Davlat belgilari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat belgilari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

Davlat belgilari Reja : 1. Davlat belgilari tushunchasi 2. Davlat belgilari tarkibiy q ismlari 3. Davlat belgilarining davlat va xuquqni o’rganishdagi axamiyati 4. Davlat belgilarining mazmuni Davlat belgilari

Davlat to‘g‘risidagi, uning tushunchasi, mohiyati va jamiyatdagi roli (o‘rni) to‘g‘risidagi masalalar (savollar) davlatshunoslik borasidagi uzoq davom etib kelayotgan va bahslarga sabab bo‘layotgan masalalar qatoriga kiradi. Ushbu bahslarning asosi nimada? Bular esa kamida 3 ta sabab bilan tushuntiriladi: Birinchidan, aytib o‘tilgan masalalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita har xil qatlam, jamiyatdagi sinflar, siyosiy partiyalar va xarakatlarning manfaatlarini ifoda etadi. Ikkinchidan, hech qaysi bir tashkilot bajariladigan ishlarning xilma-xilligi yoki jamiyat taqdiriga ta’sir doirasi yuzasidan davlat bilan tenglasha olmaydi. Uchinchidan, davlat – juda murakkab hamda ikki qarama-qarshiliklarga ega bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hodisadir. Davlatning tushunchasi, mohiyatini, ko‘p tomonli qirralarini, xususiyatlari va belgilarini ochib berish vazifasi - favqulodda murakkab vazifadir. Bu vazifani faqat davlatni konkret-tarixiy o‘rganish paytida uni iqtisodiyot bilan, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayoti bilan bog‘lagan holda hamda fanning mavjud va yangi yutuqlaridan foydalanib o‘rganish darkor. Qadimdan olim va mutafakkirlar davlat nima, degan savolga javob topishga urinib kelganlar. Qadimgi rimlik orator, faylasuf va siyosatchi Mark Tulmit Sitseron bir vaqtning o‘zida (davlat to‘g‘risida) ham savol bergan, ham shunday javob bergan: "Ha davlat bu nima, agar u umumiy huquq tartibot bo‘lmasa". Sitseronning bu masala bo‘yicha ko‘pgina izdoshlari va davom ettiruvchilari bo‘lgan, ular davlatga huquq tartibotning tashkiloti, uning asosiy mohiyati va vazifasi ham shunda deb tavsif berganlar (G.Kelzen, P.Struve va b.). Davlat belgilari tushunchasi Burjuaziya davrida davlat – bu kishilarning majmui (ittifoqi), ular tomonidan egallagan xudud va hokimiyat degan ta’rif (aniqlik) keng tarqaldi. Taniqli davlatshunos L.Dyugi davlatning 4 ta elementini ajratib ko‘rsatadi:kishilik individlarining ittifoqi; ma’lum xududni; 2

mustaqil (suveren) hokimiyatni; xukumatni. G.F.SHershenevichning yozishicha, "Davlatning nomi bilan – bitta hokimiyatga bo‘ysungan, ma’lum xududlarda joylashgan kishilarning ittifoqi" tushuniladi. Davlatga ta’rif berishga K.Marks va F.Engelslar ham bir necha bor e’tibor berishgan. F.Engels davlatga keyinchalik qisqacha shunday ta’rif berdi: "davlat – bir sinfning ikkinchi sinf ustidan ezish uchun ishlatiladigan mashinasidan boshqa narsa emas". Bu tushunchaga V.I.Lenin boshqacharoq o‘zgartirish kiritib, shunday yozadi: "davlat – bu bir sinfning boshqa sinf ustidan xukmronligini qo‘llab- quvvatlab turuvchi mashina". Bu talqinlar fan va rasmiy siyosatda keng tarqatilgan. Lekin bunday ta’riflar shunday davlatlarga mos keladiki, ya’ni qayerda sinfiy ziddiyat va siyosiy qarama-qarshiliklar ko‘p bo‘lib, jamiyatning bo‘linib ketishi xavfi bo‘lgan joylarda (davlatlarda). Boshqacha aytganda, bu ta’rif diktatorlik davlatlariga to‘g‘ri keladi. Hozirgi o‘quv darsliklarida davlatga o‘zining maxsus apparatiga ega bo‘lgan, ya’ni o‘z zaylini butun mamlakat miqyosida majburiy ravishda o‘tkaza oladigan ommaviy hokimiyatning siyosiy-xududiy suveren tashkiloti deb ta’rif beriladi. Lekin bu ta’rifda davlat bilan jamiyat o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘z ifodasini sustroq topgan. Shuning uchun ham davlatga quyidagicha talqin beriladi: Davlat – bu jamiyatning birligi va butunligini ta’minlovchi, (jamiyatni boshqarishda davlat mexanizmi) qonuniylik va huquq tartibotga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga kafolat beruvchi, huquqqa umummajburiy axloqiy kuch kuch etuvchi suveren ommaviy hokimiyat o‘rtasida vositalikni amalga oshiruvchi siyosiy tashkilotdir. 3

