Davlat shakllari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat shakllari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

Davlat shakllari Reja: 1. Davlat shakllari tushunchasi. 2. Davlat boshqaruv shakli umumiy tushunchasi va uning mohiyati. 3. Davlat tuzilishi shakli tushunchasi va uning mohiyati. 4. Siyosiy rejim tushunchasi va turlari. 1

Davlat shakllari O‘zbekistan Respublikasi chuqur ijtimoiy-siyosiy islohotlar davrini boshidan kechirmoqda: mamlakat iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tmoqda; jamiyatda umuminsoniy qadriyatlar borgan sari ko‘proq qaror topmoqda; shaxs huquqlari va erkinliklarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish davlatning burchiga aylanmoqda. Respublikada demokratik huquqiy davlat barpo etish va adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish jarayoni kechmoqda. Bugungi kunda yuz berayotgan jamiyatimizdagi o‘zgarishlar bizni ko‘pchilik tushunchalar, atamalarni qaytadan idrok etishimizga va hatto qadriyatlarni qayta baholash bilan shug‘ullanishga undamoqda. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Zero, davlat va huquq nazariyasi sobiq ittifoq sharoitida ma’muriy buyruqbozlik tizimining g‘oyaviy asosi va ximoyachisi vazifasini bajarganligi sababli, u albatta, qayta idrok etilishiga muxtojdir. Bundan tashqari, bugungi kundagi jamiyatimiz taraqqiyotiga xos yangiliklar, davlat va huquq tushunchasi, ularning mohiyati, tasnifi, vazifalarini yangicha talqinda tubdan qayta ko‘rib chiqishni zamon taqozo etmoqda. Mening fikrimcha agar talaba davlat va huquq nazariyasi fanini to‘la va chuqur o‘rganib olsa, uning umumiy darajasi, huquqiy ongi, atrofda kechayotgan siyosiy jarayonlarni tushunish layoqati talab darajasida bo‘ladi. Chunki bu fan, talabaga nafaqat yuridik bilimlar beribgina qolmay, balki uning huquqiy madaniyati, huquqiy ongini hamda huquqiy tafakkurini shakllantirishga ilmiy informatik baza bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirish asosida talabada siyosiy madaniyat, siyosiy ong va siyosiy tafakkur shakllanishi ham shubhasizdir, chunki davlat-huquqiy hodisalar ayni paytda siyosiy-ijtimoiy hodisalardir. Oddiyroq qilib aytadigan bo‘lsak, davlat-huquqiy hodisalar siyosat bilan bog‘liqdir. Bo‘lajak yurist uchun esa huquqiy va siyosiy madaniyat, tafakkurning kasbiy shakllanishida bag‘oyat katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham, mening fikrimcha bakalavriatning birinchi kursida davlat va huquq nazariyasini chuqur o‘rganish o‘ta muhimdir. Mana shu yuqorida aytilgan fikrlar mening davlat va huquq nazariyasi fanidan kurs 1

ishi yozishimga sabab bo‘ldi. Davlat va huquq nazariyasi o‘quv kursi mavzulari ichidan men davlat shakllari mavzusini tanladim. Chunki, davlatni tushunishda uning shakllarini bilish alohida ahamiyatga ega. Zero, davlat shakli davlat yo‘li bilan uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim tomonidan amalga oshirilishini, uning tuzilishi qanday mezonla asosiga qurilganligini hamda davlat boshqaruvida demokratizmning qay darajada qaror topganligini belgilaydi. Davlat shakllari insoniyatni qadimdan qiziqtirib kelgan muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammolar, ya’ni davlat shakllari masalasi meni juda qiziqtiradi. Yurtboshimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov aytganlaridek: “Har bir davlat – betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va ma’naviy taraqqiyotining xosilasidir...”. Har bir davlat shaklida shu davlatning tarixi, an’anlari, mentaliteti o‘zining ifodasini topadi. Ayni paytda har bir kishilik jamiyati taraqqiyotidagi ijtimoiy – iqtisodiy bosqichlar o‘ziga xos davlat shakllarini maydonga chiqaradi. Shu sababli davlat shakllari, ya’ni monarxiya – mutloq, cheklangan, konstitutsiyaviy, dualistik, federativ, konfederativ, prezidentlik, parlamentar – shakllarining har biri o‘ziga xos hususiyatga ega bo‘lib, ularni o‘rganish, taqqoslash qiziqarli jarayondir. Davlat shakllari tushunchasi “Davlat shakllari” tushunchasi davlat va huquq, nazariyasining eng muhim masalalaridan biridir. “Davlat shakllari” tushunchasi “davlat mohiyati” tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Davlat shakli murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lgan davlat mohiyatini bilishda muhim ahamiyatga ega. Davlat shakli uning mazmun- mohiyati bilan ajralmas. Har qanday davlat shakli o‘zining mazmuni bilan “juft” falsafiy kategoriyalardek bog‘lanib ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob beradi. Shaklni tushunish esa davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi, qaysi idoralar orqali namoyon bo‘lishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi qanday bo‘lishi, ulardagi vakolatlarning muhlati, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullarini tushunishga yordam beradi. 1

Davlat jamiyatning maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida qanday muayyan shakllarda namoyon bo‘ladi? Davlat har xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin. Huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi. Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklida o‘z ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni qo‘shmaydilar. Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir. Boshqalar esa unga keng ma’no, ya’ni boshqaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar. Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashqi shakllarini ajratadilar. Davlatning ichki shakli deganda demokratiyani, tashqi shakli deganda esa siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi. D.A.Karimovning fikricha, demokratiya siyosiy idora usulining turi bo‘lganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin, boshqaruv shakllari va davlat tuzilishi esa davlatning tashqi shaklini tashkil etadi. Yana bir guruh huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif beradilar: davlat shakli – davlat organlarining paydo bo‘lish tartibi, ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari bilan tarkibiy qismi organlari va mahalliy organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, shuningdek, ularning jamiyatga rahbarlik qilish shakli. Bu ta’rif uzun bo‘lsa ham, unda davlat shakli tushunchasining mazmunini ochib berishga harakat qilingan. Qisqacha so‘z bilan aytganda, davlat shakli – davlat hokimiyatining tuzilish shaklidir. Davlat shakliga, shuningdek, mamlakatning taraqqiyot darajasi, uning madaniyati mamlakatda tarkib topgan tarixiy an’analar, urf-odatlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Angliyada davlat shakllari o‘rta asrlarda tarkib topgan bo‘lib, ular hozirgi kunga qadar hurmat qilinmoqda. 1

