Davlat mexanizmi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat mexanizmi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat mexanizmi Reja : 1. Davlat mexanizmi tushunchasi va tarkibi. 2. Davlat organi tushunchasi va turlari. 3. Davlat mexanizmida prokuratura va nazorat organlarining o‘rni.

Davlat mexanizmi O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, taraqqiyotning demokratik yo‘lini tanlaganini jahon hamjamiyatiga e’lon etdi. Mustaqillik yillari xalqimizning tanlagan yo‘li to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekiston huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan qat’iy ketmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek,«...mustaqillikni mustahkamlash, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash biz uchun hamisha birinchi darajali ustuvor maqsad va vazifa bo‘lib qolaveradi». Huquqiy davlat qurish murakkab, keng qamrovli va ko‘p qirrali jarayon ekanligini rivojlangan davlatlar hamda yangi qaror topgan davlatlarning eng yangi tarixi ko‘rsatib turibdi. Davlat mexanizmi tushunchasi, uning tarkibiy qismlari, davlat mexanizmining tarkibi va tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar, davlat apparati va uning tarkibiy tuzilmasi, davlat organlari, ularning turlari va vakolatlari, davlat apparatini tashkil etishning prinsiplari, xususan, hokimiyatlar bo‘linishi prinsitsi va uning konstitutsiyaviy asoslari hamda amaliyoti mazkur kurs ishida tahlil etilgan. Ayni paytda, davlat mexanizmi tushunchasi, davlat mexanizmining tarkibi va tuzilish hamda unga ta’sir etuvchi omillar, davlat apparati, uning tizimi va tuzilmasi, davlat organlari va ularning huquqiy maqomi, bozor munosabatlari haroitida davlat organlari vakolatlari mazmunidagi o‘zgarishlar, hokimiyatlar bo‘linishi haroitida davlat organlari tizimi, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari organlari hamda ularning tizimi, bu uch hokimiyat organlari o‘rtasidagi munosabat, hozirgi zamon davlat mexanizmi muammolari masalasi atroflicha tahlil etishga zarurat mavjud. Davlat mexanizmini tushunish muammolari, davlat mexanizmining tarkibi, davlat apparati tushunchasi va uning tarkibiy elementlari, davlat apparatining xususiyatlari, uning jamiyatdagi boshqa tashkilotlardan farq qiluvchi jihatlari, davlat organi tushunchasi, davlat organining tizimi va turlari, davlat organlari tizimiga ta’sir etuvchi omillar, davlat appaparatining va uning faoliyatini tashkil etishning prinsiplari, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi va uning amaliyoti, qonun 2

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati organlari, ularning tizimi, o‘zaro munosabati kabi masalalar tahlil etilgan. Mustaqil davlatchiligimizni tashkil etish jahon davlat-chiligi amaliyotida sinalgan tamoyil–hokimiyatlar bo‘linishiga asoslanishi asosiy qonunimizda mustahkamlab qo‘yildi. Hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili hokimiyat organlarini tashkil etishning samarali mexanizmi sifatida o‘zini ko‘rsatib kelmoqda. O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida qabul qilgan dastlabki qonunlaridan biri bo‘lgan Davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risidagi qonunning 5-moddasidayoq hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili mustahkamlangan edi. 1992 yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyamizning 11-moddasida bu tamoyil uzil-kesil konstitutsiyaviy tarzda mustahkamlab qo‘yildi. Malumki, hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili davlat hokimiyatining samarali ishlashini ta’minlaydi. Bu tamoyilga ko‘ra yaxlit davlat hokimiyati uchta tarmoqqa ajratiladi, har bir tarmoq boshqasining faoliyatini nazorat etib turadi, shu tariqa hokimiyat suiiste’mol qilinishining oldi olinadi. Hozirgi kunda davlatimizning o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalariga qanchalik tez va soz erishishi, ko‘p jihatdan uning davlat organlariga, va ularning samarali faoliyatiga bog‘liq. O‘zbekistonda davlat hokimiyatini amalga oshirish mexaniz-miga bag‘ishlangan tadqiqotlar anchagina, biroq ularning ichida aynan shu masalani maxsus tarzda, davlat va huquq nazariyasi nuqtai-nazaridan amalga oshirilgan tadqiqotlar kamroq ekanligini ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq. Turon zaminida huquqqa asoslanib, faoliyat yuritadigan davlat haqidagi fikrlar asrlar davomida shakllanib, sayqallanib kelganligi ma’lum. Forobiy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi fozil insonlar qonunga asoslangan adolatli jamiyat haqida teran fikrlarni ilgari surganlar. Davlat va huquq nazariyasi predmetining muhim mavzu-laridan biri bo‘lgan «Davlat mexanizmi» talabalarga davlat hokimiyatini amalga oshiradigan davlat organlari va boshqa tuzilmalar, ularning vakolatlari, turlari, davlat hokimiyatini amalga oshirish yo‘llari va usullari haqida nazariy bilimlar berishga qaratilgan. 3

Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi tushunchasi Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi va uni tushu-nish davlat va huquq nazariyasi fanida muhim o‘rin egallaydi, ayni paytda bu masalada ilmiy - nazariy adabiyotda umumiylik mavjud deyish ham mushkul. Har qanday davlat oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarini davlat organlari tizimi orqali amalga oshiradi. Davlat hokimiyatining institutsiyaviy asosi - bu davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi organlar tizimi bo‘lib, u murakkab ichki tuzilishga ega. Ma’lumki, ilmiy adabiyotda davlatga jamiyatdagi eng muhim ommaviy-siyosiy tashkilot sifatida qarash mavjud. Keng ma’noda,davlat bu-muayyan davlatning butun aholi-sini qamrab oladigan iyerarxik- pog‘onaviy tashkilot bo‘lib, bunda aholi davlatning substansional unsurini tashkil etadi. Shu joyda faqat bir holatni ta’kidlash lozim, bu ham bo‘lsa yuqorida aytilgan apparatning o‘zi ham bir tashkilot,tashkiliy shakl sifatida namoyon bo‘ladi. Bundan xulosa shuki, davlatning institutsiyaviy unsuri, bu - davlat hokimiyatini amalga oshiradigan pog‘onaviy tashkilot yoki tor ma’nodagi hokimiyat tashkilotidir. Mana shu tor ma’noda tushuniladigan, ya’ni davlat hokimiyatini amalga oshiradigan tashkilot «davlat hokimiyati apparati»,» yoki «davlat mexanizmi» kabi tushunchalar orqali ifodalanadi . Biroq, ayrim olimlarning fikricha «Davlat mexanizmi» tushunchasi «davlat apparati» tushunchasidan kengroq, aniqrog‘i, davlat apparati asosan, o‘z ichiga faqat davlat organlari tizimini olsa, davlat mexanizmi esa o‘z ichiga davlat organlaridan tashqari, yana kuch ishlatishga vakolatli maxsus tuzilmalar, majburlov apparatini, davlat hokimiyati-ning moddiy vositalarini ham oladi. Davlat mexanizmiga qonun chiqaruvchi organlar, ijro organlari, sud va boshqa organlar, hamda zarur hollarda majburlov qo‘llashga vakolatli tuzilmalar(armiya,ichki qo‘shin-lar,turmalar va shunga o‘xshash) kiradi»1. Ta’kidlash kerakki, ilmiy adabiyotda davlat mexanizmiga odatda quyidagicha tipik ta’rif berishadi: Davlat mexanizmi bu – davlat hokimiyatini amalga oshiradi-gan, 4

