarda davlat funksiyalarining o‘zaro nisbati Kishilik jamiyatida davlatlar paydo bo‘libdiki, ularning funksiyalari bir — biriga aynan o‘xshamaganidek, turli jamiyatlarda va turli formatsiyalarda ham bir — biriga anchayin uxshamagan. Fakatgina ularning tipik funksiyalarigina, 14

masalan davlatni muxofaza qilish. Solik va yigimlar yigish, davlatni boshkarish kabilar umumiy bo‘lib kolgan xolos Masalan, kuldorlik davlatining asosiy funksiyasi kuldorlar tomonidan kullarni beayov ekspluatatsiya qilish va ularning mehnatidan foydalangan xolda ko‘prok foyda olishdan iborat bo‘lgan. Feodalizm jamiyati vujudga kelgandan sung, insondan «gapiruvchi qurol» sifatida foydalanishdan voz kechilgan. Endilikda yirik feodallar qaram dexkonlarni turli turli yo‘llar bilan ezib qaramlikda ushlab turganlar. Ular barcha davlatda imtiyozli katlam bo‘lib, davlatning barcha boshkaruv organlarini egallab olishganlar va o‘z manfaatlarini ko‘zlagan xolda davlat hokimiyatini amalga oshirganlar. Feodal jamiyatidan farkli ravishda kapitalistik tuzumda, anikrogi uning dastlabki rivojlanish boskichlarida, insonlar bir muncha xak — huquqlarga ega bo‘la borganlar. Bu tuzumda davlatning asosiy funksiyasi iqtisodiy usishni ta’minlash va davlatning iqtisodiy kudratini oshirishdan iborat bo‘lgan. Rivojlangan kapitalizm davrida esa davlatlarning tashqi siyosatining asosini mustamlakachilik siyosati tashkil eta boshlagan. XX asrning boshlariga kelib, sotsializmning vujudga kelishi dunyoning ikki qutbli bo‘lishiga olib kelgan. Natijada esa sotsialistik tuzum tarafdorlari o‘z siysatlarini sotsialistik goyalar asosida, kapitalistik davlatlar esa kapitalistik goyalar asosida amalga oshira borganlar. Dunyoning ikki kutbli bo‘lib kolishi davlatlarning kurollanish poygasiga zur berilishiga olib kelgan. Bu esa davlatning asosiy funksiyalaridan biriga aylanib ham kolgan. XX asrda fan va texniqaning mislsiz tarakkiy etishi barcha davlatlarda fan — texnika va bilimni rivojlantirish ham asosiy funksiyalaridan biriga aylanishi ham mantikiy jarayon bo‘lgan. XX asrning 70 yillarida ko‘zga yakkol tashlana boshlagan korrupsiya, narkobiznes, terrorizm kabi salbiy illatlar davlatlarga jiddiy xavf sola boshladi. Natijada barcha davlatlarning ichki va tashqi funksiyalarining asosini ushbu illatlarga karshi kurashish tashkil eta bordi. Milliy va etnik mojarolar va diniy ekstremizm ham davlatlar tarakkiyetiga jidddy tusik bo‘lib koldi. Bu illatlarga karshi kurash uchun davlatlar hamkorlikda 15