Yuqorida keltirilgan ta’rif davlat tushunchasini umumiy tomonini ifodalaydi, lekin bu ta’rif zamonaviy yoki hozirgi zamon davlati uchun to‘g‘riroq keladi. Bunda biroq e’tiborni jalb qiladigan tomoni, davlat butun jamiyat va uning barcha fuqarolarining siyosiy tashkilotidir deyilganidir. U muhim ijtimoiy ishlarni boshqaradi, jamiyatning bir butunligini ta’minlaydi, jamiyat uchun hayotiy muhim bo‘lgan funksiyalarni bajaradi. Shu bilan bir vaqtda davlat (asosan huquqiy davlat) fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlashga jamiyatda mustahkam va insonparvar bo‘lgan huquq tartibotni qo‘llab-quvvatlashga chaqirilgan. Davlat sinfiy nuqtai nazardan yondoshib quyidagicha ta’rif ham beriladi: Davlat – bir sinfning boshqa sinf ustidan, jumladan kamchilikning ko‘pchilik ustidan xukmronligini qo‘llab-quvvatlab turuvchi siyosiy tashkilot bo‘lib, u mohiyatan iqtisodiy va siyosiy xukmron sinfning diktaturasidir. Yana umumijtimoiy nuqtai nazardan yondoshish bo‘lib, unda: Davlat – siyosiy tashkilot-assotsiatsiya bo‘lib, uning a’zolari ommaviy hokimiyatning tuzilishi va munosabatlariga ko‘ra bir butun bo‘lib birlashadilar, ular o‘rtasidagi munosabatlarni yechimini topishga qaratilgan quroldir. I.Kantning fikricha, davlat kishilarning huquqiy qonunlarga bo‘ysundirilgan birlashmasidir, deyiladi. Davlatning mohiyati to‘g‘risida masalaga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu masala – davlat hokimiyati kimning qo‘lida, kimning manfaatlarini ko‘zlab va uni kim amalga oshirishi haqida bo‘ladi, ya’ni bosh va asosiy masala bo‘lib davlat hokimiyati hisoblanadi. Shuning uchun ham bu muammo o‘tkir baholarga ega bo‘ladigan masala deb qaraladi. Jumladan: XX asrda tarqalgan elit nazariyasi tarafdorlari xalq ommasi hokimiyatni amalga oshirishga hozir emaslar yoki ular jamiyat ishlarini boshqara olmaydilar, bu esa o‘z navbatida davlat hokimiyatini jamiyatning tepadagi qatlami (elita)ga tegishli ekanligini bildiradi deb ta’kidlaydilar. 4

Elit nazariyasi texnokratlar nazariyasi vakillari ham qo‘llaydilar, ularning fikricha xukmdorlikni, boshqaruvni faqat professional boshqaruvchilar, menedjerlar amalga oshira olishlari mumkin, deyiladi. Demokratik doktrina tarafdorlari esa, hokimiyatning birinchi manbai va tashuvchisi xalqdir, tabiatan va mohiyatan davlat hokimiyati tubdan xalqchil bo‘lib, xalqning manfaatlarini ko‘zlagan xolda va uning nazorati ostida amalga oshirilishi zarur, deyiladi. Marksistik nazariya esa ta’kidlaydiki, siyosiy hokimiyat iqtisodiy hihatdan xukmron sinfga qarashli bo‘lib, uning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Davlat mohiyatini ochishdagi sinfiy yondoshuv - jamiyatshunoslik fanining katta yutug‘idir. Lekin bu yondashuvdan gap-so‘zsiz foydalanish, jumladan barcha va har xil davlatlarga tavsif berishda ilmiy jixatdan judayam to‘g‘ri bo‘lmagan bo‘lardi. Davlat faoliyati tavsifiga sinfiy yo‘nalish tusini berish bu uning mohiyatiy tomoni, uning asosiy boshlanishidir. Lekin davlat faoliyatiga sinfiy qarama-qarshiliklar nuqtai nazaridan qaralsa, bu diktatura o‘rnatilgan, jamiyatning bir qismi ustidan ikkinchi qismi qattik ekspluatatsiya o‘rnatgan davlatlarga mos keladi. Rivojlangan demokratik mamlakatlarda – davlat asta-sekin ijtimoiy qarama- qarshiliklarni xal etishda bosqinchilik va zo‘rovonlik yo‘llarini qo‘llamasdan, balkim muammolarni yechishda samarali mexanizm rolini bajarishga o‘tmoqda. Yuqorida aytilganlar, zamonaviy davlat sinfiylikni butunlay yo‘qotadi, degan gap emas, yo‘q. U faqat ikkinchi o‘ringa cheklanadi xolos, va birinchi o‘ringa umumijtimoiy tomon ko‘tarildi. Boshqacha qilib aytganda, demokratik davlatda ancha ahamiyatliroq bo‘lib, ikkinchi tomoni, ya’ni umumijtimoiy tomoni hisoblanadi. Jumladan, davlatning mohiyatini analiz qilishda ikkala tomonini e’tiborga olish talab qilinadi, ulardan bittasini chetga chiqarib qo‘yib bu masala tavsifini buzib ko‘rsatadi. Davlat tushunchasi, unga beriladigan tavsif davlatning belgilarini ochib berish jarayonida yanada konkretroq o‘z ifodasini topadi. 5