davlatning funksiyalarining bajarilishini ta’minlaydigan davlat organ-lari tizimidir. Boshqa ta’riflar ham shaklan farq qilsada mazmunan ushbu ta’rifga yaqin turadi. Davlat mexanizmi bu - real, mavjud moddiy kuch bo‘lib, uning asosida davlat hokimiyati amalga oshiriladi. Davlat mexanizmi davlatning tuzilishini, uning doimiy amal qilishining tuzilmaviy-moddiy ifodasi hisoblanadi. Davlat mexanizmi – bu davlat hokimiyatini, uning vazifa va funksiyalarini amalga oshiruvchi davlat organlari va muassasalarining yaxlit ierarxik (pog‘onaviy) tizimidir. Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi yaxlit bir tizim bo‘lib, u qator xarakterli belgilarga egadir: 1. Davlat mexanizmi bu davlat organlari va muassasalarining yaxlit ierarxik (pog‘onaviy) tizimidir. Davlat mexanizmining yaxlitligi uni tashkil etish va faoliyatining prinsiplari, faoliyatining maqsadi, vazifalari mushtarakligi, umumiyligi orqali ta’minlanadi; 2. Davlat mexanizmining birlamchi tarkibiy elementlari boNlib, davlat organlari va davlat muassasalari hisoblanadi va ularda maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan xizmatchilar - davlat xizmatchilari ishlashadi. Davlat organlari o‘zaro bo‘ysunish munosabatlari bilan bogiangandir; 3. Davlat mexanizmi o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni bajarish uchun kerakli bo‘lgan vositalar - qurolli otryadlar, turma va boshqa kuch ishlatuvchi tuzilmalar bilan ta’minlangan, chunki ularsiz hech bir davlat normal faoliyat yurgiza olmaydi; 4. Davlat mexanizmi orqali bevosita davlat hokimiyati amalga oshiriladi, davlatning vazifa va funksiyalarining bajarilishi ta’minlanadi. V.A.Chetvernin va Z.Islomovlarning umumiy fikrlariga ko‘ra, davlat mexanizmi deganda ham, yoki davlat apparati deganda, ko‘rinib turganidek, bir narsa haqida, ya’ni davlatning institutsiyaviy elementi haqida gap ketmoqda. Apparat yoki mexanizm deganda, baribir, gap asosan davlat hokimiyati organi haqida ketadi. Shu bois bu ikki olimning fikricha, «davlat apparati» va «davlat mexanizmi» sinonimlar sifatida e’tirof etiladi. Yuqorida nomlari qayd etilgan ikki olimning fikriga ko‘ra, bu tushunchalar o‘z 5

ichiga kuch ishlatuvchi tuzilmalarni ham olgani holda, davlat organlari tizimini anglatadi. Ayni paytda, davlat apparati bilan davlat muassasalarini bir-biridan farqlash zarur. Davlat muassasalari, jumladan, xo‘jalik birliklari, kommunikatsiyalar tizimi, ommaviy axborot vositalari, transport, ilmiy, maYifiy, tibbiy va boshqa ijtimoiy-madaniy muassasalar bevosita davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtirok etishmaydi, biroq, davlatning vazifalari bajarilishiga har tomonlama yordam ko‘rsatadi. «Mexanizm» atamasi davlat hokimiyatini amalga oshirishga nisbatan alohida bir mazmun kashf etadi. «Mexanizm» - bu doimo biror sub’ektga funksional jihatdan, ya’ni uning vazifalaridan kelib chiqqan holda baho berishdir. Shu bois ham «mexanizm» atamasi davlat organlarining tuzilmaviy tizimini ifodalash uchun emas, balki davlat apparati va uning tarkibiy elementlarining funksional xususiyatlarini tavsiflash uchun asqotishi mumkin. Shu ma’noda, demak, davlat hokimiyatini amalga oshirish yoki davlatning amal qilishi haqida so‘z yuritish mumkin. Davlat mexanizmi murakkab tuzilma bo‘lib, u qator tarkibiy qismlardan iborat. Davlat mexanizmining tarkibiy elementlari o‘rtasida o‘zaro ierarxik bo‘ysunish mavjud, masalan, davlat organlari tizimidagi bo‘g‘inlarning o‘rinlari har xil, ular bir - biri bilan subordinatsiya (bo‘ysunish) va koordinatsiya munosabatlariga kirishadi. Davlat mexanizmi davlat paydo bo‘libdikim, mavjuddir. Biroq ular qadimgi davrdan to hozirga qadar juda uzoq va murakkab tarixiy taraqqiyot davrini boshdan kechirganlar. Dastlab davlat mexanizmi, sodda,tuzilmaviy jihatdan uncha murakkab bo‘lmagan bo‘lsa, jamiyat rivojlanishi bilan davlat apparati ham mazmunan, ham shaklan o‘zgarib, takomillashib, hozirgi kunda u qudratli bir tizimni tashkil etadi. Davlat mexanizmi tarkibiga kiruvchi tuzilmalar tarkibi turli vaqtlarda, turli davrlarda turlicha bo‘lib kelgan. Borgan sari, davlat mexanizmi takomillashib, uning tarkibida ixtisoslashgan organlar ko‘paya borgan. Hozirgi zamon mamlakatlaridagi davlat mexanizmi juda murakkab tuzilmali bo‘lib, u xilma- xil organu idoralardan iborat bo‘lib, ularda millionlab davlat xizmatchilari faoliyat ko‘rsatishadi. 6