kurash olib bora boshladilar. Bu jarayenlar esa o‘z navbatida davlatlarning turli yangi funksiyalarini vujudga kelganligidan dalolat beradi. Quldorlik tuzumi yoki feodal tuzumlarda yukoridagi funksiyalar deyarli uchramaydi.Chunki bu davrda jamiyat xali bir muncha sodda ko‘rinishga ega edi va ijtimoiy munosabatlar ham unchalik ko‘p va murakkab bo‘lmagan. Birok, vaqt o‘tishi bilan va insoniyat ongining rivojlanishi, ijtimoiy munosabatlarning murakkablashuvi natijasida davlatlarning ma’lum bir funksiyalari yukolib, (masalan kullarni ekspluatatsiya qilish kabi) ma’lum birlari esa takomillashib, yoki o‘zgacha tus olib, yexud umuman yangi funksiyalar, jumladan, kosmosni tinch maqsadlarda o‘zlashtirish, terrorizm,diniy ekstremizm v boshka illatlarga karshi kurashish kabi funksiyalar shakllandi. Bu jarayonlarning barchasi davlat funksiyalari doimo o‘zgaruvchan, kotib kolmagan xodisalar ekanligini yakkol namoyen etadi. O‘zbekiston Respublikasining asosiy funksiyalari XX asrning 90 yillariga kelib sotsialistik tuzumning yemirilishi dunening ko‘p kutbli bo‘lishiga olib keldi va ba’zi bir davlatlarning funksiyalari tubdan o‘zgarilishiga sabab bo‘ldi Sotsialistik yo‘nalishdagi ko‘pgina davlatlar o‘z siyosatlarini, davlat funksiyalarini yangicha tartibda olib bora boshladilar. Ular rivojlanishning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanladilar va tez orada jaxon hamjamiyati bilan integratsiyalasha booshladilar. Shu jumladan O‘zbekiston ham o‘z mustaqilligini kulga kiritgach o‘zining funksiyalarini belgilab oldi va shu funksiyalar asosida boskichma — boskich rivojlanish sulini tutdi Hozirgi kunda O‘zbekiston respublikasining ichki funksiyasining eng muhim soxasi bu iqtisodiy funksiyadir. O‘zbekiston Respublikasining bevosita iqtisodiy funksiyasiga utishdan oldin davlatimiz tarakkiyetining asosiy maqsadini tavsiflash lozim. Buning uchun Prezident I A Karimov kuyidagi so‘zlarini keltirish o‘rinlidir: «Barkaror bozor iqtisodiyoti ochik tashqi siyosatga asoslangan kuchli demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish pirovard maqsad bo‘lib kolishi kerak». 16

O‘zbekiston Respublikasining asosiy funksiyalari orasida quyidagi iqtisodiy funksiyalarni k o’ rsatish mumkin  mamlakat iqtisodiy tarakkiyetining umumiy dasturlarini belgilash;  iqtisodiyotning eng ustuvor tarmoklarin ragbatlantirish;  tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun kulay shart —sharoitlarni yaratish;  aholini ish bilan ta’minlash buyicha yangi siyosatni shakllantirish; Shuni ta’kidlash lozimki, bu funksiyalarni shunday belgilab olish xech qanday samara bermaydi. Bu funksiyalarga ogishmay amal qilish, ularni bajarish juda muhimdir. Shu munosabat bilan mustaqillik yillarida iqtisodiyot soxasida chukur o‘zgarishlar sodir bo‘lganligini mamnuniyat bilan ta’kidlash mumkin. Birinchidan, mulkka bo‘lgan munosabatda tub o‘zgarishlar ruy berdi Xususiylashtirish va mulkni davlat tasarrufidan chikarish dasturlarini amalga oshirish xisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyot tarkib topdi. Ikkinchidan, xujalik yuritishning ma’muriy buyruqbozlik usullari yukotildi. Bozor omillari kengrok joriy etildi. Uchinchidan, bozor infratuzilmasi shakllantirildi, yangi banklar, solik tizimlari tashkil etildi, fond va xom ashe birjalari, lizing kompaniyalari tarmogi tashkil etildi, kimmatli kogozlar bozori shakllantirilmokda. To‘rtinchchidan, o‘zimizning pul tizimimiz yaratildi. Beshinchidan, iqtisodiy va moliyaviy barkarorlikka erishildi, inflyatsiya darajasi kiskartirildi. O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy vaziflarni belgilab olish kuyidagi ijtimoiy funksiyalarni keltirib chiqaradi: jamiyatning yerdamga muhtoj a’zolarini ijtimoiy qo‘llab —quvvatlash; sog‘likni saklashga, xalq ta’limiga, madaniy muassasaalar qurishga zarur bo‘lgan mablag‘larni ajratish; yalpi ijtimoiy himoyadan ishonchli ijtimoiy kafolatlar tizimiga izchil o‘tishni amalga oshirish; adolat ustuvorligiga og‘ishmay amal qilish tamoyili. Yangi ijtimoiy siyosatni shakllantirish zarurati xakida gapirib, Prezident 17