Tabiiyki, gap davlat hokimiyatining tuzilish shakllari haqida borar ekan, bunda ham boshqaruv shakli, ham davlat tuzilishi shakli, ham siyosiy rejim tushuniladi. Siyosiy rejimni davlat shaklining asosiy, ichki tomoni deyish mumkin. Davlatning siyosiy rejimi bilan uning shakli boshqa-boshqa narsa. Yuridik adabiyotlarda siyosiy rejim deganda asosan hokimiyatning amalga oshirish usullari va metodlarining yig‘indisi tushuniladi. Masalan, demokratik rejim, fashistik rejim va hokazo. Bayon etilgan mulohazalar huquqiy adabiyotlarda davlat shakli haqida yagona tushunchaning ishlab chiqilmaganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, davlat shakli tushunchasining an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud bo‘lib, u aksariyat mualliflar tomonidan qabul qilingan. Bu ta’rif quyidagicha: “davlat shakli” deganda davlatdagi siyosiy hokimiyatni uyushtirishning uch asosiy elementlari tushuniladi. Bular: birinchidan, boshqarish shakli, ya’ni davlat hokimiyati va boshqaruvini tuzish va tashkil etishning muayyan tartibi; ikkinchidan, davlat tuzilishi, ya’ni davlatlarning hududiy tuzilishi, markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning o‘zaro munosabati; uchinchidan, siyosiy rejim (davlat) idora usuli yaxlitligidir. Shunday qilib, davlat shakli deganda uch tarkibiy qismi – boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli, siyosiy rejim: ya’ni davlat idora usuli birlikda olingan siyosiy hokimiyat tashkiloti tushuniladi. Boshqaruv shakli – davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy idoralarining tashkil etilishi va uyushtirilishining muayyan tartibidir. Davlatning tuzilishi shakli – davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishi, markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlar o‘zaro munosabatlarining muayyan tartibidir. Siyosiy rejim (davlat idora usuli) – siyosiy (davlat) hokimiyatini amalga oshirishning usul va metodlaridir. 1

Davlat boshqaruv shakli umumiy tushunchasi va uning mohiyati Avvalambor, davlatni nazariy jihatdan tushunib yetishda boshqaruv shakli alohida o‘rin tutishini ta’kidlashni istardik. Davlatga uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim va qanday amalga oshirishishini aynan shu shakl belgilab beradi. Bu masala insoniyatni juda qadimdan qiziqtirib keladi. Arastuning o‘zi, undan keyin Aflotun ham qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil etish va uni boshqarshining xilma-xil shakllarini o‘rganar ekanlar, bu davlatlarni kim va qanday boshqarishi, ya’ni boshqaruv shakli mezoni bo‘yicha davlatlar tasnifini ishlab chiqishga urinishgan. Aynan shuning uchun, agar Arastu va Aflotun davrlarida nazariy siyesiy- huquqiy tafakkur boshqaruvning u yoki bu shaklini belgilab beruvchi sabablarni aniqlashga urinib, asosan boshqaruv xilma-xil shakllarini tasvirlash yo‘lidan borgan bo‘lsalar, XX asrda esa, siyosiy-huquqiy tafakkur marksistik nazariya doirasida boshqaruv shaklini davlat tipi bilan, jamiyatning sinfiy tarkibi, iqtisodiy bazasi kabilar bilan bog‘lab tushuntirishga intiladi. Boshqaruv shaklini aniqlashda marksistik nazariya davlat hokimiyati u yoki bu tuzilishini tavsiflovchi ijtimoiy-sinfiy belgisini asosiy belgi sifatida ajratib ko‘rsatardi. U boshqaruv shaklini mazkur davlatning ijtimoiy-sinfiy mohiyatining, siyosiy mazmunining sinfiy kuchlar amaldagi nisbatining tashqi ifodasi sifatida ta’riflardir. Albatta, jamiyatning sinfiy tuzilishi, sinfiy manfaatlarning to‘qnashuvi, sinfiy kuchlar nisbatini hech kim inkor etmaydi, ular hayotda mavjud bo‘lib, davlat tuzilishiga, eng avvalo, hokimiyat tizimi qanday shakllarda tashkil topgani va amal qilishiga, davlatni kim boshqarishga ta’sir etadi. Shuni alohida aytish kerakki, ayni paytda davlat sinfiy belgisi ahamiyatini oshirib yuborigishga o‘rin yo‘q. Hozirda, davlat va huquq nazariyasi fani ham jamiyat rivojining marksistik ta’limoti umumiy inqirozi bilan bog‘liq uslubiy inqirozdan asta-sekin xalos bo‘lib kelmoqda. Boshqaruv shakli – muayyan davlatda davlat hokimiyatini tashkil etish usullarining majmuidir. Agar ushbu ta’rifni yanada aniqroq ifodalaydigan bo‘lsak, 1

u oliy hokimiyatni, shuningdek uning oliy va markaziy organlarini, ularning tarkibi, vakolatlarini, shu organlarning tashkil etilish tartibini, unda oddiy xalq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko‘zda tutishini aytishimiz kerak bo‘ladi. Boshqaruv shakli – muayyan davlatda hokimiyatni uyushtirish usullarining majmuidir. Davlat boshqaruv shakli deganda, oliy davlat hokimiyati, uning idoralari, aholi bilan o‘zaro munosabati, aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi. Davlat boshqaruv shaklini tavsiflashda quyidagi holatlarga e’tibor berish zarur: - davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilish, ya’ni ularning tarkibi, vakolati doirasi, o‘zaro munosabatlarining tamoyillariga; - davlat hokimiyatining oliy organlarining boshqa davlat organlari va aholi bilan o‘zaro munosabati harakteriga; - davlat organlarining tashkil topish tartibiga; - davlat organlarini shakllantirishda aholining qatnashish darajasiga e’tibor berish kerak. Boshqaruv shakliga ko‘ra davlatlar monarxiya va respublikaga bo‘linadi. Bu bo‘linish qadimdan beri mavjuddir. Arastu o‘z vaqtida boshqaruv shakllarini oliy hokimiyat tanxo amalga oshiriladigan monarxiya tor doiradagi cheklangan shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan aristokratiyaga, butun xalq hokimiyatini boshqaradigan dekmokratiyaga bo‘lganligi ushbu fikrimizni tasdiklaydi. Respublika Davlat Boshqaruv Shakli Davlatning resublika shakli – davlat hokimiyati aholi muayyan muddatga saylab qo‘yadigan organlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv shaklidir. “Respublika” so‘zi lotincha “xalq ishi” degan ma’noni anglatadi. Respublika ham monarxiya singari muayyan tarixiy xususiyatga egadir. Boshqaruv Respublika shaklining bir qancha turlari mavjudligi tarixan ma’lum. Ular quldorlik sharoitlaridayoq namoyon bo‘la boshlagan. 1

Eramizdan avvalgi V-IV asrlardayoq Afinada demokratik Respublika mavjud bo‘lgan. Respublikaning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi: - hokimiyat oliy idoralarining saylab qo‘yilishi; - hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi; - hokimiyat oliy organlarining o‘z qarorlarini uzoq vaqt davomida qabul qilishi; - qonunlarning bajarilishini nazorat qiluvchi organ bo‘lgan sudlar obro‘sining ortishi; - fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etishi. Respublika so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, (respublika) jamoatchilik ishi degan ma’noni anglatadi. Bu shunday davlat boshqaruv shakliki, davlat boshlig‘ini saylanishiga tavsif beradi va uning nomi bilan Prezidentlik Respublikasi deb ataladi. Mazkur boshqaruv shaklining paydo bo‘lishi hamma davlatlarda ham albatta ulug‘ inqiloblarning natijasidir. Fransiyada burjua inqilobi, Amerikada fuqarolar urushi natijasida ayrim davlatlarda hokimiyatni boshqa bir siyosiy kuchlar tomonidan egallab olinishi tufayli (Germaniya, Gretsiya, Chili, Jazoir) haqiqiy prezidentlik respublikasi o‘rnatilgan edi. O‘zbekiston Respublikasida ham mustaqillik uchun kurash jarayonlari Prezidentlik boshqaruviga o‘tish lozimligini ko‘rsatdi. 1990 yil 24-martda Respublika Oliy Kengashining XII chaqiriq birinchi sessiyasida Prezidentlik lavozimi ta’sis etildi. 1990 yil 20-iyunida Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasida “Mustaqillik Deklaratsiyasi” e’lon qilindi. Respublika shaklidagi boshqaruvning paydo bo‘lish omiliga, birinchidan mustaqillikni mustahkamlash bo‘lsa, ikkinchidan siyosiy partiyalar faoliyatini yo‘naltirish, ya’ni demokratik talablarga moslashtirish, kerak bo‘lsa, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish davlatning asosiy vazifasiga kiradi. 1

