Davlat ichki tashqi funksiyalari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat ichki tashqi funksiyalari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat ichki tashqi funksiyalari Reja: 1. Д avlat funksiyas i tushunchasi va mohiyati; 2. Davlat funksiyalar i tasnif i; davlatning ichki va tashqi funksiyalari ham da ularga ta’sir qiluvchi om illar; 3. O ‘zbekiston davlatining asosiy funksiyalari 1

Davlat ichki tashqi funksiyalari M a ’ l u m k i , h a r q a n d a y d a v l a t d o i m o f a o l y o ki m o‘ t a d i l r a v i s h d a f a ol i y a t y u r i t a d i . C h u n k i f a ol i y a t s i z l i k d a v l a t n i n g t a b i a t i v a m a q s a d i g a t o‘ g ‘ r i k e l m a y d i . S h u n d a n k e l i b c h i q i b , h a r q a n d a y d a v l a t n i n g m o h i y a t i e n g a v v a l o , u n i n g f a o l i y a t i d a , f u n k s i y a l a r i d a n a m o y o n b o‘ l a d i . D a v l a t n i n g f a o l i y a t s o x a l a r i x i l m a x i l b o‘ l g a n l i g i n i h i s o b g a ol i b , u n i n g f a ol i y a t i n i n g b o s h y o‘ n a l i s h l a r i n i a l o h i d a a j r a t i s h z a r u r a t i k e l i b c h i q q a n . A n a s h u b o s h y o‘ n a l i s h l a r d a d a v l a t m o hi y a t i m u j a s s a m b o‘ l a d i , a m a l g a o s h i r i l a d i v a r i v o j t o p a d i h a m d a u l a r d a v l a t n i n g m a v j u d b o ‘ l i s h t ar z i n i i f o d a e t a d i . B i r o q d a v l a t f u n k s i y a l a r i d a f a q a t u n i n g m o h i y a t i o ‘ z i f o d a s i n i t o p a d i d e b o ‘ y l a s h x a t o b o‘ l a r e d i . B u n d a m u a y y a n d a v r d a g i o‘ z i g a x o s j i h a t l a r i , s i y o s i y h o k i m i y a t n i a m a l g a o s h i r i s h h a m d a d a v l a t g a u y u s h g a n j a m i y a t n i b o s h q a r i s h n i n g a l o h i d a x u s u s i y a t i d a n k e l i b c h i q a d i g a n m a q s a d v a v a z i f a l a r i n i a s l o y o d d a n c h i q a r i b b o‘ l m a y d i . Sh u b i l a n b i r g a d a v l a t n i n g o‘ z o l d i g a q o ‘ y g a n m a q s a d i g a e r i s h i s h i v a b u b or a d a g i v a z i f a l a r n i b a j a r i s h i b e v o s i t a u n i n g f a o l i y a t i y a’ n i f u n k s i y a l a r i b i l a n b o g‘ l i q d i r . Y u r i d i k f a n d a h o z i r g a c h a “ D a v l a t f u n k s i y a s i ” k a t e g o r i y a s i g a t a’ r i f b e r i s h d a y a k d i l l i k y o ‘ q . Sh u n d a y b o‘ l s a d a , “ D a v l a t v a h u q u q n a z a r i y a s i ” f a ni n i n g m u h i m k a t e g o r i y a l a r i d a n b i r i h i s o b l a n g a n m a z k u r t u s h u n c h a n i h a r t o m o n l a m a o‘ r g a n i s h v a t u s h u n i s h n a f a q a t h u q u q s h u n o s u c h u n b a l k i , h o z i r g i k u n d a f u q a r o l i k j a m i y a t i n i s h a k l l a n t i r a y o t g a n v a h u q u q i y d e m o kr a t i k d a v l a t n i q ur a y o t g a n O ‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g h a r b i r f u q a r o s i u c h u n h a m d o l z a r b a h a m i y a t g a e g a b o ‘ l i b h i s o b l a n a d i . B u g u n g i k u n d a R e s p u b l i k a m i z h u q u q s h u n o s o l i m l ar i t o m o n i d a n “ D a v l a t v a h u q u q n a z a r i y a s i ” f a n i g a o i d b i r q a t o r d a r s l i k l a r , o‘ q u v q o‘ l l a n m a l a r v a b o s h q a a d a b i y o t l a r y a r a t i l g a n . M a z k u r a s a r l a r d a d a v l a t f u n k s i y a s i g a u y o ki b u d a r a j a d a t a ’ r i f l a r b e r i l g a n . U l a r d a “ h u q u q s h u n o s 2

o l i m l a r n i n g d a v l a t f u n k s i y a s i g a q ar a s h l a r i d a j i d d i y f a r q y o ‘ q , a s o s a n s o ‘ z l a r , i b or a l a r h a q i d a b a h s b o r a d i , x o l o s ” . B u m a v z u n i n g d ol z a r b l i g i s h u n d a n i b or a t k i o x i r g i p a y t l a r d a j a h o n h a m j a m i y a t i d a j u d a k a t t a o‘ z g a r i s h l a r b o‘ l d i , t e x n i k a r i v o j l a n i s h i , t a b i a t n i n g o ‘ z g a r i b b o r i s h i d a v l a t f u n k s i y a l a r i g a b i r q a n c h a o‘ z g a r t i r i s h l a r k i r i t i s h n i t a l a b q i l m o q d a . A g ar d a d a v l a t o‘ z f u n k s i y a l a r i n i q a y t a t a q s i m l a m a s e k a n b u n d a y d a v l a t o q s o q l a n i b j a h o n h a m j a m i y a t i d a n o r q a d a q o l i s h i t u r g a n g a p . M a v z u n i n g qi z i q a r l i l i g i s h u n d a n i b o r a t k i , u s h b u m a v z u t o ‘ l i g‘ i c h a h a y o t b i l a n b o g‘ l i q , h a r b i r m u a m m o l i t o m o n i g a h a y o t d a n y o r q i n m i s o l t o p i s h m um k i n . U s h b u m a v z u n i a m a l i y o t g a y o‘ n a l t i r i b k a t t a - k a t t a n a t i j a l a r g a er i s h i s h m u m k i n . M a v z u n i n g i j t i m o i yl i g i n i q a y e r d a k o‘ r i s h m u m k i n ? M a v z u n i n g i j t i m o i y l i g i s h u n d a k o‘ r i n a d i k i d a v l a t n i n g o‘ z i m u h i m i j t i m o i y h o d i s a b o‘ l i b h i s o b l a n a d i . S h u n d a y e k a n u n i n g a m a l g a o s h i r a d i g a n v a z i f a l ar i ( f u n k s i y a l a r i ) h a m i j t i m o i y l i k k a s b e t a d i . M a z k u r k ur s i s h i d a d a v l a t f u n k s i y a s i t u s h u n c h a s i , m a z m u n i v a u n i t a s n i f l a s h , d a v l a t f u n k s i y a l a r i n i n g d a v l a t m a q s a d i v a v a z i f a l a r i b i l a n o‘ z a r o n i s b a t i , d a v l a t n i n g i c h k i v a t a s h q i f u n k s i y a s i k a b i m a s a l a l a r y or i t i l d i . K u r s i s h i n i t a y y o r l a s h d a m a m l a k a t i m i z d a v a x o r i j d a m a v z u g a o i d e ’ l o n q i l i n g a n y ur i d i k a d a b i y o t l a r , i l m i y j u r n a l v a o m m a v i y a x b o r o t v o s i t a l a r i d a g i m a q o l a l a r v a r i s o l a l a r a t r o f l i c h a o ‘ r g a n i l d i h a m d a t a n q i d i y j i h a t d a n t a h l i l e t i l d i . Д a v l a t f un k s i y a s i t u s h un c h a s i v a t a s n i f i D a v l a t f u n k s i y a s i t u s h u n c h a s i d a v l a t v a h u q u q n a z a r i y a s i f a n i d a e n g m u h i m k a t e g o r i y a l a r d a n b i r i h i s o b l a n a d i . C h u n k i d a v l a t f u n k s i y a l a r i b i l a n b o g ‘ l i q m a s a l a l a r i n i o ‘ r g a n i s h u n i n g m a’ n o - m o h i y a t i , j a m i y a t d a t u t g a n o‘ r n i v a i j t i m o i y v a z i f a s i n i y a n a d a c h u q u r r o q a n g l a b o l i s h g a x i z m a t q i l a d i . 3