I.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan: «Islohotlar davomida kishilar o‘z mehnat va akliy imkoniyatlarini amalga oshirishlari, qilgan mehnatlariga munosib xak olishlari uchun konstitutsiyada ko‘zda tutilgan teng ijtimoiy kafolatlar va imkoniyatlarni ta’minlash zarur. Tashabbuskorlik va omilkorlik butun choralar bilan ragbatlantirilishi lozim. Haqiqatan, yordamga muhtoj aholini aniklab, shunga qarab ularni ijtimoiy qo‘llab — kuvvatlashga utish jarayenini kuchaytirish jarayenini kuchaytirish zarur». O‘zbekiston Respublikasi ichiki funksiyasiga yana moliyaviy nazaorat funksiyasi ham kiradi. Bu funksiya bevosita solik siyosati bilan boglikdir. O‘z navbatida Prezidentimiz ta’kidlaganidek: «Solik tizimning eng muhim vazifasi — ishlab chikarishni rivojlantirishga, moddiy xom —ashe, tabiiy — moliyaviy va mehnat resurslaridan, tuplangan mol —mulkdan samarali foydalanishga ragbatlantiruvchi ta’sir ko‘rsatishdir». Buning uchun bir qancha vaziflarni hal etish zarur: • korxonalarda soliklar yukini yengillashtirish; • qo‘shimcha kiymatdan olinadigan solikni kamaytirish; • tegishli budjetlarni shakllantirish manbalari sifatida respublika va maxalliy budjetlar o‘rtasidagi chegarani anik belgilab kuyish va boshkalar; Shunday qilib, moliyaviy nazorat funksiyasining bir qismi davlat va maxalliy budjetga, ijtimoiy hamda umumdavlat extiyejlarini kondirish uchun yo‘naltiriladigan ishlab chikaruvchilarning daromadlarini aniklash va xisobga olishdan iborat, deb ta’riflashimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasining ichki funksiyasining tarkibiy qismi bo‘lgan muxofaza qilish funksiyasi jamiyatda tinchlik va totuvlikni ta’minlashga qaratilgandir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti istiklolning dastlabki yillari natijalarini sarxisob qilarqan, ko‘pmillatli jamiyatimizda ijtimoiy — siyosiy barkarorlik, fuqarolar o‘rtasida tinchlik va millatlararo totuvlik saklanganligi mustaqil O‘zbekistonning buned bo‘lishi va rivojlanishining dastlabki boskichida kulga kiritilgan eng asosiy yutuk bo‘lganligini ta’kidlagan edi. Usha muhim faoliyatda natijalarni kulga kiritish uchun davlat tomonidan: 18

bir —biriga karshi turish urniga milliy mansubligi, dini, siyosiy e’tikodidan kat’iy nazar barcha odamlarning jipslashuvi; bizdan oldingi avlodlarning mehnati, tukqan terlari va koni asosida tuplangan barcha boyliklarni saklab kolish; ekstremistlar va siyosiy avantyuristlar tomonidan xalqlar o‘rtasiga dushmanlik va nifok urigini sochishga xar qanday o‘rinishlarning oldini olish singari vazifalar kuyilgandiki, xech mubolagasiz ular katta ahamiyat kasb etgan edi. Binobarin, davlatimizning mazkur funksiyasini uning barkarorlik, tinchlik va o‘zaro totuvlikni ta’minlash — davlatchiligimiz binosi barpo etiladigan bu muhim poydevorni buned etishga qaratilgan, bir maqsadga yo‘naltirilgan doimiy va izchil faoliyati sifatida ta’riflay olamiz. O‘zbekiston Respublikasida huquq — tartibotni muxofaza qilish funksiyasi xozirgi kunda uta muhimdir. Mazkur yo‘nalishdagi davlat faoliyatining asosiy maqsadi fakat xozirgi zamon sharoitlariga mos keladigan qonunlarni ishlab chikish va kabo‘l qilishdangina iborat bo‘libgina kolmay balki ularga ogishmay rioya etishlikni ta’minlashdan ham iboratdir. Huquq tartibot funksiyasini amalga oshirish uchun: а) yangi huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirish; b) qonunlar ijrosi ustidan anik nazoratni urnatish, s) insonning ishonchli konstitutsiyaviy va yuridik huquqlari, ijtimoiy kafolatlarini, aholining ijtimoiy himoyalanishi va kullab—kuvvatlanishini ta’minlovchi qonunchilikni shakllantirish;) qonunchilik va huquq —tartibotni mustahkamlash singari vazifalar kundalang kuyilgan edi. Ushbu vazifalarga ogishmay amal qilinsa va bu boradagi mavjud muammolar o‘z yechimini topsa maqsadga muvofik bo‘lardi. Tabiatni muxofaza qilish funksiyasi ham O‘zbekiston Respublikasining ichki funksiyasining muhim ko‘rinishini tashkil etadi. yakin utmishda aholi extiyejlarining usib borishi bilan jamiyat tabiiy boyliklaridan tobora ko‘prok foydalan borishi kerak degan fikr hamma yerda xukmronlik qilgani 19