Agar bir davlatning mexanizmini, yirik bir tizim deb oladigan bo‘lsak, bu tizim, co‘z navbatida,o‘z ichiga bir necha kichik tizimlarni oladi. Masalan, O‘zbekistonning davlat mexanizmi yirik bir tizim bo‘lsa, uning tarkibiga kiruvchi kichik tizim sifatida davlatning yuqori organlarini ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston davlatining yuqori organlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respub-likasi prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi kabi organlarni kiritish mumkin. Huquq tartibot, sud, prokuratura va kuch ishlatishga vakolatli boshqa tuzilmalar birlashib yana bir tizimni tashkil etishadi. Davlatning yuqori organlari faoliyati butun jamoatchilik, katta xalqaro hamjamiyat diqqati markazida turadi. Kuch ishlatishga vakolatli tuzilmalar, masalan, armiya, ichki qo‘shinlar va boshqa tegishli tuzilmalar davlat organining qaroriga asosan harakat qilishadi, ya’ni muayyan majburlov choralarini amalga oshirishadi, masalan qo‘shin va politsiiya (militsiya) eng qattiq choralarni, zarur hollarda, qonunda belgilangan tartibda qo‘llashga haqli1. Professor Z.M.Islamovning fikricha, davlat apparati bilan davlat muassasalarini bir-biridan farqlagan ma’qul. Davlat muassasalari davlat apparatiga bo‘ysunadi,ular garchi davlat hokimiyatini amalga oshirishmasada, biroq bu vazifaning amalga oshirilishiga yordam beradi. Yuqorida nomi qayd etilgan olimning ta’kidlashicha ilmiy adabiyotda davlat boshqaruvi organlari bilan bir qatorda, ya’ni ijroiya davlat hokimiyati organlari bilan birga yana davlat organlari tizimida qonun chiqaruvchi, sud organlari, prokuratura organlari ajratiladi. Ba’zan esa kuch ishlatishga haqli bo‘lgan organlar, jumladan, armiya, politsiya, xavfsizlik organlari va shunga o‘xshash organlarni ko‘rsatishadi. Ularni davlat boshqaruv organlari tarkibiga kiritish to‘g‘riroq. Biroq, davlat bu faqat davlat organlari tizimini bilan cheklanib qolmaydi. Umuman olganda davlat turli davlat tashkilotlaridan iborat bo‘lib, ularga quyidagilari kiritish mumkin: 1. davlat organlari; 2. davlat muassasalari; 7

3. davlat korxonalari . Davlat korxonalari va davlat muassasalari davlatning mustaqil tuzilmalari sifatida amal qiladi. Biroq, bu holda ushbu korxona va muassasalarning ma’muriyati davlat organlari umumiy tizimiga kiradi. Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlab o‘tish kerak, bozor munosabatlarining rivojlanishi natijasida ko‘pgina korxonalarda mulkka egalikning xususiy, ko‘pincha aralash shakllari joriy etilmoqda, shu bois davlat korxonalarining soni kamayishi tabiiy, xuddi shuningdek mulkni nodavlat shaldiga asoslangan korxona va muassasalarning soni ham, tegishlicha ko‘payib bormoqda. Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlab o‘tish joiz, mamlakatimizda mahallalarning roli, ularning mahalliy masalalarai hal etishdagi o‘rni e’tiborga sazvor. Fuqarolar yig‘ini - mahalliy aholining o‘zini - o‘zi boshqarish organi bo‘lib, u o‘z maqomiga ko‘ra davlat organlari tizimiga kirmaydi. Ayni paytda u jamoat tashkiloti ham emas, ya’ni fuqarolar yig‘ini, davlat organi ham emas, jamoat birlashmalari ham emas, ular alohida bir tizim, ya’ni aholining o‘zini-o‘zi boshqarish organlari tizimiga kiradi. Davlat organlari bilan bir qatorda, davlatning mexanizmiga kiradigan mansabdor shaxsni ham ko‘rsatib o‘tish kerak. Mansabdor shaxs, bu qandaydir bir jismoniy shaxs bo‘lmasdan, balki u davlatning amaldori, davlatning individual elementi, o‘ziga xos davlat organi bo‘lib, u davlat organlari tizimida o‘zining muayyan tizimiga ega, o‘zining huquq va majburiyatlar doirasiga ega. Demak, davlatning mansabdor shaxsi, muayyan sifat jihatlariga javob beradigan va davlatning ma’lum bir lavozimini egallagan, hatti-harakatlari yuridik oqibat vujudga keltiradigan shaxsdir.O‘zbekiston Respublikasi prezidenti -O‘zbekiston davlatining eng oliy mansabdor shaxsi hisoblanadi, Toshkent shahar hokimi esa poytaxt shaharning eng yuqori lavozimli shaxsi hisoblanadi va shunga o‘xshash. Shunday qilib, biz ushbu rejada davlat mexanizmi tushunchasi, bu tushunchaning davlat apparati tushunchasi bilan, o‘zaro nisbati, davlat mexanizmining tarkibiy elementlari, ularning o‘ziga xos jihatlarini ko‘rib chiqdik va shu asnoda ayrim nazariy xulosalarni shakllantirdik: 8

-davlat mexanizmi davlat apparati kabi atamalar borasida ilmiy adabiyotda turli fikrlar mavjudligiga qaramay,ularning mazmunva mohiyati bir xil ekanligini e’tiborga olgan holda, umumiy tarzda davlat mexanizmi deb atagan ma’qul, mexanizm so‘zi apparat so‘zidan ko‘ra umumiyroq; -davlat mexanizmi tarkibi haqida turli fikrlar mavjudligiga qaramay, deyarli barcha mutaxassislar davlat mexanizmiga barcha davlat organlari,tashkilotlari hamda davlatning moddiy qo‘shimchasi hisoblangan kuch ishlatishga haqli bo‘lgan maxsus tuzilmalarni kiritishadi, shu bois davlat mexanizmi tarkibi bu davlat organlari va tashkilotlari hamda kuch ishlatish huquqiga ega bo‘lgan maxsus tuzilmalar majmuidir, deb tavsiflash mumkin; -davlat mexanizmi davlat paydo bo‘lishi bilan mavjud, biroq uning tarkibi, ixtisoslashuv darajasi, davlat xizmatchilari doirasi asrlar osha o‘zgarib, takomillashib kelgan bo‘Tlib, hozirgi zamon davlatlarida davlat mexanizmi juda katta va murakkab tuzilma sifatida namoyon bo’ladi. Davlat organi tushunchasi va turlari. Davlat mexanizmining dastlabki va eng muhim tarkibiy unsuri – bu davlat organidir. Davlat organi – bu davlat mexanizmining bir bo‘g‘ini bo‘lib, u muayyan xususiyatlarga ega. Davlat organi – davlat funksiyalarini ijro etishda qatnashuvchi va buning uchun hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan davlat mexanizmining bo‘g‘ini (unsuri) dir. Davlat organi – davlatning vazifa va funksiyalarini amalga oshiradigan davlat apparatining tarkibiy bo‘g‘inidir. Davlat organi quyidagi xarakterli belgilarga ega: 1. Davlat apparatining tarkibiy bo‘g‘ini bo‘lgan davlat organi davlat hokimiyat vakolatlarga yegadir, ya’ni amaldagi qonunchilikda mustahkamlangan davlat hokimiyatini amalga oshirish, davlat nomidan yuridik ahamiyatga molik qarorlar qabul qilish va bu qarorlarning bajarilishini ta’minlash imkoniyatiga ega. Davlat organlari ichki tuzilishga(tarkibga) ega. Ular yagona maqsad atrofida uyushgan bo‘linmalardan iborat bo‘lib, hamma uchun bir xil bo‘lgan tartib- intizomga rioya etadi. 9