Hukumatning tashkil etilishiga qarab respublika ikki xil bo‘ladi: 1) Prezidentlik Respublikasi; 2) Parlamentar Respublika. Prezidentlik Respublikasi. Bunday davlat boshqaruv shaklida hukumat faqat prezident oldida o‘z faoliyati to‘g‘risida doimo hisob berib turadi, parlament oldida mas’ul emas. Bu shundan kelib chiqib belgilanganki, parlament hukumat tarkibini tuzmaydi va unga ishonchsizlik huquqiga ham ega emas. Chunki prezidentlik Respublikasida qonunchilik va ijro etuvchi hokimiyat o‘z vakolatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqdan oladi. Prezident ijroiya hokimiyat boshlig‘i sifatida xalq tomonidan saylanadi va buning natijasida davlat boshlig‘i funksiyasini ham amalga oshirish huquqiga ega bo‘ladi. Demak, dualistik Respublika shaklidagi davlat boshqaruvida prezident davlat boshlig‘i funksiyasini amalga oshira borib, Bosh Vazir lavozimini ham egallaydi. Ushbu davlat boshqaruvi shaklining asosiy belgisi – hukumatning o‘z siyosiy faoliyati to‘g‘risida parlament oldida javobgarligining belgilanmaganligidandir. Parlament hukumat a’zolarini qonunni buzgan taqdirda ham o‘z lavozimidan ozod etishga haqli emas. Hukumat o‘z faoliyatini olib borishda parlamentning ishonchiga yoki ishonchini yo‘qotishdan qo‘rqmaydi. Shuning uchun ham prezidentlik Respublikasidagi dualistik boshqaruv shaklida prezident bir siyosiy partiyadan, hukumat boshqa bir siyosiy partiya vakillaridan iborat ekanligi kamdan-kam davlatlarda uchraydi. Eng rivojlangan davlatlarda prezident va hukumat a’zolari bir partiyaning vakillari hisoblanadi. Ular o‘z faoliyatini bo‘ysinish asosida tashkil etadilar va davlatning siyosiy rejimini belgilaydilar. Agar qonunga xilof xatti-harakatlari davlat ahamiyatiga molik masalalarda yomon oqibatni keltirib chiqarsa, parlamentning impichment (ishonchsizlik) huquqi kuchga kirishi mumkin. Prezidentlik boshqaruv shaklining zaif joylari ham mavjud. Bunday boshqaruvda hokimiyatning ijroiya va qonun chiqaruvchi tarmoqlari orasida ziddiyat bo‘lishi, konstitutsiyaviy inqiroz ehtimolini rad etmaydi. 1

Parlamentar Respublika. Bunday davlat boshqaruv shakli, Parlamentar monarxiya shakliga mos tushadi faqatgina davlat boshlig‘i masalasi bilan bir- biridan ajralib turadi. Endi, davlat hokimiyati masalallarida vakolatlari cheklangan monarx o‘rnida, prezident faoliyatining qanday tashkil etilishi va yuritilishini kuzatamiz. Parlamentar Respublika shaklida prezident parlament tomonidan saylanishi mumkin yoki alohida tuzilgan kollegiya organida yohud federatsiya subyektlarining parlament deputatlari tomonidan va boshqa hududiy o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining vakillari ishtirokida o‘z lavozimiga qo‘yilishi, turli davlatlarda o‘ziga xos belgilangan huquqiy mezonlarda bo‘lishi mumkin. Parlamentar Respublikaning asosiy belgisi – huddi parlamentar monarxiyaga o‘xshash, hukumatning parlament oldida siyosiy javobgarligidir. Hukumatning bir a’zosiga bildirilgan ishonchsizlik asosan Bosh Vazirga uning butun tarkibi bilan iste’foga chiqish oqibatini keltirib chiqaradi. Hukumat ham quyi palatani tarqatib yuborish haqida prezidentga murojaat etishi mumkin va bunday holatda saylov kunini belgilaydi. Parlamentar Respublika davlat boshqaruv shaklida ham huddi parlamentar monarxiya singari ikkita davlat rejimi; paralmentning va hukumatning faoliyati asosiy rol o‘ynaydi. Haqiqiy parlamentar respublika shaklidagi davlatlar jahonda juda kam uchraydi. Bunga faqat Germaniya, Vengriya, Italiya, Hindiston, Chexiya, Slovekiya, Estoniya davlatlarini kiritish mumkin. Bosh Vazir lavozimining alohida qilib belgilanganligi va uni ijro etuvchi hokimiyatga boshchilik qilishi bilan mamlakatning eng ulug‘ siyosiy arbob sifatida namoyon etadi. Italiya Konstitutsiyasining 89-moddasida: “Prezident tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar haqiqiy emas, agar u hukumat tomonidan javobgarligi ilova qilinmagan bo‘lsa”, deb belgilangan. Parlamentar Respublikasining ikkinchi ko‘rinishida Bosh Vazir va boshqa vazirlarning lavozimiga qo‘yilishida prezident parlamentdan rozilik olishi lozim bo‘ladi. 1

Aralash (yarim Prezidentlik) Respublika . Bunday shakldagi boshqaruv usuli, Prezidentlik va Parlamentar davlat hokimiyati belgisini ifoda etuvchi Respublika hisoblanadi. Uning tuzilishi turli xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Prezidentlik Parlamentar Respublikasi o‘zining tuzilishi, boshqaruv shakliga qarab, ma’lum belgilari bilan ajralib turadi. Alohida olinganda bir tomondan o‘ziga xos xususiyatlari bilan kuchli Prezidentlik hokimiyatini namoyon qilsa, ikkinchi tomondan, hukumatning parlament oldidagi siyosiy, javobgarligini mustahkamlaydi, shuning bilan prezidentning parlamentni tarqatib yuborish huquqini ham belgilaydi. Mazkur davlat boshqaruv shaklining o‘rnatilishi, qoida bo‘yicha, u yoki bu davlatning inqirozi tufayli sodir bo‘ladi. Endigina rivojlanish sharoitida iqtisodiy va siyosiy tizimni tartibga solishda, ijro etuvchi hokimiyatning parlament oldidagi javobgarlik ma’suliyati yo‘qolib borayotganda yarim Prezidentlik va yarim Parlamentchilik davlat boshqaruv shakliga o‘tilishi mamlakatda va qonuniy hokimiyatning mustahkamlanishi diktaturaning o‘rnatilishini oldini oladi. Hozirgi davrda aralash boshqaruv shaklini tanlagan davlatlar qatoriga Portugaliya, Polsha, Bolgariya, Xorvatiya, Makedoniya, Serbiya, Chernogoriya kiradi. Shuningdek, Finlyandiya ham to‘liq rasmiy xususiyatlari bilan aralash boshqaruvni o‘z hayotiga tadbiq etib bo‘lgan. Monarxiya davlat boshqaruv shakli. “Monarxiya” atamasi (monos – bir, arxe – hokimiyat) yunoncha so‘z bo‘lib, yakkahokimlik, yagona hukmdor degan ma’noni anglatadi. Monarxiya boshqaruv shakli sifatida o‘zining aniq yuridik belgilariga ega. Agar oliy davlat hokimiyati bir shaxsning (monarx, qirol, podsho, imperator, shoh, sulton) qo‘lida to‘plangan bo‘lsa va avloddan-avlodga meros qilib qoldirilsa, bunday boshqaruv shakli monarxiya deb ataladi. Monarxiya – bir kishining hokimiyati. Monarx davlatning jonli timsoli bo‘lib, tashqi va ichki siyosat bobida davlat boshlig‘i sifatida, xalq vakili, millat “otasi” sifatida, fuqarolarni jipslashtiruvchi, ularni davlat tevaragiga birlashtiruvchi shaxs sifatida maydonga chiqadi. 1