ko‘pchilikninng yedida. Bunda atrof — muxitning bo‘zilishi, ekologik makonning o‘zgarib ketishi Odamlar istikomat qiladigan joylar hayot uchun xavfli falokat mintakalariga aylanib ketishi extimoli xech kimni usha paytda tashvishga solmasdi. Shu tarika mingyilliklar mobaynida tabiat, inson va ishlab chi q arish o‘rtasida tarkib topgan muvozanat barham toptirilgan edi. Shu jumladan, O‘zbekiston hududida ham sovetlar davridagi tabiatga bo‘lgan vaxshiyona munosabat bir qancha ekologik inkirozlarni vujudga keltirgan edi. Bundan keyin ham ana shunday okibatlarga yo‘l kuymaslik uchun xozirgi davrda davlatimizning tabitani muxofaza qilish funksiyasi: • tabiiy zahiralardan vaxshiylarcha foydalanish, atrof — muxitga zarar yetkazish va respublikada ekologik axvolning yemonlashuviga yo‘l kuymaslik; • boshka davlatlar ishtirokida Orolni qutqarish, Orol buyida ekologik sharoitlarni sog‘lomlashtirish buyicha ta’sirchan chora — tadbirlarni amalga oshirish, mazkur mintaka iqtisodiyoti va ijtimoiy soxalardagi xalokatli okibatlarni barham toptirishdan iborat, deya tula asos bilan aytamiz. Mustaqillik yillari mobaynida davlatimiz tashqi siyosatini barpo etishning asosiy tamoyillari ishlab chiqildi va izchil hayotga tatbik etib kelinmokda. Ular, eng avvalo, O‘zbekiston o‘z tashqi siyosatini teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik, boshka mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyillari asosida kurishga intilishidan kelib chikadi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy hamkorlimkning ko‘p tomonlama xalqaro mexanizmlariga kushilib ketdi. Nufo‘zli xalqaro moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo‘lib kirib, ularda faol siyosat olib bormokda. Bu tashkilotlar orasida BMT va uning tuzilmalari, Jaxon banki, Xalqaro Valyuta fondi, Xalqaro Moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy tarakkiyetga kumaklashish tashkiloti, Xalqaro mehnat tashkiloti, Jaxon soglikni saklash tashkiloti va boshka tashkilotlar bor O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy funksiyalarini kuyidagicha izoxlash mumkin: tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada liberallashtirish buyicha bir maqsadga 20