H u q u q i y a d a b i y o t l a r d a « D a v l a t f u n k s i y a s i » t u s h u n c h a s i h a l i y e t a r l i d a r a j a d a t a d q i q e t i l m a g a n i , b u b o r a d a n i s b a t a n y a g o n a f i k r ni y o ‘ ql i g i n i t a’ k i d l a b o ‘ t i s h j o i z . B i r o q h a m m a m u t a x a s s i s l a r d a v l a t f u n k s i y a s i , u n i n g ma’no-mohiyati, majburiyati hamda maqsad-vazifalarini ifodalashini e’tirof etadilar. Falsafada funksiya deganda biron-bir obyekt xususiyatlarini ma’lum munosabatlar tizimidagi tashqi ifodasi tushuniladi. Funksiya – vakolat doirasidan kelib chiquvchi faoliyatdir. Chunki «funksiya» lotin tilidan olingan bo‘lib, «faoliyat» degan ma’noni anglatadi. U qo‘llanish vakolatiga ko‘ra proporsional ravishda o‘zgarib boradi. Davlat funksiyalarida uning mohiyati va ijtimoiy yo‘naltirilganligi, maqsad va vazifalari aks etadi. Shuni aytish kerakki, funksiya davlat tashkilotining ichida tadbiq qilinishi mumkin emas, ular jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etgan holda tadbiq qilinadi. Davlat jamiyatning mahsuli sifatida yuzaga kelib, unga nisbatan boshqaruvchi tizimga, unda ro‘y beruvchi barcha eng muhim jarayonlarga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchga aylandi. Davlat hech qachon inert ko‘rinishda namoyon bo‘lmaydi, u doimo harakatda bo‘ladi. Bu faol harakat uning yashash tarzi hisoblanadi. Bu bevosita davlatning tabiati va mohiyatidan kelib chiqadi. Davlatning funksiyalari - bu faoliyat yo‘nalishi, biroq yo‘nalishning aynan o‘zi emas. Funksiyalarni amalga oshirish faoliyati ma’lum tarixiy mazmun bilan to‘ldiriladi, binobarin, amalga oshirish jarayonida ularning o‘zaro nisbati (solishtirma vazni, har bir funksiyaning boshqa tizimdagi ahamiyati) orqali yuzaga keladi. Davlat faoliyati sohalari jamiyatda yuzaga keladigan munosabatlar kabi turli xil ko‘rinishda bo‘lgani sababli, davlat nazariyasi oldida uning sinfiy va umuminsoniy mohiyati hamda ijtimoiy ahamiyati aks etuvchi va konkretlashuvchi uning ichki va tashqi faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash muammosi turadi. Shu bilan birga, davlatning funksiyalarida faqat uning mohiyati aks etadi, deb o‘ylash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Chunki siyosiy hukmronlik vaziyatida, davlatni 4

boshqarish xususiyatidan kelib chiquvchi vazifa va funksiyalari paydo bo‘ladi. Asosiy yo‘nalishlarni ajratish bu umuman davlat faoliyatini (biroq uning organlari faoliyatini emas) «maydalash» demakdir. Bosh yo‘nalishlar – davlat faoliyatining ijtimoiy muhim tarmoqlari bo‘lib, ularni amalga oshirishga uning biror - bir alohida bo‘g‘inlari emas, balki barcha organlari jalb qilinadi. Aks holda jamiyatning mohiyati va ijtimoiy ahamiyati funksiyalarda o‘z aksini topmaydi, oxir- oqibatda esa, «davlatning funksiyasi» kategoriyasi o‘zining nazariy va amaliy ma’nosini yo‘qotib, mavhum (quruq muhokamaga asoslangan) bir tushunchaga aylanadi. S. A. Komarov davlatning funksiyalarini nafaqat uning faoliyat yo‘nalishlari, balki jamiyatdagi jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish mexanizmi sifatida talqin qilishni taklif etadi. U davlat jamiyat hayotining u yoki bu sohalarida ma’lum funksiyalarni bajara borib, bir vaqtning o‘zida, o‘tkazilayotgan islohotlar, turli o‘zgarishlar, ijtimoiy aloqalarni huquqiy tartibga solish vositasida jamiyatdagi jarayonlarning holatiga ta’sir ko‘rsatishiga ishora qiladi. Bundan kelib chiqadiki, davlatning jamiyatdagi jarayonlar rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatish mexanizmini davlatning funksiyalari tushunchasiga kiritish u qadar to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki bunda davlatning funksiyalari umuman uning mexanizmi faoliyatiga yaqinlashtirish hamda davlatning faoliyatini turli huquqiy ta’sir vositalari bilan almashtirishga urinish ko‘zga tashlanadi, holbuki, fanda davlatning funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy shakllari degan mustaqil tushuncha mavjuddir. Davlat funksiyalarining asosiy belgilari, ularning davlat mohiyati va ijtimoiy vazifalari bilan bevosita bog‘liqligi, ma’lum tarixiy bosqichlarda turlicha bo‘ladigan, davlatning oyoqqa turish, mustahkamlanish va rivojlanish jarayonida o‘zgarib boradigan vazifalarni davlat maqsadlarida hal qilishga yo‘naltirilganidan iborat bo‘lishi umumiy qabul qilingandir. Davlatning funksiyalarida uning mohiyati yanada konkret ifodasini topadi. Albatta, konkretlashtirish obyektiv xususiyatga egadir. Chunki davlatning funksiyalari obyektiv ravishda, jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tizimlari bilan 5

bog‘liq bo‘lgan maqsad va vazifalar hamda ulardan kelib chiquvchi ijtimoiy tabaqa, jamoa va butun xalq manfaatlarining ma’lum ta’siri ostida shakllanadi. Shuning uchun davlatning funksiyalari u mavjud bo‘lgan butun tarixiy davr mobaynida doimiy ravishda xos bo‘ladi. Agar hokimiyat tepasiga boshqa siyosiy kuchlar kelsa, u holda davlatning funksiyalari xam o‘zgaradi. Shu bilan birga, ma’lum davrlarda ustuvor manfaatlarning o‘zgarishi ham ro‘y berishi mumkin. Bu o‘z navbatida funksiyalarning ham o‘zgarishiga olib keladi. Bunda birinchi o‘ringa birlamchi ahamiyatga ega bo‘lgan funksiyalar chiqishi mumkin. Masalan, 2-jahon urushi davrida davlatning yalpi mudofaa funksiyasi asosiy o‘ringa chiqqan. Davlatning har bir funksiyasi siyosiy – predmet ta’rifiga ega bo‘ladi. Chunki uning mazmuni, faoliyat predmeti nimadan iborat ekani, u yoki bu maqsadlarga erishish yo‘lida qanday vositalar qo‘llanishini ko‘rsatadi. Albatta, davlat taraqqiyotining alohida bosqichlarida funksiyalarning mazmuni ham o‘zgarmay qolmaydi. Davlat tarzida uyushgan jamiyat hayotining turli sohalaridagi inqiloblar, radikal iqtisodiy-ijtimoiy o‘zgarishlar davrida funksiyalar turlicha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Uzoq davr mobaynida yuridik adabiyotlarda sinfiy yondashuv sun’iy ravishda ustunlik qildi, davlatning butun jamiyat manfaatlari yo‘lida faoliyat ko‘rsatish xususiyatiga kam e’tibor berildi. Shuni ishonch bilan aytish mumkinki, xar bir davlat umumijtimoiy faoliyatni amalga oshiradi, butun jamiyat, barcha sinflar, ijtimoiy guruhlar va aholi qatlamlari manfaatlarini ifoda etuvchi vakil sifatida qatnashadi. Har bir jamiyatning tabiatidan kelib chiquvchi funksiyalarga davlat faoliyati bu jamiyat mavjudligining tabiiy shart-sharoitlarini qo‘llab-quvvatlashga doir barcha yo‘nalishlari kiradi va ular ham ichki, ham davlatlararo miqiyosda fan- texnika inqilobi sharoitida aynan shu funksiyalarning ahamiyati yanada oshib borayotir. Bunga misol tarzida ekologik muvozanatni saqlash zarurati; kasalliklar (shu jumladan, OITS)ga qarshi kurash; alohida mamlakatlarning manfaatlari doirasiga sig‘maydigan muammolarni hal qilishda xalqaro madaniy va ilmiy- texnik hamkorlik (koinotni o‘zlashtirish, jahon okeani resurslarini o‘rganish va 6