Yoki davlat belgilarining tahlili u to‘g‘risidagi bilimlarni chuqurlashtiradi, uni jamiyatning hech qanday boshqa tashkiliy shakli bilan almashtirib bo‘lmasligini va davlatni muhim ijtimoiy-siyosiy institut ekanligini ravshan ko‘rsatadi. Bu qanday belgilar ekan? 1. Aholining hududiy tashkiliyligi va bu hududiy doira (chegara) da ommaviy hokimiyatning amal qilish. Ijtimoiy tuzumning davlat bo‘lmagan shaklida hududiy tashkiliylik aniq bo‘lmasdan, urug‘ qabila jamoalarining xududlari juda shartli ravishda bo‘lib, qo‘shni jamoalar bilan doimo konfliktlar chiqishiga sababchi bo‘lgan. Davlatga kelsak, uni aniq tashqi chegaraga va ichki ma’muriy-xududiy bo‘linmalarga egaligi oldingisidan ajratib turadi. Davlat o‘z hokimiyati bilan o‘z xududida yashovchi u kim bo‘lishidan, ya’ni uning millati, irqidan qat’iy nazar barcha kishilarni o‘z himoyasi ostiga olib birlashtiradi. Bu nimani bildiradi? Birinchidan, davlat o‘z territoriyasiga ega, o‘z chegarasini aniqlaydi va qo‘riqlaydi, uni tashqaridagi yovuz kuchlardan himoya qiladi. Ikkinchidan, ushbu xudud (mamlakat) ning doimiy aholisi fuqaro sifatida davlat bilan yaqindan bog‘liq bo‘lsa, mamlakatning ichkari yoki tashqarisida davlatning himoyasida bo‘ladi. Davlat hokimiyatining xududiy chegarasi ushbu davlat xududida yashayotgan (turgan) chet el fuqarolariga, jumladan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga nisbatan ham taalluqli bo‘ladi. Faqat ularning huquqiy qoidalari tegishli huquq normalari bilan tartibga solinadi. Davlat bo‘lmagan (nodavlat) tashkilotlar, ya’ni kasaba ittifoqi, siyosiy partiyalar va boshqalardan davlat shunisi bilan ajralib turadiki, u o‘z hokimiyatini mamlakatning butun axolisiga tarqatadi. Kasaba ittifoqi yoki siyosiy partiyalar esa o‘z saflariga aholining ma’lum bir qismini yoki hoxishiga qarab birlashtiradilar. 6

2. Ommaviy (publichnaya) hokimiyat. Ommaviy hokimiyat deb aytilishining sababi u jamiyat bilan qo‘shilib ketmasdan, uning va butun xalqning nomidan ish ko‘radi. Hokimiyat davlat bo‘lmagan jamiyatda ham amal qilgan, lekin u ijtimoiy hokimiyat bo‘lib, butun urug‘ yoki qabilaning hokimiyati bo‘lgan va o‘z-o‘zidan boshqarish uchun ishlatilgan. U hokimiyatning amaldor yoki apparatga muhtojligi bo‘lmagan. Ommaviy hokimiyatning prinsipial xususiyatlaridan bittasi shundaki, u davlat apparatiga (chinovnik) ega bo‘ladi, ya’ni boshqaruv organlari yoki majburlov organlaridan iborat bo‘ladi. Ommaviy hokimiyat qurollangan kishilar otryadlari (armiya, politsiya) qamoq, sud va majburlov tashkilotlaridan, chinovniklar apparatidan va boshqalardan tashkil topadi. Davlat belgilari tarkibiy kismlari Davlat suvereniteti uning mustaqilligini, siyosatini amalga oshirishda hoh o‘z xududida hoh xalqaro miqyosda bo‘lsin, qaramsizligini bildiradi. "Davlat suvereniteti" tushunchasi o‘rta asr oxirlarida paydo bo‘lib, davlat hokimiyatini cherkov xokimiyatidan ajratish talabi tug‘ilgan edi. Hozirgi suverenitet - davlatning majburiy belgilaridan biridir. Suvereniteti bo‘lmagan mamlakat – bu koloniyadir. Suverenitet davlat hokimiyatining xususiyati sifatida uning oliyligida, mustaqilligi va erkinligidadir. Davlat hokimiyatining oliyligi uning ichkarisida quyidagilarni belgilaydi: 1) uning kuchini universalligi – ya’ni barcha aholi, barcha partiyalar va jamoat tashkilotlariga nisbatan; 2) uning prerogotivi (ustunligi) – davlat hokimiyati boshqa barcha ijtimoiy hokimiyatlarni ular qonunlarni buzgan taqdirda yo‘q qilib tashlash mumkin; 3) undagi boshqa ijtimoiy hokimiyatda yo‘q bo‘lgan ta’sir kuchlarining mavjudligi, ya’ni uning armiyaga, politsiya, militsiya, qamoq va boshqalarga egaligi. 7