Monarx davlatning barcha ishlarini bir o‘zi hal etmasada, ya’ni davlatda turli davlat organlari, maslahatchilar, vazirlar, amaldorlar mavjud bo‘lsa-da, eng muhim, prinsipal davlat ishlari buyicha monarx o‘zi hukm chiqaradi. YA’ni u butun hokimiyatning to‘la sohibidir. Monarxiyaning asosiy belgilarini quyidagicha ifodalash mumkin:  monarx davlatni shaxsiylashtiradi;  monarx hokimiyatni yakka o‘zi boshqaradi;  monarx hokimiyati muqaddas deb e’lon qilinadi;  monarx o‘z faoliyatida rasman mustaqildir;  hokimiyatni o‘rnatish, qabul qilish (ligitimlashtirish)ning alohida tartibi mavjud;  muddatsiz, umrbod boshqaruv;  monarx o‘z boshqaruvining natijasi uchun yuridik jihatdan javobgar emas, ya’ni monarx mas’uliyatdan ozod kishi hisoblanadi. Monarxiya tuzumi hukmron bo‘lgan jamiyatda, davlat boshlig‘i xudoning yerdagi vakili deb qaraladi. Masalan, Yaponiya imperatori 1945 yilga qadar quyosh xudosi Ameterasuning o‘g‘li deb hisoblangan. Demak, hozirgi monarxiya tuzumi saqlanib qolgan davlatlarning hukmdorlari o‘rta feodal tuzum davridan avloddan-avlodga o‘tib kelgan nasl egalari hisoblanadi. Lekin ular hozirgi zamonda oldingi davrdagidek davlat hokimiyatiga ega emaslar. Ammo monarxning millat birligini namoyon etuvchi mavqei hozir ham yuqori baholanmoqda. Masalan, 1946 yilgi Yaponiya Konstitutsiyasining 1- moddasida “Imperator xalq birligi va davlat ramzi hisoblanadi, mustaqil hokimiyatga ega bo‘lgan, xalqning xohish irodasi uning maqomini belgilab beradi”. Shuningdek, 1978 yilgi Ispaniya Konstitutsiyasi-ning 56-moddasida ham millat birligi va davlat hokimiyatining mavjudligi qirol nomi bilan ataladi. 1707 yilgi Buyuk Britaniyaning Shotlandiya bilan qo‘shilish haqidagi konstitutsiyaviy qonunida ham qirolichaning ikki davlat hokimiyati tizimidagi tutgan o‘rni belgilab berilgan. Mazkur qonunning 1-2- moddalari qirolicha xazrati oliyalarining bundan keyingi maqomi ikki oliy davlat birligi ramzi sifatida doimo hokimiyat tepasida 1

bo‘lishi va taxt vorisligi masalalarini mustahkamlab bergan. Bizga tarixiy manbalardan ma’lumki ushbu konstitutsiyaviy akt qabul qilingunga qadar Shotlandiya qirolligi mavjud bo‘lgan. Bu qonun qabul qilingandan keyin ikki davlat qirolligi birlashib yagona qirolicha birlashgan qirollik davlatining ramzi va millat birligi maqomida, ayrim vakolatlari saqlanib qolingan. Masalan, qirolicha Jamoalar Palatasini tarqatib yuborishi, Bosh Vazir lavozimiga jamoa palatasi vakilidan birortasini qo‘yishi, amnistiya va afv etish to‘g‘risidagi farmonlarini qabul qilishi mumkin. Eng muhimi shundan iboratki, aksariyat monarxiya tuzumi hukmronlik qilayotgan davlatlarda monaxning maqomi Konstitutsiyada mustahkamlangan bo‘ladi. Lekin, 1931 yil qabul qilingan Belgiya Konstitutsiyasida monarx haqidagi tavsifnomalar belgilanmagan. Eng asosiysi monarx vakolatlari, uni Konstitutsiya yoki boshqa qonunlarda belgilanishining ahamiyati yo‘q. Mana shu prinsip asosida monarxiya ko‘rinishidagi davlat shaklini o‘rganamiz va uni tahlil qilamiz. Yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, monarxiya tuzumi mavjud bo‘lgan mamlakatlarning davlat boshqaruv shakli ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi. Davlat tuzilishi shakli tushunchasi va uning mohiyati Fuqarolar soni va hudud ko‘lami muayyan chegaraga yetganda mamlakat hududini okruglar, viloyatlar, o‘lkalar, shtatlar, kantonlar, guberniyalar, tuman singari hududlarga bo‘lish hamda shu hududiy tuzilmalarda hokimiyatning mahalliy (hududiy) organlarini tuzish zarurati tug‘iladi. Har qanday davlat muayyan hududda joylashgan. Uning fuqarolari ham huddi shu hududda istiqomat qilishadi. O‘zining ijtimoiy funksiyalarini bajarish – fuqarolarning iqtisodiy turmushi va himoyasini tashkil etish, sug‘urta zahiralarini yaratish va hokazolar uchun davlat turli xil faoliyatni amalga oshiradi. Ammo aholining soni ancha ko‘p, hududiy o‘lchami katta bo‘lgan sharoitlarda bir markazdan turib bu faoliyatni amalga oshirish qariyb uddalab bo‘lmaydigan vazifadir. 1

Shu tariqa hokimiyat va boshqaruvning markaziy hamda mahalliy organlari o‘rtasida vakolatlarni bo‘lish ehtiyoji ham paydo bo‘ladi. Bu davlat (hududiy) tuzilishi zaruratini keltirib chiqaradigan birinchi sababdir . Ikkinchi sabab , u yoki bu davlat aholisining ko‘p millatliligi bilan bog‘liq. Har bir xalq, millatning o‘z an’analari, davlatchilik bo‘yicha tarixiy tajribasi mavjud, madaniy, til va boshqa ma’naviy ehtiyojlarga ega. Bularning hammasini davlat tuzilishi chog‘ida nazarda tutish kerak. Uchinchi sabab, subyektiv va hatto tasodifiy omillar – o‘zlashtirib olish, mustamlakachilik ta’siri, siyosiy manfaatlar va boshqa ko‘pgana holatlardan iborat bo‘lishi mumkin. Boshqaruv shakli singari hududiy tuzilish ildizlari ham juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi Sharq despotik imperiyalariyoq viloyatlar, shaharlar, satrapiyalar, zabt etilgan hududlarga bo‘lingan. Ular o‘z hududiy tuzilmalari hamda o‘z hokimiyat va boshqaruv organlariga ega bo‘lishgan. Albatta, davlat o‘z hududiy tuzilmalarining oddiy yigandisidan iborat emas. Lekin bu tuzilmalarsiz davlat mavjud bo‘la olmaydi. Davlatshunos olimlar tomonidan davlat tuzilishi tushunchasiga ko‘plab ta’riflar berilgan. Lekin ular bir-birlaridan unchalik katta farq qilmaydi. Ularning qariyb barchasi davlat tuzilishi shakli deganda, davlat hokimiyatining ma’muriy-hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o‘rtasidagi, davlatning alohida qismlari o‘rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakterini tushunish kerak, deb hisoblashadi. Tuzilish tarkibiga ko‘ra davlatlar oddiy – unitar hamda murakkab – federativ va konfederativ davlatlarga bo‘linadi. Davlat tuzilishi shakli nafaqat ommaviy hokimiyat bilan, balki davlatning yana bir muhim xususiyati – aholining hududiy tashkiloti bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Unitar davlat Unitar (yagona, lot. “unitas” – “bir” so‘zidan olingan) davlat oddiy tuzilishga ega yaxlit davlat bo‘lib, to‘la siyosiy birligi bilan boshqalardan farq qiladi. Unitar davlatlarning aksariyati muayyan ma’muriy-hududiy bo‘linish (tumanlar, 1