ulardan foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, xalqaro standartlar va umumjahon radio kommunikatsiya aloqasini ishlab chiqish, transport vositalarini rivojlantirish va boshqalar). Shuni qayd etish lozimki, insoniyatni energiya manbalari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashga doir xalqaro iqtisodiy hamkorlik, alohida mamlakatlar doirasidan chiquvchi ilmiy hamkorlik, xalqlar o‘rtasida mustahkam tinchlikni o‘rnatish mohiyat-e’tibori bilan sinfiy xususiyatga ega emas. Biroq ularni amalga oshirish ham sinfiy, ham umumiy manfaatlarning hal qiluvchi ta’siriga bog‘liqdir. Davlatning umum ijtimoiy faoliyati davlat ichidagi munosabat va aloqalarning ma’lum darajadagi turg‘unligi, uning yaxlitligi va umumiy (iqtisodiy, madaniy, milliy va b.) manfaatlar negizida birlashishini ta’minlaydi. Umumijtimoiy funksiyalarning solishtirma vazni nechog‘lik katta bo‘lsa, davlatning ixtiloflarni bartaraf etish, jamiyatda murosaga kelishish, ijtimoiy aloqalarni barqarorlashtirish vositasi sifatida tutgan o‘rni shu qadar yuqori bo‘ladi. Davlatning bunday o‘rni uni o‘z amaliy faoliyatida kuch va zo‘rlik ishlatish usullaridan voz kechishga majbur qiladi. U ko‘proq umumdemokratik, taraqqiyparvar institut va g‘oyalarga, jumladan, huquqiy davlat g‘oyasi, ijtimoiy va siyosiy hayotda huquqning hukmronligi, inson huquqlariga rioya qilish, kam sonli millatlarni himoya qilish, aholining davlat va jamiyat hayotida ishtirokining turli shakllari, o‘z o‘zini boshqarish asoslarini qo‘llab-quvvatlash, matbuot erkinligi va oshkoralik, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoyalashni ta’minlash va shu kabilarga murojaat qila boshlaydi. Davlat uni qo‘llab-quvvatlovchi shaxslarning ongliligi hamda turli sinfiy, milliy va boshqa ijtimoiy manfaatlarni hisobga ola bilishi, bunda umuminsoniy, insonparvarlik qadriyatlariga tayanishi bilan kuchli bo‘ladi. Bundan boshqacha biror-bir davlatni taraqqiy etgan deb hisoblab bo‘lmaydi. Shuni yana bir bor e’tirof etish kerakki, davlatning funksiyasi tushunchasi masalasida olimlar haligacha umumiy bir to‘xtamga kelmaganlar. Masalan, A. Saidov va U. Tadjixanovning fikricha, «davlatning funksiyalari uning mohiyati 7

va jamiyatdagi vazifalarini ifoda etuvchi faoliyatning asosiy yo‘nalishlaridir». Z. M. Islomov funksiyalarga davlatning umumijtimoiy mohiyati va ijtimoiy burchidan kelib chiqadigan muayyan maqsadlarga erishish yo‘lidagi vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha davlat faoliyatining bosh (asosiy) yo‘nalishlari (tomonlari, ko‘rinishlari) sifatida ta’rif bergan. V. M. Korelskiy va V. D. Perevalovning fikricha, davlat funksiyalari deganda, «davlatning asosiy harakat yo‘nalishlarini, mazkur yo‘nalishlar uning mohiyati va ijtimoiy zarurligini, davlat tomonidan jamiyatni boshqarishda unga taalluqli vositalar va usullarga asoslangan maqsad va davlat vazifalarini» tushunish kerak. N. I. Matuzov va A. V. Malkolarning fikricha, «davlat funksiyalari deganda, davlatning tashqi va ichki faoliyatiga xos bo‘lgan asosiy yo‘nalishlarni tushunish kerak; mazkur yo‘nalishlarda davlatning sinfiy va umuminsoniy mohiyati asoslanganligi aks etadi va konkretlashadi». Bizningcha, davlatning funksiyasi deganda, uning faoliyat yo‘nalishini tushunish kerak, lekin hech qachon funksiyani bu faoliyatning o‘zi deb qabul qilish mumkin emas. Shu bois ushbu masalada Z. M. Islomovning quyidagi fikrlariga qo‘shilish mumkin: «Funksiyalarni ado etish bo‘yicha faoliyat konkret tarixiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi va uni amalga oshirish chog‘ida bu funksiyalarning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyati (salmog‘i, har bir funksiyaning boshqa funksiyalar tizimidagi ahamiyati) namoyon bo‘ladi». davlatning funksiyalari rivojlanishning ma’lum bir pog‘onasida bo‘lgan davlatning umumijtimoiy mohiyati, ahamiyati hamda xalq va jamiyat oldidagi ijtimoiy burchidan kelib chiqadigan Uning muayyan maqsad va vazifalarga erishishga qaratilgan faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir. D a v l a t n i n g u m u m i y i s h l a r f u n k s i y a s i m a v j u d l i g i s i n f i y l i k n i b i r i n c h i o ‘ r i n g a k o‘ t a r i s h g a i m k o n b e r m a y d i . B u f u n k s i y a g a m a m l a k a t n i m u d of a a q i l i s h , h u q u q i y t ar t i b o t n i o ‘ r n a t i s h v a m u h of a z a q i l i s h , s h u j u m l a d a n j i n o y a t c h i l i k k a v a h u q u q b u z ar l i k k a q a r s h i k ur a s h , b u t u n m i l l a t , x a l q m a nf a a t l a r i n i k o ‘ z l a b u m u m i y i qt i s o d i y , i j t i m o i y - m a d a n i y ( g ‘ o y a v i y ) i s h l a r o l i b b or i s h , Sh a r q d a e s a , b u l a r d a n t a s h q a r i , s u g ‘ o r i s h 8

i n s h o o t l a r i n i n g d a v l a t y or d a m i b i l a n b u n y o d e t i l i s h i k i r i t i l i s h i m u m k i n . L .I . S p i r i d o n o v m a z k ur f u n k s i y a n i y a n a d a k e n g m a ’ n o d a o l i b , u n i n g u m u m a n i n s o n l a r n i n g h a y o t i v a f a o l i y a t i u c h u n z a r ur s h a r t - s h a r o i t l a r n i y a r a t i b b er i s h g a q a r a t i l g a n l i g a n i t a’ k i d l a y d i . U n i n g f i kr i c h a , b u f u n k s i y a t ar k i b i g a k i s h i l a r n i n g h a y o t i , s o g l i g ‘ i v a n o r m a l y a s h a s h i u c h u n z a r u r b o‘ l g a n t a b i i y s h a r o i t l a r n i t a ’ m i nl a s h ; i j t i m o i y- m a d a n i y , i q t i s o d i y v a s i y o s i y s h a r t - s h a r o i t l a r n i t a ’ m i nl a s h b i l a n b o g ‘ l i q d a v l a t f a o l i y a t i k i r a d i . U m u m i y i s h l a r d a v l a t n i n g b o s h f u n k s i y a s i b o ‘ l i s h i m k o n i y a t i g a e g a . T o ‘ g‘ r i , m a z k u r i s h l a r h o z i r g i z a m o n d a d a v l a t n i n g b o s h q a f u n k s i y a l a r i m a z m u n i d a h a m m a v j u d v a ul a r or q a l i h a m a m a l g a o s h i r i l m o k d a . C h u n o n c h i , d e m o k r a t i k O ‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i d a d a v l a t n i n g b a r c h a f u n k s i y a l a r i a yr i m s i n f l a r u c h u n e m a s , b a l k i b u t u n x a l q i m i z m a nf a a t i n i k o‘ z l a b a m a l g a o s h i r i l m o k d a . B u n d a y n a t i j a g a u z o q r i v o j l a n i s h o q i b a t i d a e r i s h i l d i , a l b a t t a . D a v l a t f u n k s i y a l a r i t a s n i f i ; d a v l a t n i n g i c h k i v a t a s h q i f u n k s i y a l a r i h a m d a ul a r g a t a ’ s i r q i l u v c h i om i l l a r Yuridik adabiyotlarda davlat funksiyalarini tasniflashda bir xil yondashuv mavjud emas. Davlat funksiyalarini tasniflashda bir xil yondashuvning mavjud bo‘lmasligiga sabab, taraqqiyotining turli bosqichlarida turgan davlatlar mavjud obyektiv sharoitdan kelib chiqqan holda o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarning mohiyatiga mos ravishda faoliyat yuritishidir. A. Saidov va U. Tadjixanovning fikricha, davlatning funksiyalarini ikki asosiy guruhga: ichki va tashqi funksiyalarga bo‘lish mumkin. Ichki funksiyalarga «qonuniylik asosida fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, ularning teng huquqliligini, jamiyat manfaatlarini ta’minlash; mulkchilikning turli shakllarini teng himoyalash; monopolizmni istisno qiluvchi bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlash; fuqarolarning mehnat sharoitlarini yaxshilash va muhofaza qilish; fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab ma’naviy qadriyatlarni muhofaza qilish» kabilar kiradi. 9