Davlat organining jamiyatdagi boshqa tashkilot va tuzilmalardan asosiy farq qiluvchi jihati bo‘lib, uning davlat-hokimiyat xarakterdagi vakolatlarga egayekanligi hisoblanadi. Ilmiy adabiyotda davlat - hokimiyat vakolatning mazmuni yoritilgan. Masalan, M.I. Baytinning fikricha, davlat – huquqiy vakolat o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - davlat organining tashkil etilishi va faoliyati tartibi, uning ichki tuzilmasi, huquq va majburiyatlar yig‘indisi, ya’ni kompetensiyasi huquq normalari orqali mustahkamlangan bo‘ladi; - davlat organi o‘zida umumiy va individual qoidalarni ifodalagan yuridik aktlar chiqarish huquqiga ega; - yuridik aktlar orqali o‘rnatilgan qoidalar asosan, ishontirish, tarbiyalash, rag‘batlantirish choralari orqali ta’minlanadi, va ular ayni paytda davlatning majburlov kuchini qo‘llash imkoniyatini buzishdan qo‘riqlanadi; - davlat organi o‘zi chiqargan qarorlaming bajarilishini ta’minlash uchun davlat budjetidan ma’lum hajmdagi mablag‘larni olib ishlatish huquqiga ega bo‘ladi. Demak, davlat organining eng muhim belgisi - bu uning davlat-hokimiyat vakolatga ega ekanligidir. Davlat organi muayyan iqtisodiy tashkiliy alohidalik va mustaqillik bilan tavsiflanadi. Davlat organi muayyan mustaqillikka, avtonomlikka ega bo‘lsada, u yaxlit davlat mexanizmining bir qismidir, davlat tarkibida o‘z o‘rniga ega bo‘lib, uning boshqa qismlari bilan mustahkam aloqada bo‘ladi. Demak, har bir organ uchun, uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarini bajarishi uchun zarur bo‘lgan hajmda davlatning mablag‘i ajratiladi va u bu mablag‘ni qonunda belgilangan tartib va doirada ishlatadi. Davlat organining eng muhim belgilaridan biri muayyan mohiyatga va hajmga ega bo‘lgan hokimiyat vakolatlari (huquq va majburiyatlar yaxlitligi)ning mavjudligidir. Uning vakolati davlat organi tomonidan ular bo‘yicha qaror qabul qiladigan va bajaradigan aniq masalalar va vazifalar bilan belgilanadi. Har bir davlat organi o‘z kompetensiyasiga muvofiq tarzda yuklatilgan funksiya va vazifalarni ado etadi, shu tariqa bevosita davlatning ham vazifa va funksiyalari amalga oshiriladi, chunki davlat o‘z organlari orqali vazifalarini amalga oshiradi. 10

Har bir alohida organning funksiyalari yig‘indisidan, umuman davlatning funksiyalari shakllanadi. Vakolat odatda yuridik jihatdan (konstitutsiyada yoki joriy qonunchilikda) belgalab qo‘yilgan bo‘ladi. Davlat organi tomonidan o‘z vakolatini amalga oshirish nafaqat uning huquqi, balki burchi hamdir. O‘z kompetensiyasiga muvofiq ravishda davlat organi quyidagi hokimiyat vakolatlariga ega: a) ijro etilishi majburiy bo‘lgan huquqiy hujjatlar. Bu hujjatlar me’yoriy yoki individual (huquq me’yorlarini qo‘llashga doir hujjat) bo‘lishi mumkin; b) davlat organlari huquqiy hujjatlarining ijrosi turli usullar, shu jumladan majburlash va ishontirish tarzida ijro etilishini ta’minlash. O‘z vakolatini amalga oshirish uchun davlat organi zarur moddiy vositalarga, ya’ni "ashyoviy qo‘shimchalarga" ega bo‘ladi, moddiy baza bilan ta’minlanadi, moliyaviy mablag‘lar, bankdagi hisobraqami, moliyalash manbaiga (budjet hisobidan) ega bo‘ladi. Bular sirasiga turli xarakterdagi moddiy qiymatliklarni va davlat organi hisoblanmaydigan turli tashkilot, korxona va muassasalarni kiritish mumkin. Bunday tuzilmalar, garchi davlat organlari hisoblanmasa-da, biroq bu organlar tomonidan tegishli davlat funksiyalarini amalga oshirishga ko‘maklashadi, masalan, turli o‘quv yurtlari, o‘quv muassasalari, maktablar va bog‘chalar davlatning ma’rifiy sohadagi funksiyalarini amalga oshirishga yordam beradi. Davlat organi o‘zaro va organ bilan alohida huquqiy munosabatlarda bo‘lgan davlat xizmatchilaridan iborat. Davlat organi alohida shaxsdan, bir guruh odamlardan yoki jamoadan iborat bo‘lishi mumkin. Biroq davlat organida ishlaydigan odamlar oddiy odamlar bo‘lmay, balki davlat xizmatchilaridir. Davlat organining jismoniy ifodasi bo‘lib, unda ishlaydigan insonlar hisoblanadi. Ular rasmiy xodimlar bo‘lib, o‘zaro oilaviy, fuqaroviy va boshqa munosabatlarga kirishmaydi. Shu o‘rinda davlat xizmatchisi tushunchasiga to‘xtalib o‘tish lozim. Davlat xizmatchilari – bu ushbu davlatning fuqarolari bo‘lgan, tegishli qonunda belgilangan tartibga muvofiq, belgilangan haq evaziga davlat xizmati 11

majburiyatini bajarayotgan shaxslardir. Davlat xizmatchilarining mavqei, huquqi va burchlari qonunchilik tomonidan belgilanib, ularning huquqiy maqomini ta’minlaydi. Ular tomonidan hokimiyat vakolatla-ridan foydalanish hajmi va tartibi qonunchilik tomonidan belgilanib, lavozim yo‘riqnomalari, shtat jadvallari va shu kabilarda izohlanadi. Hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan, huquqiy hujjatlar chiqarib, ularni mustaqil ravishda hayotga joriy etuvchi mansabdor shaxslar davlat xizmatchilari qatoriga kiradi. Davlat xizmatchilari bevosita moddiy boyliklar yaratmaydi, shu sababdan ularni jamiyat boqadi. Ular egallab turgan lavozimiga hamda bajargan ishiga muvofiq tarzda davlat organidan ish haqi oladi. Shunday qilib, davlat organi – davlat mexanizmining yuridik jihatdan rasmiylashgan, davlat-huquqiy vakolatlarga ega bo‘lgan va davlat xizmatchilaridan tashkil topgan, davlatning muayyan vazifa va funksiyalarini o‘z kompetensiyasi doirasida amalga oshirish uchun moddiy vositalarga ega bo‘lgan hamda tashkiliy va xo‘jalik jihatidan alohida bo‘lgan qismidir. Davlat organlarining turlari Ma’lumki davlat faoliyati nihoyatda serqirra bo‘lib, uning vazifa va funksiyalarini bajaruvchi davlat organlari ham shunga mutanosib ravishda ko‘pqirrali bo‘lib tashkil etilgan. Shu bois ham, davlat organlari turlicha asos va mezonlar bo‘yicha turli guruhlarga ajraladi. Ilmiy adabiyotda davlat organlari quyidagi mezonlar asosida tasniflanadi: 1. tashkil etilish usuliga; 2. hokimiy vakolatlarining hajmiga; 3. kompetensiyalarning kengligiga; 4. hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga; 5. qarorlarni qabul qilish tartibiga qarab va sh.k. Davlat organlari tashkil etilish tartibiga qarab birlamchi va hosila, ya’ni ikkilamchi organlarga ajratiladi. Birlamchi davlat organlari deb shunday davlat organlariga aytiladiki, ular 12