viloyatlar, kantonlar)ga ega. Biroq mazkur mustaqil qismlar davlat suvereniteti alomatlariga ega emas. Bunday davlatda oliy organlarning yagona tizimi hamda yagona qonunchilik mavjud bo‘ladi. Unitar davlatning yaxshi tomoni shundaki, uning tuzilishi sodda bo‘lib, oliy hokimiyat to‘laligicha uning tasarrufida bo‘ladi. Unitar davlat belgilari:  butun mamlakat miqyosda bir xil bo‘lgan vakillik, ijroiya va sud organlari mavjud;  bitta konstitutsiya;  yagona qonunchilik tizimi;  yagona fuqarolik;  yagona pul birligi;  barcha ma’muriy hududiy birliklar uchun umumiy bo‘lgan soliq va kredit siyosati;  unitar davlatlar tarkibiy qismlari severenitetga ega emas (ya’ni tom ma’nodagi davlatlar emas);  yagona armiya.1 Barcha unitar davlatlarga xos bo‘lgan markazlashtirish turli shakllarda va turli darajada namoyon bo‘lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda mahalliy organlar umuman bo‘lmaydi va ma’muriy-hududiy bo‘linmalar markaziy hokimiyat vakillari tomonidan boshqariladi. Boshqa davlatlarda mahalliy organlar tashkil etiladi-yu, lekin ular (bevosita yoki bilvosita) markaziy hokimiyat nazorati ostida bo‘ladi. Markaziy hokimiyat mahalliy organlar ustidan nazoratning qanday turini amalga oshirishiga qarab, unitar davlatlar markazlashgan va markazlashmagan davlatga bo‘linadi. Bundan tashqari, ba’zi unitar davlatlarda bir yoki bir necha hududiy bo‘linmalarga boshqalardan imtiyozliroq huquqiy maqom berilishi mumkin. Bunday unitar davlat nisbiy ma’muriy mustaqil muxtoriyat (avtonomiya)ga ega bo‘ladi. Avtonomiya - yunoncha “o‘zim qonun” ma’nosini anglatadi. Bu davlatning shunday bir bo‘lagiki, o‘z ichki masalalarini o‘zi hal qilish huquqiga ega, u bir 1

davlat tarkibida yashovchi xalqlarning soni va iqtisodiy rivojlanishdagi notekislik oqibatida yuzaga keladi. Biroq avtonom tuzilmalarda o‘zini-o‘zi boshqarish huquqi boshqa aholiga nisbatan kengroq bo‘lsada, ularning mustaqilligi markaziy hokimiyat belgilagan doiradagina mavjud bo‘ladi. Unitar davlatdagi avtonomiya bilan federatsiya tarkibidagi avtonomiyani farqi bor. Unitar davlatdagi avtonomiyada vakolat markazdan quyiga berilsa, federatsiyada aksincha, subyektlardan federatsiyaga beriladi. Davlat tuzilishining yuqoridagi shakli hududiy bo‘linmalarning maxsus manfaatlarini hisobga olish zarur bo‘lgan joylarda qo‘llaniladi. Biroq, muxtoriyatlar mustaqilligiga markaziy hokimiyat belgilagan doiradagina yo‘l qo‘yiladi. Federativ davlat Federativ davlat (lot. “feodus” - ittifoq, shartnoma) – murakkab davlat. Davlat va huquq fanida davlatlarning shartnoma va qonuniy tartibga solingan birlashuvini ta’sis etishga asoslangan ittifoqi federatsiya deb ataladi. Demak, o‘zaro birlashishga intiluvchi bir qancha mustaqil davlatlar mavjud bo‘lgan joydagina federatsiya tashkil etilishi mumkin. Rejalashtirilayotgan Rossiya va Belorussiya ittifoqi munosabati bilan hozirgi vaqtda federatsiya haqida juda ko‘p gapirilayotgani diqqatga sazovor. Bunda ajablanarli joyi shundaki, ko‘pchilik (siyosatchilar, yuristlar, jamoat arboblari ham) federatsiya nima ekanligi haqida juda mavhum tasavvurga ega ekanlar. Shu munosabat bilan biz tarixga murojaat etishga qaror qildik. Federatsiyaning kelib chiqish tarixini taxminan shunday tasavvur etish mumkin: siyosiy jihatdan shakllanib bo‘lgan bir qancha kichik davlatlar mustaqil yashashga intilishadi-yu, biroq tashqi xavf-xatar va ichki qiyinchiliklar ulardan boshqa o‘zlariga o‘xshash davlatlar bilan birlashishni talab qilayotganiga ishonch hosil qiladilar. Shunday qilib, ular mazkur birlashuv nimalardan iborat bo‘lishi hamda qanday qonuniy tartibda bu amalga oshirilishi haqida shartnoma tuzib, yagona davlatni barpo etadilar. Bu birlashuv, odatda, “abadiy” deb e’lon qilinadi. 1

1867 yilda Shimoliy Amerikadagi uch ingliz viloyati (Kanada, Yangi Shotlandiya va Yangi Braunshveyg) “Kanada” nomli yagona mustaqil davlatga birlashdi. 1885-1886 yillarda ingliz suvereniteti asosida oltita Avstraliya mustamlakasi, Yangi Zelandiya va Fiji orollari Avstralosiyo federal davlatiga birlashdi. Mumtoz ma’nodagi federativ davlatlar pastdan yuqoriga, kichikdan kattaga, ko‘plikdan birlikka shaklida tipik tarzda paydo bo‘lgan. Bunda federal konstitutsiyalar siyosiy jihatdan o‘sib-chatishib ketadigan kichik davlatlar aynan nimalarda o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi-yu, nimalarda yo‘qotishlarini belgilab beradi. Odatda, ularning har biri uchun alohida taalluqli bo‘lgan hamda hamdo‘stlik birligiga xavf solmaydigan hamma narsada ularga mustaqillik beriladi. Agar, mabodo, ittifoq davlati o‘z vakolatini suiiste’mol qilib, mahalliy ishlarga aralashadigan bo‘lsa, mahalliy mustaqillik tarafdorlari federal konstitutsiyaga ishora qilib: “Biz – federalchilarmiz! Bizning davlatimiz unitar emas, federativ davlatdir”, deyishadi. Shunday qilib, I.Ilin asosli ravishda ta’kidlaganidek, “federalizm” g‘oyasi o‘zining bosh, birlashtiruvchi, markazlashtiruvchi ahamiyatidan tashqari aks ta’sir holatlarini ham o‘z ichiga oladiki, bular qismlarning so‘nmas o‘ziga xosligi, ularning qonun doiralaridagi mustaqilligi, katta ittifoq qa’ridagi jonli tashabbuskorliklar idan iborat. Muhimi, shuni ta’kidlash joizki, bu aks ta’sir holatlari yuridik emas, siyosiy ma’noga ega, zero, u konstitutsiyaviy normalarga emas, balki ularni hayotda qo‘llash va amalga oshirishga taalluqli”. Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo‘li mavjud. Har ikki yo‘l bir nechta yoki ko‘pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi. Birinchi yo‘l - shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yo‘li; ikkinchisi - unitar davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ketishning siyosiy qo‘shilish yo‘li. Shunday qilib, federatsiya o‘z tarkibidagi subyektlari davlat mustaqil-ligiga ega bo‘lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda yuridik adabiyotlarda ittifoq va muxtoriyat ko‘rinishlari tilga olinishini ham qayd etish joiz. 1