Tashqi funksiyalarga ushbu olimlar tinchlik va birgalikda tinch yashash uchun kurash, mamlakatni tashqaridan bo‘ladigan hujumdan mudofaa qilish, jahon hamjamiyati mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy hamkorlik va siyosiy hamdo‘stlik, dunyo mamlakatlari bilan atrof tabiiy muhitni, insonlarning tinchligini muhofaza qilish bo‘yicha hamkorlikning turli shakllarini kiritadilar. Davlat funksiyalarini tasniflashga Z. M. Islomov boshqacha yondashgan. Uning fikriga ko‘ra, funksiyalarni to‘rt asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish lozim: a) faoliyat sohalari bo‘yicha; b) amal qilishining davomiyligi bo‘yicha; v) ijtimoiy ahamiyati bo‘yicha; g) amalga oshirishning huquqiy shakllari bo‘yicha. O‘z navbatida, birinchi guruhga kiradigan funksiyalar ichki va tashqi funksiyalarga bo‘linadi. Ichki funksiyalar davlatning mamlakat ichkarisidagi vazifalarini amalga oshirishi bilan bog‘liq. Tashqi funksiyalar xalqaro miqyosdagi faoliyat bo‘lib, bunda davlat xalqaro huquqiy munosabatlarning subyekti sifatida maydonga chiqadi. M . I . Baytin va I . N . Senyakinning fikricha , « davlat funksiyalari , ijtimoiy hayotning qaysi jabhasiga qaratilgani , qaysi vazifalarni bajarishda amal qilishiga ko ‘ ra , ichki ( iqtisod , ekologiya , fan , madaniyat , ta ’ lim tizimini rivojlantirish va boshqalar bilan bog ‘ liq ) hamda tashqi ( davlatni himoyalash , tinchlik va barqarorlikni ta ’ minlash ) funksiyalarga bo ‘ linadi . N. I. Matuzov va A. V. Malko esa asosiy funksiyalar deganda, ma’lum bir tarixiy sharoitda davlat oldida turgan asosiy maqsad va vazifalarni hal qilish jarayonida yuz beradigan yo‘nalishlari tushunadilar. Asosiy bo‘lmagan funksiyalarga esa ular boshqa, ikkilamchi vazifalarni hal qiladigan va asosiy funksiyalarga qo‘shimcha bo‘lgan vazifalarni kiritadilar. M. I. Baytin va I. N. Senyakinning fikricha, davlatning asosiy ichki funksiyalari tarkibiga iqtisod, fan, madaniyat, ta’lim tizimini rivojlantirish, ekologik, soliq solish va uni to‘plash, mavjud mulk shakllarini himoyalash, huquq- tartibot o‘rnatish funksiyalari kiradi. Fikrimizcha, davlatning ichki funksiyasi masalasiga keyingi paytda chop etilgan ayrim adabiyotlarda ham e’tibor berildi. Jumladan, ayrim olimlarning 10

yozishlaricha, O‘zbekiston davlati quyidagi ichki funksiyalarni amalga oshiradi: iqtisodiy funksiya yoki iqtisodiyotda davlatning bosh islohotchi ekanligi, ijtimoiy sohada olib boradigan ishlari, ta’lim, fan, texnika, madaniyat va aholini g‘oyaviy (mafkuraviy) tarbiyalash sohasidagi, huquq-tartibotni qo‘riqlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, mulkchilikning barcha shakllarini og‘ishmay himoya qilish, huquqbuzarlikka va jinoyatchilikka qarshi kurashish, tabiat boyliklari hamda atrof muhitni muhofaza qilish va h.k. Davlat funksiyalarini tasniflashda deyarli barcha olimlar ichki va tashqi funksiyalar mavjudligini tan oladi. Lekin shuning bilan birga har bir muallif davlat funksiyalarini tasniflashda turli xil mezonlarni asos qilib oladi. Ko‘pchilik olimlar, jumladan, S.A.Komarov, A.V.Malkolar davlat funksiyalarini quyidagicha tasniflash tarafdorlaridir:  Faoliyat sohalari bo‘yicha;  Amal qilish davomiyligi bo‘yicha;  Ijtimoiy ahamiyati bo‘yicha;  Amalga oshirishning huquqiy shakllari bo‘yicha. Biz ham yuqoridagi olimlarning fikrlariga qo‘shilamiz va bunday tasniflash boshqa xil mavjud tasniflashlarga qaraganda davlat funksiyalarini to‘liqroq ochib berishga, uni tushunib yetishga hamda keng tadqiq qilishga imkoniyat yaratishini e’tirof etamiz. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan davlat funksiyalarining tasnifi ham o‘z navbatida bir nechta guruhlarga bo‘linib ketadi. Davlat funksiyalari faoliyat sohalari bo‘yicha ichki va tashqi funksiyalarga bo‘linadi. Ichki funksiyalar davlatning ichki vazifalarini yechishga yo‘naltirilgan faoliyat bo‘lib, davlatning jamiyatga ta’sirining faollik darajasini ko‘rsatadi. Tashqi funksiyalar esa xalqaro-huquqiy munosabatlarning subyekti sifatida ishtirok etayotgan davlat, davlatlararo miqyosdagi vazifalarni xal qilish bilan bog‘liqdir. 11

Olimlar o‘rtasida davlatning funksiyalarini ichki va tashqiga ajratish yuzasidan bir xil fikr mavjud emas. Jumladan, V.M.Sirix davlatning ichki funksiyasiga jamiyatda huquqiy tartibni o‘rnatish va muxofaza qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish, xalq hokimiyatini ta’minlash, madaniy-tarbiyaviy, tabiatni muxofaza qilish kabi davlatning funksiyalarini kiritadi. Tashqi funksiyalarga esa himoya qilish, agressiv urushlarni olib borish, iqtisodiyot, madaniyat, maorif sohasida hamkorlik va boshqa funksiyalarini kiritadi. V.M.Korelskiy ichki funksiyaga himoyalash funksiyasi, hususiy mulk himoyasi, tartibni ta’minlash, tabiat va atrof muhitni muhofaza qilish, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va boshqa funksiyalarni kiritadi. Tashqi funksiyaga esa tashqaridan bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavfdan himoya qilish, bosqinchilik urushlarini olib borish, diplomatik a’loqalarni ta’minlash kabilarni kiritadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda davlatning asosiy ichki funksiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin:  Iqtisodiy fuksiyasi  Ijtimoiy funksiyasi  Siyosiy funksiyasi  Huquq tartibotni ta’minlash funksiyasi  Tinchlik va totuvlikni ta’minlash funksiyasi  Ekologik funksiyasi va boshqa funksiyalar Yuqorida ko‘rsatib o‘tgan davlatning ichki funksiyalari butun mavjud (ichki) funksiyalarni qamrab oldi degan gap emas. Davlatning ichki funksiyalarini keltirishda bizning fikrimizcha asossiy bo‘lganlarini keltirdik xalos. Bu ro‘yxatni yana davom ettirsh mumkin. Endi yuqorida ko‘rsatib o‘tgan funksiyalarni batafsil ko‘rib o‘tsak. Iqtisodiy funksiya - bu davlat tomonidan iqtisodiyotni rivojlantirish borasida asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish, boshqarib turish hamda tartibga solib turishdan iboratdir. Bundan tashqari davlat budjetini shakllantirish, jamiyatning 12

iqtisodiy rivojlanish strategiyasini aniqlash, turli xil mulk shakllarini tenglik sharoitida amal qilinishini ta’minlash, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab quvvatlashdan iborat. Ijtimoiy funksiya - bu axolini ijtimoiy himoya qilish, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish, insonlarga munosib hayot faoliyatini ta’minlab berish, ta’lim sohasini, sog‘liqni saqlash va madaniyatni rivojlantirish va boshqalar. Siyosiy funksiya- davlatning siyosiy funksiyasi asosiy funksiyalaridan bo‘lib, bu davlatning (jamiyatning) siyosiy hayotini boshqarishdan, davlat organlarini shakllantirishdan hamda ularning faoliyatini tashkil etishdan iborat. Huquq tartibotni muhofaza qilish funksiyasi- bu davlar faoliyati bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning hamma qatnashchilari tomonidan qonuniy bo‘yruqlarni aniq va to‘liq amalga oshirishdan iborat. Tinchlik va totuvlikni ta’minlash funksiyasi - bu davlat tomonidan axolining tinch-totuv yashashi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berish, turli millatlarni va ijtimoiy guruhlarni murosai mudorada saqlab turishdan, ularning orasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan nizolarning oldini olish hamda bartaraf etishdan iborat. Ekologik funksiya. Bugungi kunda atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi ko‘proq darajada ekologik xavfsizlik muammosi sifatida tushunilmoqda. Shundan kelib chiqib, aytish kerakki, biz davlat ekologik funksiyasining quyidagi ta’rifini taklif qilishni lozim topdik: davlatning ekologik funksiyasi deganda, jamiyatning talab va ehtiyojlarini yanada to‘liqroq ta’minlash va jamiyat a’zolarining yashash sharoitlari, mehnat va dam olishini yaxshilash, atrof tabiiy muhitni muhofaza etish vazifalarini hal qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni tiklash va ko‘paytirishga oid faoliyati tushuniladi. Davlatning asosiy tashqi funksiyalariga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz:  boshqa davlatlar bilan hamkorlik funksiyasi  mudofaa funksiyasi 13