yo‘naltirilgan siyosatni olib borish; respublika iqtisodiyotiga kapital mablaglarni tugridan — tutri keng jalb etishni ta’minlovchi huquqiy, ijtimoiy — iqtisodiy va boshka sharoitlarni yanada takomillashtirish; respublikamizga jaxon andozalari darajasidagi texnologiyalarni yetkazib beruvchi, xalq xujaligini zamonaviy tarkibini yaratishga kumaklashuvchi xorijiy investorlarga nisbatan ochik eshiklar siyosatini ogishmay olib borish, suveren Markaziy Osiyo davlatlari bilan dustlik, kardoshlik alokalarini mustahkamlash, ular bilan ijtimoiy — iqtisodiy munosabatlarni chukurlashtirish va yanada rivojlantirish, ilmiy va madaniy ayirboshlashni kengaytirish — O‘zbekiston tashqi siyosatining muhim yo‘nalishidir. Musulmon davlatlari bilan o‘zaro munosabatlarni, shu jumladan ko‘p tomonlama asosdagi munosabatlarnii yanada chukurlashtirish, Janubiy — sharkiy Osiyoning yangi sanoat mamlakatlari bilan teng huquqli munosabatlarni yo‘lga kuyish; Iqtisodiy tarakkiy etgan — AKSH, Germaniya, Fransiya, Italiya, Yaponiya va boshka mamlakatlar bilan o‘zaro manfaatli, mustahkam alokalarni urnatish; Butun tashqi iqtisodiy faoliyatimizni tashqid etishni yanada islox qilib borish. Ushbu funksiyalarni hayotga joriy etish «O‘zbekiston iqtisodiyotini jaxon iqtisodiy hamjamiyatiga keng kulamda uygunlashtirish uchun iqtisodiy hamda tashkiliy huquqiy shart —sharoitlarni yaratish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasining mamlakat mudofaasi funksiyasi faoliyatining muhim yo‘nalishini tashkil etadi. davlatchilik tarakkiyetining barcha boskichlarida uning ahamiyati goyat katta bo‘lib kelgan. Zero, hamisha mamlakat ozodligi va mustaqilligini tashqi boskinchilardan himoya qilishning obyektiv zarurati mavjud bo‘lib kelganligi ma’lum. Mamlakat mudofaasi funksiyalari iqtisodiy — siyosiy, diplomatik va xarbiy vositalar bilan amalga oshiriladi. Xozirgi zamon davlatlarining aksariyati o‘z mudofaa doktrinasiga ega. 21

Buning ahamiyati boshka davlat yoki bir gurux davlatlar tomonidan sodir etilishi mumkin bo‘lgan agressiyaning oldini olish uchun eng makbo‘l darajada yetarli kuch va vositalarni vujudga keltirishda o‘z ifodasini topadi. Shu munosabat bilan Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlisning 1 — sessiyasida so‘zdagan nutkida shunday ta’kidlagan edi: «Armiyamiz, kurollik kuchlarimiz, xarbiy doktrinamiz davlatimiz xavfsizligining muhim kaoflatidir». O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 125-moddasida: «O‘zbekiston Qurollik kuchlari O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetini va hududiy yaxlitligini, aholi tinch hayotini va xavfsizligini himoya qilish uchun tuziladi» — deb yezib kuyilgan. Davlatning mudofaa funksiyasi uning xarbiy doktrinasiga boglik bo‘lib, ular asosiy 5 yo‘nalishni tashkil etadi: • mamlakat mudofaa kudratini mustahkamlash — mamlakat mudofaa kobiliyatini ta’minlash uchun eng avvalo mamlakat mudofaa kuvvatini mustahkamlash yo‘lida zarur bo‘ladigan hamma narsani yetkazib bera oladigan tarakkiy etgan iqtisodiyot kerak bo‘ladi • Kurollik kuchlarni, ularning jangovar kudrati va jangovar tayyergarligini doimiy takomillashtirib borish — shu maqsadda O‘zbekistonda «armiyani texnik jixatdan mustahkamlash chora tadbirlari kurildi. Iqtisodiy kiyinchiliklarga qaramay, bundan keyin ham xarbiy saloxiyatni ta’minlash uchun zarurmablag ajratish davom etaveradi. Bizning xarbiy doktrinamiz mudofaa va xavfning oldini olish xarakteriga ega». • Davlat chegaralarini mudofaa qilish — ushbu maqsad I. A. Karimovning Oliy Majlisning birinchi sessiyasida so‘zlagan nutkida yaxshi ifodalangan: «Atrofimizdagi notinch duneda dustlarimiz bor, lekin O‘zbekistonni o‘z ta’sir doirasiga kirtishni xoxlaydiganlar ham yuk emas. buning uchun ular barcha nayranglardan, kolaversa xarbiy kuchdan ham foydalanishlari mumkin. Shu sababli bizning yaxshi tayyerlangan va kurolangan istiklolimiz va chegaralarimizni himoya qilisha kodir armiyamiz bo‘lishi kerak». • Qurollik kuchlarning xarbiy ta’limi — shu maqsadda davlat xarbiy 22