Federatsiyada hokimiyat idoralarining ikkk tizimi amal qiladi: federal darajada va federatsiya subyektlari darajasida. Federal darajada prezident, parlament, hukumat bo‘lishi mumkin, federatsiya subyektlari darajasida ham shunday bo‘lishi mumkin. Federativ davlat belgilari:  federatsiya hududi uning subyektlari hududidan tashkil topadi;  oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federal davlat organlariga tegishli bo‘ladi;  federatsiya subyektlari va federatsiyaning o‘zi o‘rtasidagi vakolatlar ittifoq konstitutsiyasi bilan ajratiladi;  federatsiya subyektlari o‘z konstitutsiyasi, o‘zlarining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga ega;  federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga ega (federatsiya a’zolarining manfaatlarini ifoda etuvchi palata mavjud);  ikki fuqarolilik (ittifoq va federatsiya subyektlari fuqarosi); Hozirgi kunda jahonda 20 tadan sal ko‘proq federatsiyalar mavjud1. Ittifoq federatsiyasi hududi uning subyektlari hududlaridan tashkil topgani uchun federatsiyaning har bir subyekti fuqarosi bir vaqtning o‘zida butun mamlakat fuqarosi hisoblanadi. Bunday davlat yagona federal Qurolli Kuchlariga, moliyaviy, soliq va pul tizimlariga ega bo‘ladi. Federatsiya субъектлари ўз ҳарбий қисмларига ega bo‘lishlari mumkin bo‘lsada, asosiy tashqi siyosiy faoliyatni ham federal organlar olib boradi. Federatsiyada soliqlarning ikki yo‘nalishli tizimi: federal soliqlar hamda federatsiya subyekti solig‘idan foydalaniladi. Yig‘ilgan soliqlar umumfederal g‘aznaga tushadi, keyin ularning bir qismi (budjet orqali) federatsiya subyektlariga jo‘natiladi. Shu bilan bir vaqtda davlat tuzishmalari (respublikalar) daromadlari yetarli bo‘lmay, ular yordam puli va dotatsiyalarga ehtiyoj sezadi. Moliyaviy qaramlik konstitutsiyaviy mexanizmga qo‘shimcha muhim omillardan biri bo‘lib qoladi. Buning o‘z zaminlari mavjud. Federatsiya subyektlari o‘rtasidagi 1

munosabatlar juda murakkab, ya’ni ularda xo‘jalik munosabatlarining shirkati (kooperatsiyasi) bo‘lib, federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga moliyaviy mablag‘larning oqib o‘tishi yuz berib turadi. Shu bois federatsiya subyektlarining biri ushbu ittifoqdan chiqishni ixtiyor etsa, federatsiya boshqa a’zolariga bu narsa ma’qul bo‘lmaydi. Binobarin, buning uchun federatsiya barcha a’zolarining roziligi kerak bo‘ladi. Ma’lumki, federativ va mahalliy organlar vakolatlari masalasi uch tamoyil asosida hal etiladi: birinchisi – beistisno federatsiya vakolati tamoyili, faqat federatsiya qaror qabul qilishi va me’yoriy hujjatlar chiqarishi mumkin bo‘lgan masalalarni aniq belgilashdan iborat. Qolgan barcha masalalarni hal etish federatsiya subyektlari vakolatiga kiradi. ikkinchi tamoyil – ham federatsiya, ham federatsiya subyektlari hamkorlikda hal etadigan, ya’ni bir xil vakolatga ega bo‘lgan masalalar ro‘yxatini belgilash tamoyili; uchinchisi – uch sohaviy vakolatlar tamoyili . U (federatsiya subyektlari) shtatlar, respublikalar, yerlar, kantonlar bo‘yicha federal vakolatlarni hamda federatsiyaning o‘zi va federatsiya subyektlarining birgalikda hal qilish huquqini beruvchi vakolatlarni belgalashni ko‘zda tutadi. Hozirgi vaqtda Rossiya, AQSH, Braziliya, Hindiston federativ davlatlar sifatida mavjud. Odatda, federatsiya normativ shartnoma asosida (1922 yili SSSRning tashkil topishi) yohud konstitutsiya qabul qilinishi asosida vujudga keladi (AQSH, 1787 yil)1. Konfederatsiya davlati Konfederatsiya davlatlarning shunday ittifoqidan iboratki, u qat’iy muayyan maqsadlar (siyosiy, harbiy, iqtisodiy maqsadlar) yo‘lida shartnoma yoki bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo‘ladi. Konfederatsiya keyinchalik yo federatsiyaga (AQSH, Shveytsariya singari) o‘sib, birlashadi yohud (Avstro-Vengriya kabi) tarqalib ketadi. Konfederatsiyada yagona hudud, yagona fuqarolik bo‘lmaydi. Har bir davlat – xalqaro huquqning teng huquqli subyektidir. 1

Konfederatsiya belgilari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:  konfederatsiya – muayyan maqsadlarga erishish uchun birlashgan mustaqil davlatlar ittifoqidir;  konfederatsiya – mustahkam bo‘lmagan tuzilma;  yagona hududning yo‘qligi (konfederatsiya uning a’zolari bo‘lgan davlatlar hududidan tashkil topadi);  yagona fuqarolikning bo‘lmasligi;  konfederatsiya subyektlari undan erkin chiqish huquqiga egadirlar;  konfederatsiya subyektlari ittifoq hokimiyati qonun hujjatlarini nullifikatsiya (e’tirof etmaslik yoki qo‘llamaslik) huquqiga egadirlar;  konfederatsiya vakolatiga uncha ko‘p bo‘lmagan (urush va tinchlik, xalqaro siyosat va h. k.) masalalarin hal etish kiradi;  konfederatsiya budjeti uning a’zolarining ixtiyoriy badallaridan tashkil topadi. Konfederatsiya misoli sifatida 1848 yilgacha bo‘lgan Shveytsariyani, hozir esa Yevropaning 15 davlatini birlashtirgan Yevropa ittifoqini keltirish mumkin. Konfederatsiyani tashkil etuvchi davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida saqlanib qolib, o‘z fuqaroliklari bo‘lishida, hokimiyat organlari tizimini boshqarishda, sudlov organlariga egalik qilishda davom etadilar. Ular hokimiyatni mustaqil boshqarib, o‘z konstitutsiyalariga ega bo‘ladilar. Shuning uchun konfederatsiya darajasida qabul qilinadigan hujjatlar shu konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar oliy organlari tomonidan ma’qullanishi shart. Konfederatsiya a’zolari o‘z mustaqil daromad manbalariga ega bo‘lib, uning bir qismini konfederatsiya budjetiga o‘tkazishlari mumkin. Konfederatsiya armiyasi mazkur konfederatsiya a’zolari bo‘lgan davlatlar harbiy qismlaridan tashkil topadi va ularning qarorlari asosida konfederatsiya qo‘mondonligi ixtiyoriga yuboriladi. Umuman, ta’kidlash lozimki, davlat hokimiyati tuzilishi biz yuqorida ko‘rsatib o‘tgan shakllardangina iborat, deb o‘ylash noto‘g‘ri bo‘lurdi. Dunyo davlatlararo birlashish va oshkora huquqiy ittifoqlarning ko‘plab shakllari (shaxsiy va haqiqiy uniya1, vassallik, syuzerenitet2, millatlar va davlatlar hamdo‘stligi, davlatlar 1