Boshqa davlatlar bilan hamkorlik – bu ushbu davlatning manfaatlarini barcha davlatlarning alohida va umumiy manfaatlari bilan uyg‘unlashtiradigan teng huquqli iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa munosabatlarni o‘rnatish va rivojlantirishga qaratilgan davlatning xilma-xil faoliyatidir. Jamiyat rivojlanishining zamonaviy darajasi barcha taraqqiy etgan davlatlarning xo‘jalik, siyosiy va madaniy turmushini integratsiyalashtirish, har bir davlatning alohida ichki muammolari hamda butun jahon hamjamiyati muammolarini yanada samarali hal qilish uchun ularning umumiy sa’y-harakatlarini birlashtirishni obyektiv ravishda talab etadi. Bunday hamkorlik integratsiya masalalariga keng va o‘zaro foydali yondashuvni, nafaqat ushbu mamlakat, balki hamkorlikning boshqa ishtirokchilari manfaatlariga ham javob beradigan ratsional yechimlarni umumiy harakatlar bilan topa bilishni nazarda tutadi. Davlatlararo iqtisodiy hamkorlikda xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishni kooperatsiyalashtirish va ixtisoslashtirish, eng yangi texnologiyalarni almashish, tovar aylanishini muvofiqlashtirish, moliya-kredit aloqalarini rivojlantirish muhim o‘rin tutadi. Xalqaro iqtisodiy hamkorlikni umumiy muvofiqlashtirishni Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashtirilgan muassasalari amalga oshiradi. Jumladan, BMTning Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi tarkibida jahon hamjamiyati miqyosida davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish bilan shug‘ullanadigan qator organlar ish olib boradi, bular: Savdo- sotiq va rivojlanish kengashi, Iqtisodiy komitet, mintaqaviy iqtisodiy komissiyalar, turar joy masalasi, qurilish va loyihalash, tabiiy resurslar, fan va texnika komitetlari. Xalqaro iqtisodiy va ijtimoiy hamkorlik masalalari bilan BMTning Xalqaro mehnat tashkiloti, oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik tashkiloti, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki singari va boshqa tashkilotlari shug‘ullanadi. Hududiy jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan davlatlar hamjamiyati doirasida iqtisodiy hamkorlik samarali amalga oshirilmoqda. Bunga Yevropa hamjamiyatini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu hamjamiyatning maqsadi iqtisodiy, siyosiy va harbiy sohalarda har tomonlama hamkorlikka erishish; barqaror va bir maromda 14

rivojlanish; aholi turmush darajasini tezroq oshirish; bu hamjamiyatga kiruvchi davlatlarning xalqlari o‘rtasida yanada yaqin aloqalar o‘rnatish hisoblanadi. Bu davlatlar savdo-sotiq sohasida mavjud bo‘lgan barcha o‘zaro cheklovlarni olib tashlash, uchinchi mamlakatlar bilan savdo-sotiqda umumiy bojxona tarifini joriy qilish, odamlar, sarmoyalar va xizmatlar erkin harakat qilishi uchun to‘siqlarni olib tashlash, transport, energetika va xo‘jalik sohalarida umumiy siyosat olib borish, umumiy raqobat qoidalarini o‘rnatish va boshqa masalalar bo‘yicha kelishib oldilar. Yevropa hamjamiyati o‘zi yaqin hamkorlik qiladigan boshqa qit’alardagi mamlakatlar bilan qator konvensiyalar tuzdi. So‘nggi vaqtda Yevropa hamjamiyati a’zolari iqtisodiy-valyuta va siyosiy ittifoqlar tuzish haqidagi yangi shartnomalarni ma’qulladilar. Hamjamiyat doirasida vazifasi umumiy iqtisodiy va ijtimoiy siyosat tadbirlarini moliyalashtirishdan iborat bo‘lgan qator kredit muassasalari (Yevropa investitsiya banki, Yevropa taraqqiyot banki va boshqalar) faoliyat ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy hamkorlik shuningdek davlatlar o‘rtasidagi ikki tomonlama shartnomalar asosida ham amalga oshirilmoqda. Biroq, bunday hamkorlik faqat ushbu davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari bilangina chegaralanadi. Davlatlarning siyosiy sohadagi hamkorligi eng avvalo urush va tinchlik masalalarida ko‘zga tashlanayotir. Davlatlar jahon hamjamiyatining zamonaviy rivojlanish darajasi global qurolli to‘qnashuvlarga yo‘l qo‘ymaslik imkonini beradi. Davlatlar o‘rtasida siyosiy hamkorlik davlat hokimiyatining barcha pog‘onalarida: parlamentlararo, hukumatlararo miqyosda hamda mahalliy o‘zini o‘zi boshqaruv organlari miqyosida amalga oshiriladi. Yevropa hamjamiyati umumiy davlatlararo qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga ega bo‘lib, ularning vakolatlari birlashgan davlatlarning o‘zaro manfaatlari bilan chegaralangan. Bunday davlatlararo tuzilmalar konfederativ va qisman federativ belgilarga ega, chunki ularning qonun chiqaruvchi va boshqaruvchi organlari umumiydir. 1991 yili vujudga kelgan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) asosan iqtisodiy hamkorlik tamoyillari asosiga qurilgan. Sovet Sotsialistik Respublikalar 15

Ittifoqining sobiq subyektlari ko‘p yillik iqtisodiy aloqalar bilan uzviy bog‘langani sababli, ularning bu hamdo‘stlik doirasidan tashqarida faoliyat ko‘rsatishi katta qiyinchilik tug‘diradi. Vaqt o‘tishi bilan ular jahon taraqqiyoti tajribasidan unumli foydalanib, siyosiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda yanada uyushqoq davlatlararo hamkorlikka o‘tishlari mumkin. BMT hozirgi zamon davlatlarining siyosiy manfaatlarini muvofiqlashtiruvchi asosiy xalqaro organ hisoblanadi. Nizolarni, shu jumladan qurolli mojarolarni tartibga solish masalalari bilan BMTning doimiy ishlovchi organi – Xavfsizlik Kengashi shug‘ullanadi. Unga xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash, davlatlararo munosabatlarning turli sohalarida hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha keng huquqlar berilgan. Jahonda siyosiy barqarorlik va xavfsizlikni saqlash ishiga mintaqaviy xalqaro tashkilotlar: Arab davlatlari ligasi, Afrika birdamlik tashkiloti, Amerika davlatlari tashkiloti va boshqalar ham munosib hissa qo‘shmoqdalar. Siyosiy xususiyatga ega bo‘lgan ko‘pgina masalalarni davlatlar bevosita diplomatik yo‘l bilan, ikki yoki ko‘p tomonlama muzokaralar asosida hal qilmoqdalar. Madaniy va ilmiy-texnik hamkorlik har xil shakllarda va turli davlatlararo miqyoslarda amalga oshiriladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotida bunday hamkorlikni muvofiqlashtirish bilan ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha ixtisoslashgan muassasalar (YUNESKO), Atom energetikasi xalqaro agentligi (MAGATE) va boshqa tashkilotlar shug‘ullanadi. Madaniy va ilmiy-texnik rivojlanishning alohida masalalari esa davlatlar va nohukumat tashkilotlari (masalan, Jahon demokratik yoshlar tashkiloti, Ilmiy uyushmalar xalqaro kengashi, Xalqaro arxitektorlar uyushmasi, Xalqaro talabalar uyushmasi) o‘rtasidagi ikki tomonlama yoki ko‘p tomonlama shartnomalar asosida hal qilinadi. Xalqaro va ilmiy-texnik hamkorlik doirasida ilmiy ma’lumotlar, san’at asarlari, musiqa va sahna madaniyati yutuqlarini almashish, o‘zaro mutaxassislar tayyorlash, fan va madaniyat masalalariga doir turli konferensiyalar va festivallar, olimlar, madaniyat arboblari va sportchilar o‘rtasida bevosita aloqalar amalga oshiriladi. 16

Atrof muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorlik sayyorada normal ekologik vaziyatni saqlash bo‘yicha ko‘pgina davlatlarning sa’y-harakatlarini birlashtiradi. Bu faoliyat qamrovli xususiyatga ega bo‘lib, insonning yashashi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ekologik sharoitlarni yaratishni nazarda tutadi. U BMTning ixtisoslashgan muassasalari yo‘nalishida hamda mintaqaviy va boshqa davlatlararo organlar doirasida faol amalga oshiriladi. Atrof muhitni muhofaza qilish uchun davlatlarning kosmonavtika, tibbiyot, biologiya va elektronika sohalaridagi eng so‘nggi yutuqlari qo‘llanadi. Hozirgi zamon davlatlarining tashqi faoliyati xalqaro huquqiy normalarga asoslanadi hamda jahon hamjamiyatiga kiruvchi barcha xalqlarning tub manfaatlari va milliy xususiyatlarini hisobga oladi. Mudofaa funksiyasi. Davlatning mamlakatni tashqi hujumdan mudofaa qilish funksiyasi davlat faoliyatining muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Mamlakat ozodligi va erkinligi, uning mustaqilligi va hududiy yaxlitligini tashqi agressorlardan himoya qilish zarurati davlat va jamiyat rivojlanishining barcha bosqichlarida mavjud bo‘lganini tarix tasdiqlaydi. Vatan himoyasi, davlat hududini bosqinchilardan ozod qilish uchun urushlar xalqaro huquq nuqtai nazaridan qonuniy va adolatli hisoblanadi. Mamlakat mudofaasi funksiyasi iqtisodiy, siyosiy, diplomatik va harbiy usullar bilan amalga oshiriladi. Tinchlik davrida – bu mamlakatni tashqaridan qilinishi mumkin bo‘lgan hujumga har tomonlama tayyorlash. Harbiy davrda bu funksiya dushman bilan bevosita qurolli kurash shaklini oladi. Bu kurash jarayonida mamlakatdagi barcha kuchlarning g‘alabaga erishish uchun birlashishi ro‘y beradi. Hozirgi zamon davlatlarining ko‘pchiligi mudofaa doktrinasini qabul qilgan bo‘lib, uning mohiyati boshqa davlat yoki davlatlar guruhi tomonidan uyushtirilishi mumkin bo‘lgan agressiyani bartaraf etish uchun maqbul darajada yetarli bo‘lgan kuch va vositalarni yaratishdan iborat. Harbiy qarshilik masalalariga bunday yondashuv xalqlar hayotida urushlar ro‘y berishi ehtimolini jiddiy kamaytiradi va kelgusida ularning sekin-asta yo‘qolib borishi istiqbolini nazarda tutadi. Mamlakat mudofaasi funksiyasi tushunchasi keng qamrovli va ko‘p 17