Davlat hokimiyatining mustahkamligi va erkinligi hoh davlat to‘g‘risida hoh tashqarisida bo‘lishidan qat’iy nazar, barcha masalalarni monopol – erkin yecha olishidir (masalan, sotsialistik davlat lagerida – davlat hokimiyatining mustaqil bo‘lmaganligi, ya’ni kommunistik partiya diktaturasining mavjud bo‘lganligi va h.). 4. Davlat va huquqning muntazam bog‘liqligi. Huquqsiz davlat amal qila olmaydi. Huquq davlatni va davlat hokimiyatini yuridik jihatdan rasmiylashtiradi va unga qonuniy kuch beradi. Davlat o‘z funksiyalarini huquq shakllari orqali amalga oshiradi. Huquq Davlat va davlat hokimiyatining amal qilishini ma’lum qonuniy ramka 9Qolip) ga soladi va uni ma’lum huquqiy rejimga bo‘ysundiradi. Va davlatning huquqga bunday (qaramligi) natijasida huquqiy demokratik davlat shakllanadi. Jamiyatning siyosiy tizimi – bu siyosiy hokimiyatni tatbiq etish jarayenida shaxsning siyosiy aktivligini va tashkiliy erkinligini rivojlantirishga qaratilgan, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan davlat, jamiyat va boshqa tashkilotlarning majmuidir. Siyosiy tizimining tashkil etuvchilari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: a) siyosiy birlashmalarning majmui (davlat, siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va harakatlar); b) tizim ichidagi elementlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan siyosiy munosabatlar; v) mamlakatning siyosiy hayotini tartibga soluvchi siyosiy norma va an’analar; g) tizimning g‘oyaviy va psixologik xarakteristikasini ifoda etuvchi siyosiy ong; d) siyosiy birlashmalarining vakillari yoki a’zolarining xarakatlarini qamrab oluvchi siyosiy faoliyat. Siyosiy tizim – kishilarning alohida faoliyat doirasi bo‘lgan siyosat bilan bog‘langan bo‘lib, u davlat hokimiyati masalasida sinflar, ijtimoiy guruhlar, jamoalar, shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni ifoda etadi. Davlat jamiyatning siyosiy tizimi tuzilishida (strukturasida) asosiy zveno sifatida yuzaga chiqadi. 8

Jamiyatning siyosiy tizimida davlatning roli va o‘rni quyidagi asosiy momentlar bilan aniqlanadi: Birinchidan , davlat jamiyati takomillashtirish jarayenida ishlab chiqarish qurollari va ishlab chiqishning asosiy egasi sifatida katta ahamiyat kasb etadi hamda har bir kishining manfaatini ko‘zlagan xolda uning rivojlanish yo‘nalishlarini belgilaydi. Ikkinchidan , davlat barcha fuqarolarning tashkiloti bo‘lib yuzaga chiqadi. Uchinchidan, davlat maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega. To‘rtinchidan , davlat tarmoqlangan (ko‘pqirrali) yuridik tizim quroliga ega bo‘lib, uning yordamida ishontirish va majburlashning turlicha usullarini qo‘llaydi. Beshinchidan , davlat suverenlikka ega. Oltinchidan , u butun mamlakat miqyosida to‘la hokimlikka ega bo‘lgan yagona tashkilot bo‘lib, qonunchilik, boshqaruv va nazorat funksiyalarning birligiga egadir. Nodavlat tashkilotlari esa bunday xususiyat va funksiyalarga ega emasdirlar. Shunday ekan, davlat istagan mamlakatning siyosiy va ijtimoiy hayotida markaziy o‘rin egallaydi. Bu nimalarda ko‘rinadi? Davlat turli xil sotsial guruhlar, sinflar, qatlamlar va ularning qarama- qarshiliklarining alternativasi sifatida yuzaga chiqadi (u kishilik jamiyatini yo‘qolib ketishini oldini oladi). Davlatni kishilarning birgalikda istiqomat qilishlari uchun birlashgan ittifoqning tashkiliy shakli deb ham qarash mumkin. Umuman aytish mumkinki, individ (kishilar) avvalambor, jamiyatning siyosiy tizimga davlat orqaligina "qatnashadi" yoki "kiradi". Davlatning paydo bo‘lishini shartlaydigan bir qator faktorlarga binoan jamiyatning ijtimoiy-sinfiy qatlamlarga jaralishi muhim rol o‘ynaydi. Bundan kelib chiqadiki, davlat iqtisodiy jihatdan kuchli sinfning siyosiy tashkilotidir. Davlat kishilarning ma’lum bir guruh yoki qatlamining manfaatlarini ifoda etuvchi siyosiy faoliyatining birinchi natijasi bo‘lib chiqdi. 9