xisobida turgan shaxslarni vakti —vakti bilan harbiy qayta tayrgarlikdan utkazib turadi. Bu armiyani jangovar tayyergarlik xolatida ushlab turish imkonini beradi. Oliy va o‘rta ukuv yurtlarida olib boriladigan kushindan tashkari xarbiy tayyergarlik ham muhim ahamiyatga ega. Prezident I.Karimovning ta’kidlashicha: «Sunggi paytlarda O‘zbekistonda kurolli kuchlar uchun eng zarur va yuksak malakali zobitlar tayyerlashga muljallangan bir qancha xarbiy ukuv yurtlari tashkil etildi. • Fuqarolarning mudofaasini tashkil etish — ushbu tadbir dushman ommaviy kirgina kurollari bilan zarba beradigan yashash joylaridan aholini evakuatsiya qilishni nazarda tutadi Shu maqsadda himoya kurilmalari, shuningdek kutkaruv va mudofaa ishlarini utkazish uchun aholi va maxsus bo‘linmalarni tayyerlash ham ko‘zda tutiladi. Mudofaa funksiyalarining mustaqil mavjud bo‘lmasligini ta’kidlash joiz. Ular iqtisodiy, ijtimoiy jamoat tartibini saklash, ekologik funksiyalar bilan chambarchas boglik bo‘ladi. Prezident nutkida aynan shu xususiyat kayd etilgan: «Xozirgi duneda davlat barkarorligini ta’minlash jamiyat ijtimoiy — ruxiy, ma’naviy va axlokiy, moddiy va tarixiy ildizlariga tayanadi. O‘zbekiston Respublikasining mudofaa funksiyasiga yana xozirgi kunda o‘ta dolzarb va jiddiy masala xisoblangan diniy ekstremizm va terrorizmga karshi kurash ham kiradi. Chunki nafakat bizning respublikamizga balki butun dunega xavf solayetgan ushbu illatlarga bir davlatning kuchi aslo yetmaydi. Shuning uchun jaxon hamjamiyati bilan bu illatlarga karshi kurashish zarur Shu sababdan Prezidentimiz I Karimov nufo‘zli tashkilotlar minbarlaridan turib butun dune mamlakatlarini diniy ekstremizm va terrorizmga karshi birgalikda kurashishga chorlab kelmokda. Kachonki Yer yuzida ana shunday salbiy illatlar yukolsa insonlar tinch — totuv, bexavotir yashashlari mumkin. 23

Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, «O‘zbekiston», 2003. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, «O‘zbekiston», 1999. 3. Mualliflar jamoasi. Davlat va hu q u q nazariyasi. TDYUI, Toshkent, 2000. 4. Saidov A., Tojixonov U. Davlat va huquq nazariyasi, 2 jildli, IIVA, Toshkent, «Adolat», 2001. 5. Saidov A., Tojixonov U., Odilqoriyev X. «Davlat va huquq asoslari». IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti, 2002. 6. Islomov. «Davlat va huquq: umumnazariy masalalar», Toshkent, «Adolat», 2000. 7. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X.T. umumiy taxriri ostida. Davlat va huqu q . Nazariyasi. TDYUI. 2000 y. 8. Yuridik atamalar qomusiy lug‘ati. Mualliflar jamoasi, TDYUI, “Sharq” nashriyoti, 2003. 24

O'xshashlar

Davlat ichki tashqi funksiyalari

Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari, funksiyalari

Davlat mexanizmi tushunchasi va xususiyatlari

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Xalqaro tashkilotlarning asosiy funksiyalari