boshqa bironta organ tomonidan tashkil etilmaydi, ya’ni ular yo meros qoldirish tartibi bo‘yicha, (masalan merosiy monarxiya), yoki belgilangan tartibga ko‘ra saylab qo‘yiladi va o‘z vakolatlarini bevosita saylovchilardan olishadi. Davlat organlarining hosila, ya’ni ikkilamchi turiga shunday organlar kiradiki, ular birlamchi organlar tomonidan tashkil etiladi va davlat-hokimiyat vakolatlar beriladi. Ular sirasiga ijro etuvchi-farmoyish beruvchi organlarni, prokuratura organlarini kiritish mumkin. Davlat organlari o‘zlariga tegishli bo‘lgan hokimiyat vakolatlar hajmiga qarab, yuqori va mahalliy organlarga bo‘linadi. Davlatning yuqori organlari o‘z faoliyatida bevosita davlat hokimiyatini o‘zlarida ifoda etishadi va o‘z hokimiyatini butun mamlakat miqyosida amalga oshiradi, mahalliy organlar esa, odatda ma’muriy hududiy bo‘linmalarda tashkil etilib, o‘z faoliyatlarini aniq bir mahalliy hududga tarqatadi, xolos. Hamma mahalliy organlar ham davlat organi bo‘lavermaydi (masalan, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi). Davlat; oliy organlari davlat hokimiyatini eng ko‘p darajada o‘zida mujassamlashtiradi va uni davlatning butun hududiga tatbiq etadi. Davlatning mahalliy organlari ma’muriy-hududiy birliklar (grafliklar, okruglar, kommunalar, uyezdlar, viloyatlar va hokazo)da faoliyat ko‘rsatadi, ularning vakolati faqat o‘z hududlari doirasida amalga oshiriladi. Bundan tashqari davlat organlari yana saylab qo‘yiladigan va tayinlanadigan davlat organlariga bo‘linadi. Davlat mexanizmi, uning oliy organlari tasnifiga bevosita hokimiyatni taqsimlash tamoyili ta’sir ko‘rsatadi. Unga ko‘ra qonunchilik, ijroiya va sud organlari tashkil etiladi. O‘zbekiston Respublikasining ham saylab qo‘yiladigan davlat organlari mavjud bo‘lib, ular jumlasiga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi – Parlamenti (Qonun chiqaruvchi organ), O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va xalq deputat- lari viloyat, shahar va tuman Kengashlarini kiritish mumkin. Davlat organlarini hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga muvofiq, - qonun chiqaruvchi davlat organlari, - ijro etuvchi davlat organlari, - sud hokimiyati organlariga ajratiladi. 13

Qonunchilik organlari. Odatda qonun chiqarish huquqi oliy hokimiyat vakillik organlariga tegishli bo‘ladi. Ular umumiy «parlament» tushunchasi bilan ifodalanadi. Angliya, Kanada, Hindiston va boshqa mamlakatlarda «parlament» termini - qonunchilik organining nomini bildiradi, boshqa mamlakatlarda esa uning nomi o‘zgacha. Dunyo davlatlari hamjamiyati mushtarak halqaro tizim sifatida maydonga chiqadi. Ushbu umumbashariy tizimning alohida mustaqili bo‘lgan davlatlar barcha sohalar bo‘yicha hamkorlikda, o‘zaro uzviy aloqadorlikda va bog‘liq holda rivojlanadi. Har bir aloida olingan davlat boshqa davlatning siyosiy – huquqiy, qonunchilik va davlat qurilishi borasidagi ilg‘or, ijobiy tajribasidan foydalanish mumkin. Siyosiy – huquqiy tizimlarni demokratik tarzda qayta tuzayotgan, parlament islohotlari orqali ikki palatali qonun chiqaruvchi organni shakllantirish yo‘lidan borayotgan O‘zbekiston uchun xorijiy mamlakatlarning parlamentrizm tajribasini o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi, albatta. Parlamentarizmning taraqqiyoti burjuaziya davlatchilik-ning shakllanishi va taraqqiyoti davriga to‘g‘ri keldi. Aynan shu paytda uning asosiy vakolatlari doirasi qaror topdi: qonunlar qabul qilish, budjetni tasdikdash, hukumatga so‘rovlar va uning faoliyatini muhokama qilish shaklvda nazorat etish, ishonch yoki ishonchsizlik bildirish va shu kabilar. Ijtimoiy hayot murakkablashgani sayin, odatda, ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqklyot jarayonida hukumat rolining o‘sishi va parlament rolining pasayishi kuzatiladi. Dunyo mamlakatlarining ko‘pchiligida parlamentlar yuqori va quyi palatadan iborat bo‘ladi. Kichik mamlakatlar (Daniya, Finlyandiya) parlamentlari bir palatali bo‘ladi. Yuqori palata, odatda, demokratik bo‘lgan quyi palatani muvozanatlashga xizmat qiladi. Davlat boshlig‘i. Uch qismga bo‘lingan davlat hokimiyati o‘z yagonaligi va suverenligini yo‘qotmaydi: uning hukmronligini ta’minlovchi manba yagona - xalq; u mamlakat aholisining yagona tub manfaatlarini ifodalaydi. Shu sababdan qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatining mustaqilligi mutlaq bo‘lmay, nisbiydir. Davlat boshlig‘i bu organlarning yaxlit davlat irodasi manfaati yo‘lida va 14