hamjamiyati)ni, dominionlar va metropoliyalar, savdo ittifoqlari, harbiy bloklar munosabatlari va hokazolarni ko‘p ko‘rgan. Biroq, bular endi davlatlararo birlashmalarga kiradi. Insoniyat uchun eng muhim saboqlardan biri shundan iboratki, davlat tuzilishining har qanday shaklida ham markaz bilan hududiy joylar o‘rtasida vakolatlar har qanday milliy-etnik mojarolarning kelib chiqish ehtimolini qariyb yo‘q darajaga olib boradigan omillarni yaratish imkonini beradigan tarzda taqsimlanishi darkor. Buni albatta yodda tutish lozim. Chechenistondagi voqealar buning yorqin dalilidir. Siyosiy rejim tushunchasi va turlari Mazkur tushuncha ilmiy doiralarda nisbatan yaqinda – XX asrning 60-yillarida paydo bo‘ldi. Shu zahotiyoq u olimlar dunyosida jiddiy munozaralarga sabab bo‘ldi. Jumladan, ulardan ayrimlarining fikricha, “siyosiy rejim” so‘zining sintezlash mohiyatiga ko‘ra, “davlat shakli” tushunchasining sinonimi sifatida qaralishi kerak edi. Boshqalarning fikriga ko‘ra esa, siyosiy rejim umuman davlat shakli tarkibidan chiqarib tashlanishi zarur. Zero, deb tushuntiradi ular, davlatning amal qilishi siyosiy emas, balki davlat rejimini tavsiflaydi. Bu munozaralar oxir- oqibatda siyosiy rejimni tushunishga ikki xil yondashuv – tor va keng ma’nodagi yondashuvlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Keng ma’nodagi yondashuv siyosiy rejimni siyosiy hayot va umuman jamiyat siyosiy tizimi hodisalari qatoriga kiritadi. Tor ma’nodagi yondashuv uni faqat davlat hayoti va davlatning o‘zigagina mansub tushuncha sifatida talqin etadi va buni uning davlat shaklining boshqa tomonlarini – boshqaruv shakli va davlat tuzilishi shaklini, shuningdek, davlatning o‘z funksiyalarini amalga oshirish shakl va usullarini aniqlab berishi bilan izohlaydi. Davlat va huquq nazariyasi davlatchilikning ko‘p asrlik tarixida ma’lum bo‘lgan siyosiy rejimning bir necha asosiy turini ajratib ko‘rsatadi. Avvalo, barcha siyosiy rejimlar birinchi navbatda ikki xil ko‘rinishdagi katta guruhga – demokratik va demokratiyaga zid rejimga bo‘linadi. 1

Demokratiyaga zid rejim uch turdan – totalitar, fashistik va avtokratik turlardan iborat. Avtokratik rejimga jamoa avtokratiyasi va yagona shaxs avtokratiyasi kiradi. Jamoa avtokratiyasi o‘z navbatida aristokratiya va oligarxiya deb nom olgan boshqaruv shakllariga bo‘linadi. Yagona shaxs avtokratiyasi despotiya, mustabidlik, shaxsiy hokimiyat shakllariga ega. Endi mazkur rejimlarni batafsil ko‘rib chiqamiz. Despotik rejim (yunoncha “cheklanmagan hokimiyat”). Ushbu rejim hokimiyat istisnosiz faqat bir shaxs tomonidan amalga oshiriladigan mutlaq monarxiyaga (podshohlikka) xosdir. Despotik rejimlar qadimda paydo bo‘lgan. U hokimiyatni boshqarishdagi o‘ta o‘zboshimchalik, fuqarolarning despot oldidagi to‘la huquqsizligi, boshqarishda hech qanday huquqiy va axloqiy asoslarning bo‘lmasligi bilan ajralib turadi. Despotiya sharoitida mustaqil harakat qilish, norozilik bildirish, qahr-g‘azab izhor etishi mumkin emas – ular darhol bostiriladi. Bunday bostirishlar chog‘ida qo‘llaniladigan jazolar o‘ta shafqatsizligi bilan ajralib turadi va ayni paytda jazo “jinoyat”dan ancha dahshatli bo‘ladi. Mustabidlik rejimi – yakka shaxs hukmronligiga asoslangan rejim. Mustabid hokimiyati odatda, zo‘ravonlik, bosib olish, ba’zan esa, qonuniy hokimiyatni ag‘darib tashlash natijasida o‘rnatilishi bilan despotiyadan farq qiladi. Unda ham xuquqiy va ahloqiy asoslar bo‘lmaydi, u zo‘ravonlik, ba’zan esa terror va genotsid asosiga qurilgan bo‘ladi. Mustabid hokimiyati shafqatsizdir. U ham dahshat va qo‘rquvga asoslanadi. Mustabid har qanday qarshilikni tug‘ilishdayoq bostirishga harakat qiladi, shuning uchun ham g‘alayon ko‘targanlarni qatl etadilar. Boshqa mamlakat hududi va aholisini zabt etish nafaqat jismoniy va axloqiy zo‘ravonlikni, balki asoratga solingan xalq an’analari va urf-odatlarini tahqirlashga ham olib keladi. Mustabid rejimlar qadimgi Yunoniston polislarida, ayrim o‘rta asr shahar-davlatlarida mavjud bo‘lgan. Avval ta’kidlaganimizdek, mustabidlik despotiya singari zo‘ravonlikka asoslanadi, biroq despotiya sharoitlarida qahr- 1