qirralidir. U mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, tinchlik davri va harbiy davrda qurolli kuchlarning jangovar qudratini saqlash bo‘yicha davlat tadbirlarining butun tizimini o‘z ichiga oladi. Davlatning mudofaa faoliyati uning harbiy doktrinasiga asoslanadi va besh asosiy yo‘nalishdan tashkil topadi. 1. Mamlakatning mudofaa qudratini mustahkamlash. Fan-texnika taraqqiyotining eng yangi yutuqlariga tayanadigan rivojlangan va samarali iqtisodiyot davlatning yuqori darajadagi mudofaa qobiliyatini ta’minlaydi. Bu faqat jamiyatning moddiy ehtiyojlarini qondiribgina qolmay, mamlakatning mudofaa salohiyatini mustahkamlash uchun zarur bo‘lgan barcha narsalarni ishlab chiqarish imkonini beradi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti harbiy sanoatning zarur rivojlanish darajasini, texnika va qurol-aslahalarning eng yangi namunalarini ishlab chiqish, strategik xom ashyo va oziq-ovqatlar zaxirasi hamda davlat mudofaa salohiyatining boshqa komponentlarini yaratish imkoniyatini ta’minlaydi. 2. Qurolli kuchlarni tinimsiz takomillashtirish, ularning jangovar qobiliyati va tayyorgarligi darajasini oshirib borish. Har bir davlat uning qurolli kuchlari qudratli, tezkor bo‘lishi, zamonaviy himoya vositalari bilan ta’minlanishi, harbiy texnika va qurol-aslahalarning barcha turlarini qo‘llay bilishi, yuqori darajali jangovar qobiliyat va tayyorgarlikka ega bo‘lishi, qonuniylik va xalqaro huquq qoidalari doirasida harakat qilishi haqida muntazam qayg‘urishi lozim. 3 . Davlat chegaralarini qo‘riqlash. Bu faoliyat chegara qo‘shinlari yoki boshqa maxsus bo‘linmalar tomonidan amalga oshiriladi va ma’lum davlatning qonunlari bilan belgilangan chegara rejimini ta’minlashni nazarda tutadi. 4. Fuqarolar mudofaasi tashkil qilish. Davlatlar tashqaridan qilinishi mumkin bo‘lgan hujumlarga qarshilik ko‘rsatish va harbiy davrda mamlakat iqtisodiyotining barqaror ishlashini ta’minlash maqsadida tinchlik davrida qator mudofaa tadbirlarini o‘tkazadilar. Bu faoliyat ommaviy qirg‘in qurollari bilan zarba berilishi ehtimoli katta bo‘lgan aholi punktlarida yashovchilarni evakuatsiya 18

qilishni nazarda tutadi. U maxsus mudofaa inshootlarini barpo etish, qutqarish va tiklash ishlarini amalga oshirish bilan bog‘liq. 5. Qurolli kuchlar zaxirasini harbiy tayyorlash. Ko‘pgina mamlakatlarda harbiy hisobda turgan shaxslarni vaqti-vaqti bilan harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazish tashkil qilinadi. Bu davlatlararo harbiy mojarolar chiqqan taqdirda qurolli kuchlarni tez kengaytirish va ularni malakali shaxsiy tarkib bilan to‘ldirish imkonini beradi. Davlat shuningdek o‘rta va oliy o‘quv yurtlarida boshlang‘ich harbiy tayyorgarlikni tashkil qiladi. Mamlakat mudofaasi funksiyasi davlatning boshqa funksiyalari bilan bog‘liq. Buni ayrim misollarda ko‘rib chiqamiz. Mamlakat mudofaasi funksiyasining iqtisodiy funksiya bilan o‘zaro bog‘liqligi shunda ifodalanadiki, samarali iqtisodiy faoliyat orqali davlat qurolli kuchlarni zamonaviy harbiy texnika va qurol-aslaha bilan ta’minlaydi, harbiy inshootlar barpo etadi, mudofaa sanoatini rivojlantiradi, harbiy-ilmiy tadqiqotlar o‘tkazadi. Mamlakat mudofaasi funksiyasining ijtimoiy funksiya bilan o‘zaro bog‘liqligi harbiy xizmatchilar va ularning oila a’zolarining ijtimoiy talab va ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi (sog‘liqni saqlash, uy-joy bilan ta’minlash, dam olish uchun vaqt berish, kommunal xizmatlar ko‘rsatish, umumdavlat miqyosida pensiyalar tayinlash va h.k.). Mamlakat mudofaasi funksiyasining huquqni muhofaza qilish funksiyasi bilan o‘zaro hamkorligi orqali qurolli kuchlarda harbiy intizomni mustahkamlash, harbiy mulkni saqlash, harbiy xizmatchilar va ularning oila a’zolarining qonuniy huquq va erkinliklarini himoya qilish masalalari muvaffaqiyatli hal qilinadi. Davlat mudofaa qobiliyatining uning ichki funksiyalari bilan bunday yaqin aloqasi natijasida, bir tomondan, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash vazifalari muvaffaqiyatli hal qilinsa, ikkinchi tomondan, mamlakat ichki turmushining barcha sohalarida tinch bunyodkor mehnat uchun qulay shart- sharoitlar yaratiladi. 19

Bu o‘rinda jahon hamjamiyati davlatlari mudofaa siyosatining o‘zaro aloqasini ham alohida qayd etib o‘tish lozim. Hozirgi zamon sharoitlarida bu aloqa yadroviy va oddiy qurollarni qisqartirish, har bir davlatning mudofaa vositalaridan bakteriologik, kimyoviy, biologik va boshqa ommaviy qirg‘in qurollarini chiqarib tashlashga qaratilgandir. Bu yerda gap dushman mamlakatlar o‘rtasida ma’lum sabablarga ko‘ra vujudga kelishi mumkin bo‘lgan harbiy qarshilikni gumanizatsiyalashtirish haqida boradi. Turli mamlakatlar o‘rtasidagi harbiy qarshilik darajasini pasaytirish barcha davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlariga, ularda yashaydigan xalqlarning madaniy, ma’naviy va ekologik farovonligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O ‘ z b e k i s t o n da v l a t i n i n g a s o s i y f u nk s i y a l a r i SS S R t ar q a l i b k e t d i , O ‘ z b e k i s t o n v a b o s h q a s o b i q i t t i f o k d o s h r e s p u b l i k a l a r m u s t a q i l b o ‘ l i b q o l d i l ar . S o t s i a l i z m v a k o m m u n i z m q ur i s h n a z a r i y a s i h a m d a a m a l i y o t i d a n v o z k e c h i l d i , u n i n g o‘ r n i g a i n s o n i y a t t a j r i b a s i d a i s b o t l a n g a n b o z or m u n o s a b a t l a r i a s o s i d a g i d e m o k r a t i k j a m i y a t t u z u m i g a o‘ t i s h m a q s a d qi l i b q o ‘ y i l g a n . D a v l a t n i n g s i y o s a t i , v a z i f a l ar i , f a o l i y a t i v a u l ar d a n k e l i b c h i q a d i g a n f u n k s i y a l a r i s h u m a q s a d n i r o ‘ y o b g a c h i q a r i s h g a q a r a t i l g a n . B i z n i n g c h a , h o z i r g i b o s q i c h d a y o s h s u v e r e n , m u s t a q i l d a v l a t l ar , s h u j u m l a d a n O ‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i o l d i d a q u y i d a g i u c ht a m uh i m v a z i f a t u r i b d i . 1 . E r i s h i l g a n s i y o s i y , d a v l a t m u s t a q i l l i g a n i m u s t a h k a m l a s h . 2 . I q t i s o d i y o t d a b o z o r m u n o s a b a t l a r i g a o ‘ t i s h v a b u s h a r o i t d a j a m i y a t n i n g i j t i m o i y - m a d a n i y t a r a q q i y o t i ni t a ’ m i n l a s h . 3 . Y a n g i s h a r o i t d a t a m o m a n m u s t a q i l t a s h q i s i y o s i y , i q t i s o d i y v a z i f a l ar n i h a l e t i s h . C h u n k i b u v a z i f a l a r i l g a r i a s o s a n SS S R or g a n l a r i t o m o n i d a n b a j a r i l a r e d i . M u s t a q i l l i k s h a r o i t i d a , y a n g i i j t i m o i y - i q t i s o d i y , s i y o s i y - m a d a n i y v a z i y a t d a y o s h d a v l a t l a r n i n g f u n k s i y a l a r i S S S R n i n g d a v l a t 20