umumdavlat maqsadlari yo‘lidagi faoliyatning muvofiqlashtirilishini ta’minlashi kerak. Zamona-viy davlatlarda davlat rahbarlari odatda yagonadir: konsti-tutsion monarxiyada – monarx, respublikalarda – prezident. Monarx konstitutsiyaviy qarorlar yoki qaror topgan an’analarga ko‘ra, parlamentga nisbatan qator hukukdarga ega: sessiya chaqirish, sessiyani tarqatish (odatda kuyi palata-da), yuqori palata a’zolarini tayinlash, qonunlarni tasdiklash va e’lon qilish kabi. U partiyaviy fraksiyalar ko‘pchiligi yoki parlament fraksiyalari koalitsiyasi fikrini e’tiborga olgan holda hukumat rahbari va vazirlarni tayinlaydi (yoki tasdikdaydi). Rasmiy jihatdan u oliy bosh qo‘mondon hisob-lanadi va xalqaro munosabatlarda mamlakat nomvdan ish ko‘radi. Amalda bu vakolatlar hukumat (yoki tegashli vazirlik) tomonidan amalga oshiriladi. Prezident chet ellik diplomatik vakillarni qabul qiladi, boshqa davlatlarga elchilar tayinlaydi, qator mamla-katlarda xalqaro shartnoma va bitimlarni tasdiklaydi, harbiy kuchlarning oliy bosh qo‘mondoni hisoblanadi. Ayrim mamlakat-larda prezident parlamentni tarqatib yuborish, qonunni tasdiqlashdan bosh tortish, uni ikkinchi bor parlament ixtiyoriga havola etish huquqiga ega. Ijroiya organlari. Ijroiya hokimiyati bevosita mamlakatni boshqarayotgan xukumatga tegashlidir. Hukumat, odatda, hukumat rahbari (bosh vazir, kengash raisi yoki vazirlar mahkamasi raisi, birinchi vazir, kansler va shu kabilar), uning o‘rin-bosarlari va hukumat a’zolaridan iborat bo‘lib, ular davlat boshqaruvining alohida idoralarini (vazirliklar, departa-mentlar) boshqaradi va vazirlar, kotiblar, statis-kotiblar deb nomlanadi. Har bir davlatda bitta hukumat tashkil etiladi. Federativ davlatda umumfederal hukumati va federatsiya a’zolari hukumati mavjud bo‘ladi. Hukumat o‘z vakolati doirasiga kiruvchi barcha masalalar bo‘yicha ijro etilishi majburiy bo‘lgan huquqiy hujjatlar chiqaradi (farmonlar, dekretlar, qarorlar va farmoyishlar). Hukumat o‘zining ko‘p tomonlama faoliyatini davlat ma’muriyatining ko‘p sonli organlari – vazirliklar, mahkamalar va komissiyalar va shu kabilar orqaly amalga oshiradi. Vazirliklar va boshqa idoralar murakkab, keng taraqqiy etgan amaddorlarning byurokratik apparatiga ega bo‘lib, davlat mexanizmi asosini 15

tashkil etadi. Huquq organlari birmuncha murakkab, fuqarolik, jinoiy, ma’muriy, harbiy dala, transport va boshqa sudlardan iborat tizimdir. Uning boshida oliy va konstitutsiyaviy sudlar turadi. Sud organlari sud yuritishning protsessual huquqi tomonidan tartibga solinadigan odil sudlovni amalga oshiradi. Sudlar mustaqildir. Qonunchilikda barchaning qonun va sud oldida tengligi, ishni ko‘rib chiqishda maslahatchilarning ishtirok etishi, aybdorning himoyalanish huquqi kabi demokratik tamoyillar belgalab qo‘yilgan. Davlat organlarini yana qanday makonda, hududda harakat qilishlariga qarab, markaziy va mahalliy organlarga ajratish ham mavjud, bunda sud, prokuratura, qurolli kuchlar doimo markaziy organlar tarkibiga kiradi. Markaziy hokimiyat organlari. Bunday organlar sirasiga mamlakatlarning qonunchilik organlari, ijro etuvchi organlari va tegishli ravishda ularga bo‘ysinuvchi markaziy organlar kiradi. Ularning vakolatlari doirasi va tashkiliy huquqiy shakllari alohida qonun hujjatlari bilan belgilab qo‘yiladi. Mahalliy hokimiyat organlari. Bunday organlar yoki mansabdor shaxslar (gubernatorlar, prefektlar, komissarlar va shu kabilar) odatda hukumat tomonidan u yoki bu hududni boshqarish uchun tayinlanadi (Finlyandiya, Lyuksemburg). Ko‘pincha tayinlangan mansabdor shaxslar bilan birga hududiy miqyosda aholi tomonidan saylangan mahalliy hukumat organlari faoliyat ko‘rsatadi. Shunday davlatlar ham borki, u yerda mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish vazifasini aholi tomonidan saylanadigan mahalliy ma’muriyat bajaradi. Davlat organlarini faoliyati harakati davomiyligiga qarab, doimiy va muvaqqat organlarga bo‘lish mumkin. Albatta, (O‘zbekiston davlatining asosiy davlat organlari doimiy asosda amal qiladi, biroq ma’lum bir favqulodda holatlar ta’siri ostida muayyan muvaqqat organlar ham tashkil etilishi mumkin, masalan, tabiiy ofat yuz bergan va uning oqibat-larini tugatish paytida ma’lum bir davlat tuzilmasi tashkil etilishi mumkin. Shunday qilib, davlat organi bu davlat mexanizmining tarkibiy bir mustaqil bo‘g‘ini bo‘lib, uning faoliyati orqali davlatning malum bir funksiyasi amalga oshiriladi. Shu bois ham davlat organi davlatning bir qismidir, deyish mumkin. 16

Davlat organi ham xuddi davlat kabi ijtimoiy tuzilmadir. Davlat organi, ayni paytda davlatning bir elementi hamdir. Har bir davlat organi qonunda belgilangan tartib va asoslarda, tegishli vakolatlar majmuasiga, ya’ni kompeten-siyasiga ega va shu kompetensiya doirasida u faoliyat olib boradi va davlat nomidan ish yurgizadi, o‘ziga yuklatilgan funksiyalarni ado etadi. Shunday qilib, davlat organlari davlat mexanizmining, davlat apparatining tarkibiy elementlari bo‘lib, ular davlatning muayyan bir funksiyasini amalga oshiradi. Davlat mexanizmida prokuratura va nazorat organlarining tutgan o‘rni. Davlat mexanizmi va uning tarkibiy elementlari haqida gapirganda, bevosita har bir davlatda amal qiladigan nazorat (kontrol) organlari haqida ham to‘xtalish lozim bo‘ladi. Shu munosabat bilan, yuridik ilmiy adabiyotda ancha munozaralarga sabab bo‘lgan bir masalani, ya’ni barcha davlat organlari va tuzilmalarini hokimiyatning uch tarmog‘idan biriga kiritib bo‘lavermaydi, shu bois ularni nazorat hokimiyati tarmog‘i sifatida e’tirof etish lozim degan fikr mavjudligini ta’kidlab o‘tish kerak. Biroq, rossiyalik huquqshunos olim V.A. Chetverninning fikricha, davlatchilik unchalik rivojlanmagan mamlakatlarda, uch hokimiyat tarmog‘ining bittasining ham tarkibiga kiritsa bilmaydigan organlarning mavjudligi, ushbu mamlakatlarda umuman hokimiyatlarning bo‘linmaganligini yoki hokimiyatlar bo‘linishining prinsipial tarzda buzilganligini ko‘rsatadi. Yuqorida qayd etilgan muallifning fikricha, qaerda hokimiyatlar bo‘linishi to‘la amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘sha joyda muayyan bir organni qaysi hokimiyat tarmog‘iga kiritish masalasi ko‘ndalang bo‘lmasligi kerak, «ta’sis hokimiyati», «Prezident hokimiyati» kabilar haqiqiy hokimiyat bo‘linishi sharoitida bo‘llishi mumkin emas. Agarda, mabodo, ozgina chetga chiqishlar bo‘lsa-da, biroq bu holat yangi hokimiyat tarmog‘ining shakllanishiga olib kelmasligi kerak. Prokuratura organi qonuniylik ustidan nazorat olib borishni amalga oshira borib, hukumat bilan birga ijro hokimiyatiga mansubdir. Prokuratura faoliyatining mazmun va mohiyati qonunlarning ijro etilishini ta’minlashga 17