Davlat – fuqarolik jamiyatini, uning siyosiy tizimi bilan bir butun qilib bog‘lovchi muhim integratsion faktor sifatida yuzaga chiqadi. Har qanday sinfiy faoliyat u yoki bu ko‘rinishda va oxir natijada davlat hokimiyati bilan bog‘liqdir. Tipologiya – keng va juda xilma-xil belgilarga ega bo‘lgan favqulodda qiyin va ko‘pqirrali hodisadir. Bu esa uning har xil tizimlari hamda tasniflarini yaratilishiga olib keldi. Ko‘p asrlik kishilik tarixi biri ikkinchisini o‘rnini egallagan mavjud bo‘lib kelmoqda, bugungi kunda ham ularning soni kam emas. Shuning uchun ham ularning ilmiy jihatdan tasnifi muammosi ahamiyat kasb etadi. Davlatni tarixiy rivojlanishini mantiqiy nuqtai nazardan ifodalovchi, ularni ma’lum bir kriteriyalarga asoslanib guruhlarga birlashtirishga imkoniyat beruvchi tasnif – tipologiya deb ataladi. Marksisitik tipologiyaga asosan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning 4 ta tipiga va iqtisodiy bazisining 4 ta tipiga davlatning 4 ta tipi mos keladi – bu quldorlik, feodal, burjuaziya, sotsialistik davlatlar bo‘lib, ular o‘zlarining belgilari majmuiga egadirlar. Bir tarixiy tipning ikkinchisi tomonidan egallanishi – bu obyektiv, tabiiy- tarixiy jarayen bo‘lib, almashinuv revolyutsiyalar natijasida amalga oshadi. Bu jarayonda davlatning yangi tipi oldingisiga nisbatan tarixan progressivroq bo‘lishi zarur. Formatsion yondoshuvga asoslangan davlatning marksistik tipologiyasi, juda mukammal (ilmiy jixatdan) bo‘lmasdan, uning sxematikligi hamda bir tomonliligi ko‘zga tashlanadi. Haqiqatda esa davlatlar evolyutsiyasi ko‘p variantli, turlicha bo‘lganligi ma’lum. Masalan, quldorlik tipi hamma davlatlar uchun ham shartli ravishda majburiy bo‘lmagan, ularning ba’zilari taraqqiyotida "orqaga ketish" holatlari va uzoq davom etgan o‘tish davri yuz bergan ("profeodalnoye"). 10

Dunyoviy adabiyotlarda davlatlarni tasniflashning ko‘pgina asoslari taklif etiladi, jumladan ularni demokratik va nodemokratik davlatlarga ajratish to‘g‘risida fikr yuritiladi. Oxirgi paytlarda davlatlarni nisbatan ancha keng tasniflash qo‘llanilmoqda, bularga totalitar, avtoritar, liberal va demokratik davlatlar tasnifi kiradi. Totalitar davlatda barcha narsalar bitta g‘oyaga bo‘ysundirilgan, ya’ni - "davlat – bu hamma narsa, inson – bu xech kim emas". Butun hokimiyat xukmdor elita (qatlam) ning qo‘lida bo‘lib, boshqalar davlat boshqaruvidan chetlashtirilgan. Avtoritar davlatda – haqiqiy (real) hokimiyat ma’lum qatlam (elita) doirasiga tegishli bo‘lib shaxs manfaatlari davlatmanfaatlarining qurboni bo‘ladi. Siyosiy doirada esa "ruxsat etilganidan tashqari barchasi taqiqlanadi" prinsipi xarakat qiladi. Liberal davlatda esa jamiyatning hayotida barcha fuqarolarning huquq va erkinliklari rasman amalda (harakatda) bo‘ladi, davlat ishlarida fuqarolarning qatnashuviga (ishtiroki) rasman yo‘l qo‘yiladi. "Taqiqlangan barcha narsaga ruhsat etiladi". Biroq amaldagi davlat tizimini (davlat va ijtimoiy) o‘zgartirish borasidagi urinishlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Demokratik davlatda esa davlat va jamiyat ishlarida, uning boshqaruvida fuqarolarning huquqlarini real ta’minlaydi, bunday ishtirokni amalga oshishiga yordam beradi. Shaxsning huquq va erkinliklari ancha keng bo‘lib, va uni amalga oshishi ta’minlanadi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonun bilan cheklanmagan hamma narsalarga ruhsat etiladi. Bu yerda davlat jamiyat va shaxsga xizmat qiladi. Ingliz tarixchisi A.Toynbi jamiyat va davlatni tasniflashdagi sivilizatsion yondashuvni taklif etdi. Bu yondoshuvga binoan, jamiyat va hayotni nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy tomonlarini, balki uning diniy, psixologik, madaniy asoslarini ham e’tiborga olish zarur deyiladi. 11