f u n k s i y a l a r i d a n a n c h a f a r q qi l a d i . T o ‘ g‘ r i , O‘ z b e k i s t o n h a m , b o s h q a s o b i q i t t i f o q d o s h r e s p u b l i k a l a r h a m o ‘ z h u d u d l ar i d a d a v l a t f u n k s i y a l a r i n i t a m o m a n o‘ z l a r i , m u s t a q i l a d o q i l m o q d a l a r . X u s u s a n , O ‘ z b e k i s t o n d a v l a t i q u y i d a g i e n g a s o s i y f u n k s i y a l a r n i a m a l g a o s h i r m o k d a . U n i n g i c h k i f u n k s i y a l a r i 1 . I q t i s o d i y f u n k s i y a y o k i i q t i s o d i y o t d a d a v l a t n i n g b o s h i s l o h o t c h i e k a n l i g i . M a z k u r f u n k s i y a m a z m u n i d a s o v e t d a v r i d a j u d a h a m k e n g a y i b k e t g a n d a v l a t m u l k i n i u n i n g t a s a r r uf i d a n c h i q a r i s h v a x u s u s i y l a s h t i r i s h , n a t i j a d a m u l k c h i l i k n i n g t ur l i s h a k l l a r i g a y o ‘ l o c h i s h , i q t i s o d i y r i v o j l a n i s h g a m a ’ m u r i y - b u yr u q b o z l i k a s o s i d a e m a s , b a l k i h u q u q i y j i h a t d a n t a r t i b g a s o l i b t u r i s h u s u l l a r i o r q a l i t a ’ s i r qi l i s h , d a v l a t s e k t o r i ( q a r a m o g ‘ i ) d a g i i q t i s o d i y o t n i b o s h q a r i s h v a u m u m i y r i v o j l a n i s h i s t i q b o l l a r i ni b e l g i l a s h , x a l q x o ‘ j a l i g a d a t u z i l m a v i y o‘ z g a r t i s h l a r n i a m a l g a o s h i r i s h , i q t i s o d i y o t n i b o s h q a r i s h d a c h e t e l i n v e s t i t s i y a l a r i n i j a l b e t i s h , s o l i q l a r s i y o s a t i v a t i z i m i n i b e l g i l a s h , b a h o l ar n i n g b a r q ar o r l i g i u c h u n k u r a s h k a b i m a s a l a l a r v a y o ‘ n a l i s h l a r m a v j u d . O l i y M a j l i s n i n g o l t i n c h i s e s s i y a s i d a I . K a r i m o v m u s t a q i l i k v a b o z o r m u n o s a b a t l a r i g a o ‘ t i s h s h a r o i t i d a d a v l a t n i n g r i v o j l a n i s h i v a r o l i g a k a t t a b a h o b e r d i : « D a v l a t i s l o h o t l a r n i n g t a s h a b b u s k o r i b o‘ l i b m a y d o n g a c h i q d i , u s t u v o r y o‘ n a l i s h l a r n i t a n l a s h d a f a o l i s h t i r o k e t d i , i s l o h o t l a r n i r o ‘ y o b g a c h i q ar i s h n i , q a b u l q i l i n g a n q a r o r l ar i j r o s i u s t i d a n n a z o r a t o l i b b or i s h n i t a ’ m i n l a d i . A y n a n d a v l a t y a n g i h u q u q i y b a z a v a y a n g i i j t i m o i y m u n o s a b a t l a r s h a k l l a n i s h i d a , e r k i n d e m o k r a t i k m e’ y o r l a r g a o ‘ t i s h d a , k o‘ p u k l a d l i i q t i s o d i y o t v a b o z or i nf r a s t r u k t u r a s i n i n g q ar o r t o p i s h i d a , y a n g i b a n k , m o l i y a , s o l i q t i z i m i s h a k l l a n i b , y a n g i m a z m u n b i l a n b o y i s h i d a t a s h a b b u s k o r b o ‘ l d i . . . D a v l a t n i n g o‘ t i s h b o s q i c h i d a g i , m i l l i y d a v l a t c h i l i k n i q a r o r t o p t i r i s h d a v r i d a g a b u n d a y r o l i , b u g u n k o ‘ r i n i b t ur g a n i d e k , o‘ z i n i t o ‘ l a o q l a d i » . I q t i s o d i y i s l o h o t l a r n i n g i j t i m oi y y o ‘ n a l t i r i l g a n b o‘ l i s h i d a v l a t i m i z 21

s i y o s a t i v a f a o l i y a t i d a m ar k a z i y o‘ r i n t ut a d i . 2 . I j t i m o i y f u n k s i y a . U n i n g t i z i m i d a a h o l i n i n g i s h b i l a n b a n d l i g a n i t a’ m i n l a s h , v a q t i n c h a i s h s i z l a r g a d a v l a t y o r d a m i , y o s h l a r n i k a s b g a o‘ r g a t i s h , i j t i m oi y s o h a n i - a h o l i g a s a v d o , k o m m u n a l , t i b b i y , m a i s h i y v a b o s h q a x i z m a t l a r k o ‘ r s a t i s h n i t a s h k i l e t i s h v a s h u t a r m o k l a r n i r i v o j l a n t i r i s h ; a h o l i n i i j t i m oi y m u h o f a z a e t i s h , y a ’ n i i s h h a q i , p e n s i y a , s t i p e n d i y a , n a f a q a v a o m o n a t d a g i m a b l a g‘ l a r n i i n d e k s a t s i y a l a s h , x a l q n i n g m e h n a t o r q a l i o ‘ z i j t i m o i y a h v o l i n i y a x s h i l a b b or i s h i u c h u n s h a r o i t y a r a t i s h , s o g ‘ l o m a v l o d u c h u n k u r a s h v a b o s h q a l a r o r q a l i d a v l a t i m i z o‘ z i n i n g i j t i m o i y ( s o t s i a l ) v a z i f a s i n i , t a b i a t i n i n a m o y o n e t m o k d a . 3 . T a ’ l i m , f a n , t e x n i k a , m a d a n i y a t v a a h o l i n i g‘ o y a v i y ( m a f k u r a v i y) t a r b i y a l a s h s o h a s i d a g i d a v l a t f u n k s i y a s i , b u ni o d a t d a , m a d a n i y - t ar b i y a v i y f u n k s i y a d e y i l a d i . Y a n g i d a vr d a u ni n g t a r k i b i d a m i l l i y t a r i x i y v a m a d a n i y q a d r i y a t l a r n i t i k l a s h h a m d a r i v o j l a n t i r i s h , u m u m a n x a l q h a y o t i d a m a ’ r i f a t v a m a ’ n a v i y a t n i a v j o l d i r i s h , u m u m i y s a v o d x o n l i k n i y u k s a l t i r i s h , m ut a x a s s i s l a r n i n g k a s b i y m a l a k a s i n i o s h i r i s h , u m u m i n s o n i y a t m a d a n i y - m a ’ n a v i y b o y l i k l ar d a n b a hr a m a n d b o‘ l i s h i n i t a ’ m i nl a s h , y a n g i m i l l i y m a f k u r a g a e r i s h i s h s i n g a r i u s t u v o r v a z i f a l ar n i h a l e t i s h k o ‘ z d a t u t i l a d i . 4 . H u q u q - t a r t i b o t n i q o ‘ r i k l a s h , f u q ar o l a r n i n g h u q u q v a e r ki n l i k l a r i n i o g i s h m a y , m u l k c h i l i k n i n g h a m m a s h a k l l a r i d a h i m o y a q i l i s h , h u q u q b u z a r l i k k a v a j i n o y a t c h i l i k k a q a r s h i k u r a s h . B u f u n k s i y a o‘ z m o h i y a t i v a m a z m u n i b i l a n a d o l a t o‘ r n a t i s h g a , i n s o n p a r v a r l i k k a , q o n u n c h i l i k n i m u s t a h k a m l a s h g a , h u q u q i y d a v l a t v a m a d a n i y a t n i n g s h a k l l a n i s h i g a x i z m a t q i l a d i . 5 . T a b i a t b o y l i k l ar i v a a t r o f m u h i t n i m u h o f a z a q i l i s h . B u n d a , b i r t o m o n d a n , t a b i i y b o y l i kl a r n i q o ‘ r i k l a s h , t e j a b - t er g a b s a r f l a s h z a r ur b o‘ l s a , i k k i n c h i t o m o n d a n , k i m y o v a t e x n i k a n i n g s a l b i y t a ’ s i r i b i l a n s u v , h a v o , t u pr o q v a a t m o s f er a n i n g i f l o s l a n i s h i g a q a r s h i k u r a s h e h t i y o j i 22

m a v j u d . D a v l a t b u n d a y f u n k s i y a n i b a j a r i s h bi l a n i q t i s o d i y v a i j t i m o i y t ar a q q i y o t g a x i z m a t q i l g a n b o‘ l a d i . B i z n i n g m i nt a k d d a , a y n i q s a , Or o l d e n g i z i b i l a n b o g ‘ l i q m a s a l a l a r b u f u n k s i y a n i n g d o l z a r b l i g a n i i s b o t l a b t ur i b d i . 23