qaratilganligini nazardan chetga chiqarmaslik kerak, bizningcha. Shu bois, bu masalani hal etishda ushbu holatni e’tirof etmaslikning iloji yo‘q. Kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida davlat paydo bo‘llganidan boshlab davlat organlari tizimi ham vujudga kelgan, zotan, davlat o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishi va vazifalarini ado etishi uchun maxsus vakolatli tuzilmalar - davlat organlariga zarurat bo‘lgan. O‘sha davrlardan beri insoniyat davlat organlari tizimini qanday samarali tashkil etish, uning faoliyatini takomil-lashtirish ustida bosh qotirib kelmoqda. Bu masalaning ijobiy echilishida hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Davlat organlari tizimi, ya’ni davlat apparati faoliyatini samarali tashkil etishning, maqsadga muvofiq huquqiy shakli sifatidagi, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi, aslida, hokimiyat vakolatlari suiiste’mol qilinishining oldini olishga qaratilgan. Yaxlit va yagona davlat hokimiyati, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga muvofiq, mustaqil uch tarmoqqa - qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga bo‘linadi va ular o‘zaro bir-birlarining faoliyatini hamda o‘z vakolatlari doirasidan tashqariga chiqmasliklarini nazorat qilib boradi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11 - moddasida davlat organlari tizimi hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga asoslanishi mustahkamlab qo‘yilgan. Hozirgi kunda mamlakatimizda hokimiyatlar bo‘linishi prinsipining tashkiliy-huquqiy bazasi, mexanizmi mavjuddir. Mamlakatimizda qonun chiqaruvchi hokimiyat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi - Parlamenti faoliyati orqali amalga oshiriladi. Oliy Majlis qonun chiqaruvchi vakillik organi bo‘lib, u Konstitutsiya, qonunlar va qarorlar qabul qiladi va ularning ijrosi ustidan nazorat ham olib boradi. O‘zbekistonda ijro hokimiyatiga (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti boshchilik qiladi. Ijro hokimiyati, bevosita, O‘zbekiston Respublikasi hukumati - Vazirlar Mahkamasi, Vazirliklar, Davlat qo‘mitalari va boshqa markaziy idora organlari tomonidan amalga oshiriladi. Mamlakatimizda sud hokimiyati O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi, (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Xo‘jalik Sudi, Harbiy sudlar tizimi tomonidan amalga 18

oshiriladi. Ta’kidlash lozimki, hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi huquqiy davlat qurishning asosiy shartlaridan biri sifatida ham amal qiladi. O‘zbekistonda hokimiyatlar bo‘linishi prinsipini to‘la qonli amalga oshirish borasida huquqiy, tashkiliy-amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, sud hokimiyatini mustaqil, kuchli hokimiyat tarmog‘iga aylantirish borasida keyingi paytlarda qilinayotgan ishlar juda salmoqlidir. Hozirgi kunda, «Hokimiyatning uchinchi tarmog‘i bo‘lmish sud tizimini mustahkamlash, sudlarning mustaqil-ligini, ularning faqat qonunga bo‘ysunishini kuchaytirish borasida mohiyat-e’tiboriga ko‘ra mutlaqo yangi qadam qo‘yildi, desak, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi»1. Mamlakatimizda o‘tkazilayotgan sud islohotlaridan «asosiy maqsad shuki, biz odamlarning sudlarga faqat jazolovchi idora deb emas, balki avvalo insonning haq - huquqlarini himoya etuvchi idora deb qarashiga erishmog‘imiz kerak». Huquqiy davlat qurishda va huquqiy davlatning faoliya-tida qonun ustuvorligi, qonunlarning to‘la ijro etilishi muhim ahamiyatga egadir. Ushbu vazifani bajarishda prokuratura organlarining faoliyati muhim o‘rin tutadi. Prokuratura organlari barcha huquq sub’ektlari, ya’ni davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar tomonidan qonunlarning to‘liq va aniq, bir xilda bajarilishi ustidan nazorat qiladi. 2001 yilda yangi tahrirda qabul qilingan «Prokuratura to‘g‘risida»gi Qonunning 1-moddasida mustahkamlanganidek, «O‘zbekiston Respublikasi prokuraturasi O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarlik qiladigan prokuratura organlarining yagona markazlashtirilgan tizimidir». Shu munosabat bilan prokuratura organlarining davlat organlari tizimida tutgan o‘rni haqida fikr yurgizish ahamiyatga molikdir. Bu boisi, MDH davlatlarida, jumladan, (O‘zbekistonda davlat hokimiyati tizimi hokimiyatlar bo‘linishiga asoslanib, faoliyat yurgiza boshlaganligi munosa-bati bilan, prokuratura organlari hokimiyatning qaysi tar-mog‘iga kiradi - degan masala tez- tez o‘rtaga tashlanmoqda. Bu masalaning munozaraga sabab bo‘lishining yana bir sababi, 19

Konstitutsiyada, Prokuratura haqidagi qonunda ham prokuratura organlarining qaysi hokimiyat tarmog‘iga kirishi haqida qoida mustahkamlanmagan. Ayni paytda, bunday holat nafaqat bizning qonunchiligimiz, balki ko‘pchilik MDH davlatlari qonunchiligi uchun ham xos ekanligini ta’kidlash mumkin. Shu o‘rinda Markaziy Osiyo mamlakatlari Konstitutsiyalarida prokuratura organlari va ularning davlat mexanizmida tutgan o‘rni masalasiga biroz to‘xtash joiz. Jumladan, Tojikiston Konstitutsiyasida, sud hokimiyatiga bag‘ishlangan 8- bobdan so‘ng «Prokuratura» deb nomlangan 9-bobda prokuratura organlariga doir qoidalar garchi alohida mustahkamlangan bo‘lsa-da, biroq bu organlarning biron-bir hokimiyat tarmog‘iga kirish-kiraiasligi haqida qoidalar yo‘q; Turkmaniston Konstitutsiyasida 7- bolim prokuratura or-ganlariga maxsus bag‘ishlangan bo‘lib, biroq, unda bu organ-ning hokimiyat tizimida tutgan o‘rni masalasi ochiq qolganli- gini kuzatish mumkin; Bu masaladagi Qirg‘iziston qonunchiligining tutgan yondashuvi e’tiborga loyiq, jumladan, Qirg‘iziston Prokuratura to‘g‘risidagi qonunining 1-moddasida bu masalada aniqlikni ko‘rish mumkin: unda «Qirg‘iziston Respublikasi Prokuraturasi - ijro hokimiyati tizimidagi davlat organidir», deb mustahkamlab qo‘yilgan. Qozog‘istonda prokuratura organ-lariga huquq qo‘llash faoliyati ustidan ham nazorat funksiya-sining berilishi, hozirgi kunda, ya’ni sud hokimiyatini kuchaytirish maqsadida, prokuraturaning vakolatlari qayta ko‘rilayotgan bir paytda, bu organ funksiyalarining kuchayti-rilishi, sud hokimiyatining mustaqilligini kuchaytirish borasidagi jarayonlarga ta’sir etishi mumkin. Yuqoridagi-lardan ko‘rinib turibdiki, prokuraturaning qaysi davlat hokimiyati tarmog‘iga mansubligi masalasida qardosh respublikalarda ham aniqlik kuzatilmaydi. Prokuraturada qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat olib borishi funksiyasi bor yoki yo‘qligi, bu joyda, bizningcha ahamiyatli, chunki, shu funksiya prokuratura organlarida bo‘lmasa, bu holda uning biron- bir hokimiyat tarmog‘iga yaqin turishini e’tirof etish mumkin bo‘lar edi. Shu bois, MDH davlatlari ichida Gruziya Konstitutsiyasi bu masalada yangicha 20