Uning fikricha, dunyo tarixida 26 ta sivilizatsiya sanab o‘tiladi, jumladan Yegipet, Xitoy, g‘arbiy, diniy (provoslav), Arab, Meksika, Eron, Suriya sivilizatsiyalari va b. Sivilizatsion yondoshuv hoxirgi dunyoning birligi va bir butunligi, umuminsoniyat qadriyatlari ustivorligi g‘oyalariga asoslanadi. Sivilizatsiyaning bir butunligi o‘zaro xarakatlar texnikasidan, ijtimoiy tashkilotlikda, din va falsafada ko‘rinadi. Bundan shu narsa, ya’ni tarixiy materializm – ijtimoiy taraqqiyotning asosiy bazisi bo‘lib ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning rolini ko‘rsatish judayam to‘g‘ri kelmasligi ko‘zga tashlanadi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak, sivilizatsion yondoshuvni ham butunlay to‘g‘ri deyish qiyin, u formatsion yondoshuvning o‘rnini egallashga qurbi yetmaydi, lekin ular ma’lum birgalikda tasniflashning ilmiy asosini tashkil etsa ajab emas. Davlatlarni tiplar bo‘yicha tasniflash masalasi, uning hamma tomonlarini to‘la qamrab ololmaydi. O‘tmishdan ma’lumki, "o‘tish davlatlari" ham kam bo‘lmagan. Ularning ba’zilari kolonial tizimning tarqalishi natijasida paydo bo‘lib, ba’zilari davlatlarning amaldagi (mavjud) tiplari tomon harakat qilganlar (ko‘pchilik hollarda burjuaziya tipiga) ba’zilari esa ( skandinaviya davlatlari) o‘zlarida bir necha tipdagi davlatlarning belgilarini mujassamlashtirishga harakat qilganlar (burjuaziya va sotsialistik davlatlar belgilarini). Uchinchi bir xil davlatlarda bo‘lsa, hech bittasida yo‘q belgilarning paydo bo‘layotgani ko‘zga tashlanadi. Marksistik adabiyotlarda "o‘tish davlatlari"ga deyarli e’tibor berilmagan. Bu davlatlar vaqtinchalik xarakterga ega bo‘lgan davlatlar deb hisoblangan, davlat bitta tarixiy tipdan ikkinchisiga faqat revolyutsiyalar natijasidagina o‘tadi, deyilgan. Haqiqatda esa davlatlar taraqqiyotining nisbatan tabiiy va perspektiv yo‘li – bu evolyutsion yo‘ldir. Bundan kelib chiqadiki, o‘tish davlatlarining mavjud bo‘lishi tabiiydir va ular yetarlicha uzoq amal qilishi mumkin. Yuridik adabiyotlarda (fanda) asosan davlatlarning 4 tipi to‘g‘risida to‘xtalib o‘tiladi: quldorlik, feodal, burjuaziya, sotsialistik tiplaridir. 12

Quldorlik va feodal tipdagi davlatlar faqat Yevropada amal qilgan (Z.I.Islamov) bo‘lib, qolgan dunyoda esa – Osiyo, Afrika, Amerikada ahamiyatan boshqa ko‘rinishdagi davlatlar bo‘lgan, bu o‘z navbatida davlatlar tipiga sinfiy yondoshuvdan farqli sharqiy yondoshuvni ham borligini bilish imkoniyatini beradi. Haqiqatan, ularni bunday ajratib ko‘rsatishga asos bo‘lgan. Sababi qadimgi davlatlar (Yegipet, Vavilon, Xindiston, Xitoy va b.) sug‘oriladigan yerlar zonasida bundan 5 ming yil oldin paydo bo‘lishgan. Ularning paydo bo‘lish sabablaridan bittasi sug‘orish tizimlarining qurilishi natijasida ishlab chiqarishning birdaniga o‘sishi bo‘ladi. Ishlab chiqarish yoki qishloq xo‘jaligining bunday xarakteri qabilalarning saqlanib qolishini belgilab beradi, chunki bitta oila sug‘orish inshootlarining qurilishini va ekspluatatsiyasini boshqara ololmas edi. Shuning uchun ham ularda yerga nisbatan xususiy mulkchilik vujudga kelmadi, ishlab chiqarish qurollariga nisbatan sinfiylik bo‘lmadi. Davlatning paydo bo‘lish jarayenida piramida namuna ko‘rinishidagi jamiyat yuzaga keldi: tepala – yakkahokim monarx (podsho, faraon, shox va b.) pasta uning yaqin kishilari, maslaxatchilari (vazirlar). Keyin nisbatan past pog‘onadagi amaldorlar, piramidaning asosida esa – qishloq xo‘jalik jamoa (qabila) lari. Oxirgilari ekspluatatsiyaning obyektlari bo‘lib xisoblangan. Qanchalik davlat sug‘orish inshoatlarini qurishda jamoalarning kollektiv mehnatini boshqarib turganligi uchun ham yerga nisbatan o‘zini oliy egalik qiluvchi deb hisobladi. Natijada jamoa (qabilalar) davlatga bog‘liq bo‘lib qoldilar. Qisqasi, "Osiyo yoki sharqiy" tipdagi davlatning iqtisodiy asosi bo‘lib yerga va suvga nisbatan mulkchilik bo‘lib qoldi. Sharqiy davlatlar bir necha funksiyalarni bajarganlar: jamoat ishlarini tashkilini (sug‘orish inshoatlarini tashkil etish va ekspluatatsiya etish; moliyaviy-soliq yig‘ish; o‘z xududining harbiy mudofaasi va boshqalarni bosib olish; 13