g‘azab qamchisi, eng avvalo, oliy mansabdorlar boshiga tushsa, mustabidlik tuzumida uning zarbiga har bir odam uchraydi. Qonunlar ishlamaydi, ularning o‘zi juda kam bo‘ladi. Chunki mustabidlik hokimiyati qonunlarni yaratishga intilmaydi ham. Totalitar rejim. Ushbu rejim XX asr mahsulidir. To‘la asos bilan unga fashistik davlatlarni hamda “shaxsga sig‘inish” davri sotsialistik davlatini kiritish mumkin. Totalitar rejim avtoritar rejimning eng keskin shaklidir. Totalitar davlat to‘la qamrovli, to‘la nazorat qiluvchi va hamma narsaga chuqur kirib boruvchi hokimiyatdir. Totalitar rejim – fuqarolar hayotiga o‘z aralashuvini cheksiz-chegarasiz kengaytirgan, boshqaruvi ko‘lamiga ularning butun faoliyatini va majburiy muvofiqlashtirishni ham qo‘shib olgan siyosiy rejim demakdir. “Totalis” so‘zi lotinchada “jami, bir butun” ma’noni anglatadi. Binobarin, totalitar davlat hamma va jami narsalarni o‘z komiga tortuvchi davlatdir. U fuqarolarning tashabbuskorligi nozarur va zararli, fuqarolar erkinligi esa xavfli va chidab bo‘lmaydigan narsa degan qoidaga amal qiladi. Yagona hokimiyat markazi mavjud bo‘lib, u hamma narsani bilish, hamma narsani oldindan ko‘ra olish, hamma narsani rejalashtirish, hamma narsani amr qilishga da’vat etilgan hisoblanadi. Taniqdi huquqshunos I.Ilin bunday davlatni qanday ta’riflashiga e’tibor qiling-a: “Odatiy huquqiy ong, taqiqlanmagan hamma narsaga ruxsat beriladi, degan nuqtai nazardan kelib chiqadi; totalitar davlatda esa, butunlay boshqa narsa – yozilmagan hamma narsa man etiladi”, deb uqtiradi. Fashistik rejim. Bu totalitarizmning eng yuqori pog‘onalariga xos shakllardan biri bo‘lib, millatchilik mafkurasi, bir millatning boshqalaridan afzalligi to‘g‘risidagi tasavvurlar bilan, o‘ta agressivligi bilan ajralib turadi. Fashizmni tavsiflovchi xususiyatlar:  dinsizlik, umuman dinga dushmanlarcha munosabatda bo‘lish;  doimiy va go‘yo “ideal” tuzum sifatida huquqiy totalitarizmni barpo etish;  partiya yakka hukmronligini o‘rnatish va ulardan o‘sib chiquvchi korrupsiya va ahloqiy buzilishlar; 1

 millatchilik va jangovar shovinizmga mukkasidan ketish;  safsatabozlik, laganbardorlik va despotiya suyak-suyagiga singab ketgan sezarizmga butun borlig‘i bilan berilib ketish. Avtoritar rejim. U huquqiy, axloqiy asoslarga ega bo‘lishi mumkin. Biroq, bunday davlat xalqni boshqarish ishlariga jalb etmaydi. Vakillik organlarining mavjudligi ahvolni o‘zgartirolmaydi. Ular amalda davlat hayotida arzirli mavqega ega bo‘lmaydi. Parlament dohiy yoki bir guruh shaxslar (xunta, oligarxiya) boshchiligidagi hukmron elita taklif etgan har qanday qarorlarni so‘zsiz tasdiqlab beraveradi. Rahbarlikni amalga oshiruvchi elita, oliy mansabdor shaxslar uchun katta yengilliklar, imtiyozlar mavjud bo‘ladi. Davlatda rahbarlik harbiy yoki davlat to‘ntarishi yordamida hokimiyatni zabt etganlar qo‘liga o‘tar ekan, avtoritar rejim to‘da yoki xunta nomini oladi. Hukmron to‘da ichida boshliq ajralib turadi. Boshliq u yoki bu masalani muhokama etishda o‘z “komandasi”ga murojaat qilishi, ularning maslahatlarini tinglashiga qaramay, uning ta’sir doirasi cheksiz- chegarasizdir. Shunday qilib, biz demokratiyaga qarshi rejimlarni ko‘rib chiqdik va endi demokratik rejimlar tahliliga o‘tamiz. Demokratik rejim ning eng zamonaviy shakllaridan biri liberal-demokratik rejim hisoblanadi. U ko‘pchilik mamlakatlarda mavjud. Uning ahamiyati va maftunkor qudrati shu qadar kuchliki, ko‘pchilik olimlar uni hokimiyatni amalga oshirish rejimi emas, balki jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida sivilizatsiyaning yashash sharti, jamiyat siyosiy tashkiloti siyosiy evolyutsiyasining qariyb oqibat natijasi deb hisoblashmoqda. Albatta, bu yerda bo‘rttirib yuborish, mubolag‘a ko‘rinib turibdi. Hozir davlat hokimiyatining yangi shakllari paydo bo‘layaptiki, bunday shoshqaloklik va qat’iy xulosalarga o‘rin yo‘q. Asl demokratik rejim. “Demokratiya” so‘zi, albatta, ko‘pchilikka ma’lum bo‘lishi kerak, lekin bu so‘z orqali ifodalanadigan ma’no birdek tushunilavermaydi. Bundan tashqari, totalitar tuzumlar hamda harbiy diktaturalar xalq madadiga tayanish maqsadida o‘zlariga demokratik tamg‘alar osib olgan 1

hollarga tarixda misollar ko‘p. Ayni paytda demokratik g‘oyalar hech qachon tarix maydonini tark etmagan va insoniyatni doim to‘lqinlantirib keladi. Demokratiya ikki asosiy turga – bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) va vakillik demokratiyalariga bo‘linadi. Bevosita demokratiya sharoitida saylangan yoki tayinlab qo‘yilgan rasmiy shaxslar vositachiligisiz fuqarolar ijtimoiy qarorlarni qabul qilishda qatnasha oladilar. Bunday tizim nisbatan kam odamlar qatnashadigan jamoa va qabila kengashlarida, kasaba uyushmalari mahalliy organlari yig‘inlarida hamma a’zolar masalalarni muhokama etish hamda konsensus yo‘li yoki ko‘pchilik ovoz bilan qaror qabul qilish uchun bir binoga joylasha oladigan hollardagina mazmun-ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Qadimgi Afina – jahondagi birinchi demokratiya davlatida bevosita demokratiyani 5-6 ming kishi qatnashadigan yig‘inlar yordamida amalga oshirish-ganidan hayratga tushasan kishi (aftidan, bu miqdor bevosita demokratiyani hayotga tatbiq etish uchun odamlarni bir joyga to‘plash mumkin bo‘lgan eng katta miqdor bo‘lgan bo‘lsa ajabmas). Hozirgi zamon jamiyati o‘zining murakkabligi, ko‘psonliligi bilan bevosita demokratiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun bugungi kunda uning eng ko‘p qo‘llaniladigan shakli vakillik demokratiyasidir. Bunda fuqarolar siyosiy qarorlarni qabul qilish, qonunlarni ta’riflab berish hamda ijtimoiy farovonlik yo‘lidagi dasturlarni hayotga tatbiq etish uchun rasmiy shaxslarni saylaydilar. Bu rasmiy shaxslar murakkab ijtimoiy muammolarni chuqur o‘ylab, tartibli hal etishlari mumkin. Buning uchun ular boshqa xususiy shaxslar ega bo‘lolmaydigan kuch va vaqtlarini sarflashlari kerak bo‘ladi. 1

F oydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: “O‘zbekiston”, 2008 y. 40 b. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.: “O‘zbekiston”, 1998 y. 429 b. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. T.: “O‘zbekiston”, 1996 y. 263 b. 4. Saidov A., Tojixonov U. Davlat va huquq nazariyasi. T.: “Adolat”. 2001 y. 527 b. 5. Saidov A., Tojixonov U., Odilqoriyev X. “Davlat va huquq asoslari”. T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. 2002 y. 475 b. 6. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar Boboyev H.B., Odilqoriyev H.T. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2000 y. 1

O'xshashlar

Davlat belgilari

Davlat mexanizmi

Davlat boshqaruv shakli

Davlat tuzilish shakli

Davlat ichki tashqi funksiyalari