yondashgan deyish mumkin, uning 92- moddasida «prokuratura - sud hokimiyati idorasi (ajratish -muallif tomonidan.) bo‘lib, u jinoiy-huquqiy ta’qib, surishtiruvni va jazolarni ijro etish ustidan nazoratni, shuningdek, sudda davlat qoralovini amalga oshirishi» mustahkamlangan.Demak, Gruziya prokuraturasida qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishi ustidan prokuratura nazorati funksiyasi yo‘q, shu bois uni sud hokimiyati tarkibiga kiritish mumkin bo‘lgan, deyish mumkin. Ayni paytda, ko‘pgina davlatlarda prokuratura organ-lari sud va ijro hokimiyatining o‘rtasida turadigan tuzilma maqomiga ega.(Italiya,Polsha va b.) Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlash zarur. Prokuratura organlarining vazifalari, vakolatlari, davlat hokimiyatida tutgan o‘rni turli davlatlarda turlicha, masalan, AQShda Adliya vaziri bosh prokuror vazifasini o‘taydi, Italiya, Ispaniya va Belgiyada esa prokuratura sudlar huzurida amal qiladi, ba’zi davlatlarda, jumladan, Buyuk Britaniyada prokuratura instituti mavjud emas, uning funksiyalari tegishlicha advokatlar korpusi a’zolari tomonidan, muhim ishlar yuzasidan esa ommaviy ta’qib direktori tomonidan amalga oshiriladi. Aksari demokratik davlatlarda prokuratura organining asosiy vazifasi bo‘lib sodir etilgan jinoyatlarni jinoiy-huquqiy ta’qib etish, dastlabki tergov va jazolarning ijro etilishini nazorat qilish va nihoyat, sudda ommaviy qoralovni amalga oshirish hisoblanadi. Ayni paytda, prokuratura organlarini, uning hozirgi holatida u yoki bu hokimiyat tarmog‘iga sun’iy ravishda kiritish samarasiz yondoshuv, bizningcha. Professor Islomov ta’kidlaganidek, hozirgi kunda, « ... prokuratura o‘z funksiyalariga ko‘ra, sof shaklda davlat hokimiyatining biron-bir tarmog‘iga mansub bo‘la olmaydi». Shu o‘rinda, yirik davlatshunos olim V.V.Lazarevning muayyan bir davlatda davlat organlari tizimi, haqiqatan hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga asoslangan bo‘lsa, bu holda nazorat, ta’sis va boshqa hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati bilan bir qatorga qo‘yib bo‘lmaydi, zero bunday yondoshuv, umuman, nafaqat hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishini inkor etibgina qolmay, balki 21

butunlay hokimiyat bo‘linishini inkor etadi1, degan fikrini eslash joiz. Davlat boshqaruv organlari tizimida o‘ziga xos o‘rinni Inspeksiyalar egallaydi. Inspeksiyalar faoliyatining bosh yo‘nalishi o‘ziga yuklatilgan masala yuzasidan nazorat funksiyasini olib borish hisoblanadi. Inspeksiyalar ham maxsus vakolatli idoralar turkumiga kiradi va Respublika miqyosida amal qiladi. Inspeksiyalar Respublika davlat boshqaruv organlari sifatida, boshqa tashkiliy-huquqiy shakllardagi organlar-dan, faoliyati aynan nazorat qilishga yo‘naltirilganligi bilan farq qiladi. 2003 yil 9 dekabrda qabul qilingan (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika davlat boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to‘g‘risida» gi Farmonida Respublika ahamiyatiga molik Inspeksiyalar ro‘yxati ko‘rsatilgan. Ta’kidlash joizki, mazkur organlarning nazorat funksiya-siga egaligi, bu idoralarda maxsus vakolat - ma’muriy majburlash choralarni qo‘llash yuzasidan vakolatlarga ega bo‘lishni taqozo etadi va shu bois ular shunday vakolat-larga ega hamdirlar. Tekshirish-nazorat funksiyalarini amalga oshirish bu organlarining asosiy prerogativasi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yuqorida qayd etilgan Farmonida Mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan O‘zbekiston Respublikasi davlat Inspeksiyalarining ro‘yxati berilgan: 1. O‘zbekiston Respublikasi Parvozlar xavfsizligini nazorat qilish davlat Inspeksiyasi. 2.O‘zbekiston Respublikasi Temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizligini nazorat qilish davlat Inspeksiyasi. 3.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi Katta va alohida suv xo‘jaligi obektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat qilish davlat Inspeksiyasi. 4.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuri-dagi O‘zbekiston neft mahsulotlari va gazdan foydalanishni nazorat qilish davlat Inspeksiyasi. 5.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat don Inspeksiyasi. 6.O‘zbekiston Respublikasi Elektr energetikada nazorat bo‘yicha davlat 22

Inspeksiyasi. 7.O‘zbekiston Respublikasi Sanoatda va konchilikda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat Inspeksiyasi. Shunday qilib, davlat mexanizmida hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga muvofiq shakllangan uch hokimiyat tarmog‘i tizimiga kiruvchi organlardan tashqari yana bir necha davlat organlari tizimi mavjud bo‘lib, ular davlatning o‘z oldiga qcTygan vazifalarini bajarishda hamda fiinksiyalarini amalga oshirishda o‘ziga xos rolni cftaydi va yaxlit davlat mexanizmining tarkibiy elementlari hisoblanadi. 23

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, «O‘zbekiston», 2003. 2. Axmedshayeva. M.A. Davlat mexanizmi va hokimiyatlar bo‘linishi. TDYUI, Toshkent, 2005. 3. Mualliflar jamoasi. Davlat va huquq nazariyasi. TDYUI, Toshkent, 2000. 4. Yuridik ensiklopediya Tadjixanov U. taxriri ostida, Toshkent, «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh taxririyati, 2001. 5. Ilin I. Ogryaduvdey Rossii. M.: Teleks, 1993. 6. Yuridik atamalar qomusiy lug‘ati. Mualliflar jamoasi, TDYUI, Sharq nashriyoti, 2003. 7. N.Marchenko. Razdeleniye vlastey v gosudarsvennom mexanizme. M.: 1998. 24

O'xshashlar

Davlat mexanizmi tushunchasi va xususiyatlari

Davlat shakllari

Davlat belgilari

Davlat boshqaruv shakli

Davlat tuzilish shakli