qabila (jamoa) va qullarning qarshiliklarini bostirish. Davlat hokimiyatining tashkil etilishi qadimgi sharqda "sharqiy dispotiya" shaklida ko‘proq ko‘zga tashlanib, hech kim tomonidan cheklanmagan hokimiyat bitta hukmdorga –merosxo‘r monarxga tegishli bo‘lgan, u davlatni kuchli harbiy byurokratik apparat yordami bilan boshqargan. Quldorlik tipidagi davlatlar erta sharqiy davlatlardan ancha keyinroq paydo bo‘ldi. Ular xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi, mulkiy qatlamlarga va jamiyatni sinflarga bo‘linishi natijasida yuzaga keldi. Klassik xarakterga ega bo‘lgan davlatlar Gretsiyada (VIII-VII asrlarda b.e.gacha) va Rimda (VI asr b.e.gacha) tashkil topgan. Quldorlik davlatlarining iqtisodiy bazisi bo‘lib quldorlarning nafaqat ishlab chiqarish qurollari nisbatan hukmronligi, balki ularning xizmatkorlari, ya’ni qullarga xususiy mulkchiligi hisoblangan. Moddiy boyliklarni yaratuvchi qullar huquq subyekti statusiga ega bo‘lmaganlar, balki ular narsa, huquq va ekspluatatsiya obyekti kabi qaralgan. Quldorlik davlati sinfiy xarakterga ega bo‘lgan. Mohiyati jihatdan diktatura quroli bo‘lib quldorlar hisoblangan. Uning sinfiylik mohiyati quyidagi funksiyalarda namoyon bo‘ladi: quldorlarning xususiy mulkini qo‘riqlash, hamda qullar va erkin hech narsasi yo‘qlarni ekspluatatsiya qilish uchun; qullar yoki erkin – hech narsasi yo‘qlarning qarshiliklarini bostirish uchun, qo‘rqitish uchun va b.; tartib intizomni qo‘llab-quvvatlash maqsadida g‘oyaviy ta’sirko‘rsatish uchun. Quldorlik davlati hokimiyatining tashkiliy shakli unitar monarxiya yoki respublikadir. Masalan, III asrda Rimda – cheklanmagan monarxiya; Afrikada – demokratik respublika (bir demokratik respublika bo‘lib, davlat oliy organlariga saylovlarda hamma erkin fuqarolar (aholi) ishtirok etadilar); Spartada – aristokratik respublika shakli (davlat oliy organiga saylovlarda yirik harbiylar aristokratiya vakillari ishtirok etadilar) va h. 14

Feodal ishlab chiqarish munosabatlari asosida oldingi davrda taniqli bo‘lmagan ko‘p davlatlar yuzaga keldi. Bu davlatlarga – Angliya, Fransiya, Germaniya va Rossiya, Chexiya va Polsha, Skandinaviya davlatlari, Yaponiya va b. kiradi. Feodal davlatlarining iqtisodiy bazisi bo‘lib, feodallarning yerga va krepostnoy dehqonlarga nisbatan to‘la bo‘lmagan xususiylik (mulkchilik) hisoblagan. Davlat belgilarining davlat va xuquqni o’rganishdagi axamiyati 1) Asosiy sinflar bo‘lib feodallar bilan krepostnoy dehqonlar bo‘lganlar. Ular bilan birga boshqa ijtimoiy guruhlar ham bo‘lib, ularga shahar xunarmandlari, savdo bilan shug‘ullanuvchilar va boshqalar kirgan. 2) Feodal davlatlarda diktatura quroli bo‘lib, feodallar bilan istiyozli qamlamlar (knyaz, dvoryan, dindorlar) hisoblangan. 3) Feodal davlatlarning funksiyalari sinfiy qarama-qarshiliklardan kelib chiqqan holda belgilangan. Davlat jamiyatning talablaridan kelib chiqadigan funksiyalarni amalga oshirgan. 4) Feodal davlatlarning davlat apparati harbiylar, politsiya otryadlari, jandarmlar, razvedka organlari, soliq yig‘uvchi va sud organlaridan tashkil topgan. 5) Burjuaziya tipidagi davlatlar – eng uzoq yashagan davlatlar bo‘lib, ular sharoitga qarab moslashishga va o‘zgarishga moyilligi bilan ajralib turadi. 6) Feodal davlatchiligiga nisbatan burjuaziya tipidagi davlatlarning o‘rnatilishi – ijtimoiy progressiga qo‘yilgan katta qadam bo‘ldi. 7) Burjuaziya davlatlarining iqtisodiy bazisini rivojlanishning birinchi etapida ishlab chiqarishga nisbatan kapitalistik xususiy mulkchilik tashkil etadi. Bunda hamma fuqarolar qonun oldida bir xil, lekin iqtisodiy tengsizlik saqlanadi. Uzoq vaqt davomida 2 ta sinfdan, ya’ni burjuaziya va ishchilardan iborat bo‘lib qoldi. Burjuaziya tipidagi davlat o‘z taraqqiyotida bir necha bosqichlarni bosib o‘tadi: 8) kapitalistik davlatni oyoqqa turishi va taraqqiyoti; 9) monopolistik kapitalizm davriga ( X1X asr oxiri XX asr birinchi yarmi); 10) ancha rivojlangan davlat tipiga o‘tish davri (30 y.y. b.e.). 15