O ‘ z b e k i s t o n da v l a t i n i n g t a s h q i f un k s i y a l a r i 1 . M a m l a k a t n i n g m u d of a a s i v a m i l l i y x a v f s i z l i g i n i t a ’ m i n l a s h . E n d i l i k d a m a z k u r f u n k s i y a n i b e v o s i t a b a j a r i s h u c h u n d a v l a t n i n g q a t o r or g a n l a r i v a o ‘ z K ur o l l i K u c h l a r i m u s t a q i l l i k a s o s i d a t a s h k i l e t i l g a n . Q ur o l l i K u c h l a r n i z a r u r k u r o l - a s l a h a v a b o s h q a m o d d i y - t e x n i k a v o s i t a l a r i b i l a n t a ’ m i n l a s h u s h b u f u n k s i y a t ar k i b i d a m u h i m o ‘ r i n e g a l l a y d i . 2 . Y a q i n v a u z o q d a v l a t l a r b i l a n t ur l i s o h a l a r d a o ‘ z a r o m a nf a a t d o r l i k a s o s i d a h a m k o r l i k o l i b b or i s h f u n k s i y a s i . A s l i d a b u - y a n g i f u n k s i y a . B i r o q q i s q a d a vr i c h i d a O ‘ z b e k i s t o n d u n y o n i n g k o‘ p d a v l a t l a r i t o m o n i d a n r a s m a n t a n o l i n d i , u l ar b i l a n h a r x i l s h a k l l a r d a a l o q a l a r , d i p l o m a t i k m u n o s a b a t l a r o ‘ r n a t i l d i , i k k i t o m o n l a m a s h a r t n o m a l a r t u z i l d i . D u n y o d a k o‘ p c h i l i k m a m l a k a t l a r b i l a n h a m k o r l i k o l i b b or i s h O‘ z b e k i s t o n n i n g i j t i m o i y , i q t i s o d i y v a s i y o s i y t ar a q q i y o t i d a m u h i m a h a m i y a t g a m o l i k d i r , s h u b o i s x a l q ar o m u n o s a b a t l a r s o h a s i d a f a ol i y a t k o ‘ r s a t u v c h i d a v l a t o r g a n l ar i v a i d o r a l a r i n i t u z i s h , u l a r n i m u n o s i b x o d i m l a r b i l a n m u s t a h k a m l a s h j i d d i y r o l o ‘ y n a y d i . R e s p u b l i k a m i z n i n g y u q or i d a s a n a b o ‘ t i l g a n f u n k s i y a l a r i n i b a j a r i s h u c h u n d a v l a t m e x a n i z m i n i t a k o m i l l a s h t i r i s h m u h i m a h a m i y a t g a e g a . B u n d a , a v v a l a m b o r , d a v l a t o r g a n l a r i s h a k l l a n i s h i n i n g d e m o kr a t i k a s o s l a r i n i m u s t a h k a m l a s h , q o n u n v a b o s h q a n o r m a t i v h u q u q i y h u j j a t l ar d a d a v l a t a p p a r a t i v a k o l a t l a r i n i q a t ’ i y b e l g a l a b q o ‘ y i s h , b o s h q a r u v o r g a n l ar i t i z i m i n i i q t i s o d i y o t d a b o z o r m u n o s a b a t l a r i x u s u s i y a t l a r i , t a l a b l a r i g a b i n o a n q a y t a t a s h k i l e t i s h v a u n i n g h u q u q i y m a q o m i n i b e l g a l a s h k o ‘ z d a t u t i l a d i . C h u n k i e n d i l i k d a i q t i s o d i y s o h a d a d a v l a t b i l a n b i r q a t o r d a j a m o a ( om m a v i y ) v a x u s u s i y b o s h q a r u v u n s u r l a r i p a y d o b o‘ l m o k d a . Y a n g i d a v r v a z i f a l a r i n i a d o q i l a o l a d i g a n d a v l a t x i z m a t c h i l a r i g ur u h l a r i n i t a y y o r l a s h v a q a y t a t a r b i y a l a s h j i d d i y v a z i f a h i s o b l a n a d i . S h u n d a y q i l i b , d a v r l ar o ‘ t a b o r i s h i bi l a n d a v l a t n i n g f u n k s i y a l a r i 24

t i z i m i h a m o‘ z g a r i b b o r a v e r a d i . U m u m a n d a v l a t b or e k a n , u m a’ l u m f u n k s i y a l a r n i b a j ar i b t u r a d i , a k s h ol d a u n i n g m a v j u dl i g i h e c h b i r m a’ n o g a e g a b o ‘ l m a y q o l a d i , a l b a t t a . B i r o q a n a s h u z ar u r i y f u n k s i y a l a r n i n g d a v l a t t o m o ni d a n b a j a r i l i s h i h ar x i l d a r a j a d a b o‘ l i s h i m u m k i n . B u , s o ‘ z s i z , k o ‘ p g a n a o m i l l a r g a , s h u j u m l a d a n , d a v l a t n i n g m o d d i y- i q t i s o d i y i m k o n i y a t l a r i g a , d e m o k r a t i k t ar t i b g a , i c h k i v a t a s h q i v a z i y a t g a b o g ‘ l i q b o‘ l i s h i t a b i i y h o l d i r . X u l l a s , j a m i y a t d a d a v l a t q a c h o n z ar u r b o‘ l m a y q o l s a v a u f u q a r o l i k j a m i y a t i t u z i l m a s i g a u y g u n l a s h i b k e t s a , o‘ s h a p a y t d a u n i n g f u n k s i y a l a r i h a m b a r h a m t o p a d i v a u l a r j a m i y a t n i n g o ‘ z i n i o‘ z i b o s h q a r u v c h i s u b y e k t l a r i z i m m a s i g a m a’ l u m o‘ z g a r i s h l a r b i l a n y u k l a n a d i . B u h a q d a u z i l - k e s i l v a b a t a f s i l x u l o s a c h i q a r i s h g a h a l i e r t a , a m m o j a m i y a t n i n g o‘ s h a y u q o r i d ar a j a d a g i t ar a q q i y o t i g a e r i s h i l g a n s a r i m a z k u r m u a m m o t o b or a o y d i n l a s h i b b or a d i , i n s o n i y a t r i v o j l a n i s h i e s a u z o q k e l a j a k d a o‘ s h a h a r t o m o n l a m a y u k s a k m a r r a l a r s a r i b or i s h i m u q ar r a r d i r . 25

F oydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 . K a r i m o v I . A . O ‘ z b e k i s t o n : m i l l i y i s t i q l o l , i q t i s o d , s i y o s a t , m a f k u r a . T . T o s h k e n t , 1 9 9 6 . 2 . K a r i m o v I . A .B i z d a n o z o d v a o b o d V a t a n q o l s i n . T . 2 . T o s h k e n t , 1 9 9 6 . 3 . O‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g K o n s t i t u t s i y a s i . T .; « O ‘ z b e k i s t o n » , 2 0 0 3 . 4 . J a m i y a t d a h u q u q i y m a d a n i y a t n i y u k s a l t i r i s h m i l i y d a s t u r i . O‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i O l i y M a j l i s i n i n g a x b o r o t n o m a s i . 1 9 9 7 . 9 - s o n . 5 . O‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i J i n o y a t k o d e k s i . 1 9 9 4 y i l 2 4 s e n t a b r 6 . O‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i J i n o y a t p r o t s e s s u a l k o d e k s i . 1 9 9 4 y i l 2 4 s e n t a b r 7 . “R e f e r e n d u m y a k u n l a r i h a m d a d a v l a t h o k i m i y a t i t a s h k i l e t i l i s h i n i n g a s o s i y p r i n s i p l a r i t o ‘ g‘ r i s i d a ” g i K o n s t i t u t s i y a v i y q o n u n . 2 0 0 2 y i l . 4 a p r e l . 8 . O‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M a’ m u r i y j a v o b g a r l i k t o‘ g ‘ r i s i d a g i k o d e k s i . 1 9 9 4 y i l 2 4 s e n t a b r . 26

O'xshashlar

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi

Xalqaro tashkilotlarning asosiy funksiyalari

Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari, funksiyalari

Davlat shakllari

Davlat belgilari