Davlat belgilarining mazmuni Sotsialistik tipdagi g‘oya va fikrlarni o‘z asarlarida K.Mark, F.Engels, V.Lenin yoritdilar. Aytilishicha, antiekspluatatsiyaga asoslangan davlat prletar revolyutsiyasi natijasida yuzaga keladi hamda bu eski burjuaziya davlatchiligining sinishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda davlat hokimiyati ishchilar sinfi boshchiligidagi mehnatkash ommaga qarashli bo‘ladi, deyilgan. Taxmin qilinishicha, pomeshik va kapitalistlarning hokimiyatidan ozod bo‘lgan xalq ishlab chiqarishni natsionalizatsiya qilish sharoitida kutilmagan sakrashlar bilan ishlab chiqarishlarini yuksak pog‘onaga ko‘tardi, fan va texnikaning buyuk taraqqiyotiga erishiladi, butun mehnatkashlar ommasi yangi hayotning faol quruvchilari bo‘lib yashaydi va ularning barchasini davlat boshqaruvichga jalb qilishadi deyiladi. Bilamizki, bu taxminlarning ko‘pchiligi o‘ylardan boshqa narsa bo‘lib chiqmadi. Shunday qilib, sotsialistik davlat g‘oyasi amaliyot (hayot) da o‘z aksini topmadi, u utopiya ko‘rinishida qoldi xolos. Lekin bu xulosa sotsializm to‘g‘risidagi g‘oyani surib chiqarib tashlamaydi. Jumladan, ko‘pgina urushdan keyingi davr burjuaziya davlatlari ilmiy sotsializmning bir qancha g‘oyalaridan foydalandilar, ularni hayotga tatbiq etdilar. Bu g‘oyalar umumiy tenglik, mehnatkashlarning ijtimoiy himoyasi, ishlab chiqarish ustidan davlatning nazorati (xalqning hayot darajasini ko‘tarish maqsadida) haqidagi g‘oyalardir.  Mulk egalari huquqlarini davlat yo‘li bilan himoya qilinishini ta’minlash va barcha mulkchilik shakllarini huquqiy tengligini qaror toptirish;  Iqtisodiyotni o‘ta markazlashtirmaslik va yakkahokimlikka barham berish;  Mehnat qilish, dam olish, har yilgi ta’tilga (haq to‘lanadigan) chiqish, ishsiz bo‘lib qolganda ijtimoiy muhofazaga bo‘lgan konstitutsiyaviy huquqni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;  Tabiiy resurslardan ayovsiz foydalanishga, atrof-muhitga ziyon yetkazishiga va respublikada ekologik vaziyatning yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik. 16

Ijtimoiy va ma’naviy sohada:  Insonparvarlik g‘oyalariga sodiqlik;  Ma’naviyat va ahloqlilikni qayta tiklash;  Qadimgi va zamonaviy madaniy boyliklarni bilish va ko‘paytirish;  Xurfikrlik, vijdon va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish;  Ijtimoiy adolat qoidalarini ro‘yobga chiqarish;  Tibbiy xizmatni ta’minlash;  Umum ta’lim olish, kasbni va tegishli maxsus tayyorgarlikni o‘tishni erkin tanlashda barchaga baravar huquq berish;  Ijodning barcha turlarini rivojlantirishning shart-sharoitlarini yaratish. Fuqarolik tinchligi va millatlararo totuvlikni ta’minlash, qonuniylik va huquq tartibotni qaror toptirish mana shunday siyosiy davlat va konstitutsiyaviy tuzumga erishish kalitidir. I.Karimovning asarlarida davlat to‘g‘risidagi asosiy xulosa, bu davlatni bosh islohotchisi bo‘lishi to‘g‘risidadir. Davlat – islohotchi sifatida mamlakat siyosiy hayotining turli xilligiga yordam beradit. Respublikada ko‘ppartiyaviylik qaror topmoqda, bu esa asosiy qonunda o‘z ifodasini topgan. Uning asosida respublikada birinchi hokimiyatining Oliy organi – Oliy Majlisga saylovlar o‘tkazildi. 17

Adabiyotlar: 1. Z.M.Islamov Obshaya teoriya gosudarstva i prava. / T.: 1997. 2. Z.M.Islamov Davlat va huquq umumnazariy masalalari. Davlat nazariyasi. T.: 2000. 3. Teoriya gosudarstva i prava. / M.: Infra. M – Norma, 1997. 4. S.Komarov Teoriya gosudarstva i prava. / M.: 1997. 5. Obshaya teoriya prava. / M.: Izd. MGGU, 1995. 6. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va unga sharhlar. 7. I.Karimovning asarlari: «O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li», «XX1 asr b o‘sag‘asida», O‘zb. 1997. 18

O'xshashlar

Davlat shakllari

Davlat mexanizmi

Davlat boshqaruv shakli

Davlat tuzilish shakli

Davlat ichki tashqi funksiyalari