Davlat boshqaruv shakli - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat boshqaruv shakli

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

Davlat boshqaruv shakli Reja :1. Davlat shakllari tushunchasi. 2. Davlatning boshqaruv shakli umumiy tushunchasi va uning mohiyati: 3. Respublika davlat boshqaruv shakli. 4. Monarxiya davlat boshqaruv shakli. 1

Davlat shakllari tushunchasi. O‘zbekistan Respublikasi chuqur ijtimoiy-siyosiy isloxotlar davrini boshidan kechirmokda: mamlakat iktisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tmoqda; jamiyatda umuminsoniy kadriyatlar borgan sari ko‘proq, karor topmokda; shaxs huquqlari va erkinliklarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish davlatning burchiga aylanmokda. Respublikada demokratik xuquqiy davlat barpo etish va adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish jarayoni kechmoqda. Bugungi kunda yuz berayotgan jamiyatimizdagi o‘zgarishlar bizni ko‘pchilik tushunchalar, atamalarni qaytadan idrok etishimizga va hatto qadriyatlarni qayta baxolash bilan shug‘ullanishga undamoqda. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Zero, davlat va huquq nazariyasi sobiq ittifoq sharoitida ma’muriy buyruqbozlik tizimining g‘oyaviy asosi va ximoyachisi vazifasini bajarganligi sababli, u albatta, qayta idrok etilishiga muxtojdir. Bundan tashqari, bugungi kundagi jamiyatimiz taraqqiyotiga xos yangiliklar, davlat va huquq tushunchasi, ularning moxiyati, tasnifi, vazifalarini yangicha talqinda tubdan qayta ko‘rib chiqishni zamon taqozo etmoqda. Mening fikrimcha agar talaba davlat va huquq nazariyasi fanini to‘la va chuqur o‘rganib olsa, uning umumiy darajasi, huquqiy ongi, atrofda kechayotgan siyosiy jarayonlarni tushunish layoqati talab darajasida buladi. Chunki bu fan, talabaga nafaqat yuridik bilimlar beribgina qolmay, balki uning huquqiy madaniyati, huquqiy ongini xamda huqukiy tafakkurini shakllantirishga ilmiy informatik baza bo‘lib xisoblanadi. Bundan tashqari davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirish asosida talabada siyosiy madaniyat, siyosiy ong va siyosiy tafakkur shakllanishi xam shubxasizdir, chunki davlat-huquqiy hodisalar ayni paytda siyosiy-ijtimoiy hodisalardir. Oddiyroq qilib aytadigan bo‘lsak, davlat-huquqiy hodisalar siyosat bilan bog‘liqdir. Bo‘lajak yurist uchun esa huquqiy va siyosiy madaniyat, tafakkurning kasbiy shakllanishida bag‘oyat katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham, mening fikrimcha bakalavriatning birinchi kursida davlat va huquq nazariyasini chuqur2

o‘rganish o‘ta muhimdir. Mana shu yuqorida aytilgan fikrlar mening davlat va huquq nazariyasi fanidan kurs ishi yozishimga sabab bo‘ldi. Davlat va huquq nazariyasi o‘quv kursi mavzulari ichidan men davlat boshqaruv shakli mavzusini tanladim. Chunki, davlatni tushunishda boshkaruv shakli alohida ahamiyatga ega. Zero, boshqaruv shakli davlat yuli bilan uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim tomonidan amalga oshirishini belgilaydi. Davlat boshqaruv shakli insoniyatni qadimdan kiziqtirib kelgan muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammolar umuman davlat shakllari, jumladan, davlat boshqaruv shakli masalasi meni juda qiziqtiradi. Yurtboshimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov aytganlaridek: «Har bir davlat - betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va ma’naviy taraqqiyotining xosilasidir...» har bir davlat shaklida shu davlatning tarixi, an’anlari, mentaliteti o‘zining ifodasini topadi. Ayni paytda har bir kishilik jamiyati taraqqiyotidagi ijtimoiy - iktisodiy bosqichlar o‘ziga xos davlat shakllarini maydonga chiqaradi. Shu sababli davlat shakllari, jumladan boshqaruv shakli, ya’ni monarxiya - mutlok, cheklangan, konstitutsiyaviy, dualistik – shakllarining har biri uziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ularni o‘rganish taqqoslash qiziqarli jarayondir. Ma’lumki, hozirgi zamon davlatlarining aksariyati Respublika boshqaruv shakliga asoslangan. Hozirgi davrda Respublikaning prezidentlik, parlamentar, aralash Respublika shakllari mavjud bulib ayni paytda ular har bir davlatda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi, shuning uchun ularni xam o‘rganish juda qiziq. Mana shu holatlarga ko‘ra men ushbu mavzuni tanlaganman. “Davlat shakllari” tushunchasi «Davlat shakllari» tushunchasi davlat va huquq, nazariyasining eng muxim masalalaridan biridir. «Davlat shakllari» tushunchasi «davlat moxiyati» tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Davlat shakli murakkab ijtimoiy hodisa bulgan davlat moxiyatini bilishda muhim ahamiyatga ega. Davlat shakli uning mazmun-mohiyati bilan ajralmas. Har kanday davlat shakli uzining mazmuni bilan «juft» falsafiy kategoriyalardek boglanib3

ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob qiladi. Shaklni tushunish esa davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi, qaysi idoralar orkali namoyon bulishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi kanday bulishi, ulardagi vakolatlarning muhlati, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullarini tushunishga yordam beradi. Davlat jamiyatning maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida kanday muayyan shakllarda namoyon buladi? Davlat har xil shakllarga ega bulishi mumkin. Huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi.. Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklida uz ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni kushmaydilar. Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir. Boshkalar esa unga keng ma’no, ya’ni boshqaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar. Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashki shakllarini ajratadilar. Davlatning ichki shakli deganda demokratiyani, tashki shakli deganda esa siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi. D.A.Kerimovning fikricha1, demokratiya siyosiy idora usulining turi bulganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin, boshkaruv shakllari va davlat tuzilishi esa davlatning tashki shaklini tashkil etadi. Yana bir guruh huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif beradilar: davlat shakli – davlat organlarining paydo bo‘lish tartibi, ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular urtasidagi o‘zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari bilan tarkibiy kismi organlari va mahalliy organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, shuningdek, ularning jamiyatga raxbarlik qilish shakli.4

Bu ta’rif uzun bo‘lsa ham, unda davlat shakli tushunchasining mazmunini ochib berishga harakat qilingan. Qisqacha so‘z bilan aytganda, davlat shakli – davlat hokimiyatining tuzilish shaklidir. Davlat shakliga, shuningdek, mamlakatning taraqqiyot darajasi, uning madaniyati mamlakatda tarkib topgan tarixiy an’analar, urf-odatlar ham ta’sir kursatadi. Masalan, Angliyada davlat shakllari o‘rta asrlarda tarkib topgan bo‘lib, ular hozirgi kunga qadar hurmat qilinmoqda. Tabiiyki, gap davlat hokimiyatining tuzilish shakllari xakida borar ekan, bunda ham boshqaruv shakli, ham davlat tuzilishi shakli, ham siyosiy rejim tushuniladi. Siyosiy rejimni davlat shaklining asosiy, ichki tomoni deyish mumkin. Davlatning siyosiy rejimi bilan uning shakli boshqa-boshqa narsa. Yuridik adabiyotlarda siyosiy rejim deganda asosan hokimiyatning amalga oshirish usullari va metodlarining yig‘indisi tushuniladi. Masalan, demokratik rejim, fashistik rejim va hokazo. Bayon etilgan muloxazalar huquqiy adabiyotlarda davlat shakli xaqida yagona tushunchaning ishlab chikilmaganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, davlat shakli tushunchasining an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud bo‘lib, u aksariyat mualliflar tomonidan qabul qilingan. Bu ta’rif quyidagicha: «Davlat shakli» deganda davlatdagi siyosiy hokimiyatni uyushtirishning uch asosiy elementlari tushuniladi. Bular: birinchidan, boshqarish shakli, ya’ni davlat hokimiyati va boshqaruvini tuzish va tashkil etishning muayyan tartibi; ikkinchidan, davlat tuzilishi, ya’ni davlatlarning hududiy tuzilishi, markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning o‘zaro munosabati; uchinchidan, siyosiy rejim (davlat) idora usuli yaxlitligidir. Shunday qilib, davlat shakli deganda uch tarkibiy qismi - boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli, siyosiy rejim: ya’ni davlat idora usuli birlikda olingan siyosiy hokimiyat tashkiloti tushuniladi2.5

Boshqaruv shakli – davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy idoralarining tashkil etilishi va uyushtirilishining muayyan tartibidir. Davlatning tuzilishi shakli – davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishi, markaziy, mintakaviy va maxalliy hokimiyatlar o‘zaro munosabatlarining muayyan tartibidir. Siyosiy rejim (davlat idora usuli) – siyosiy (davlat) hokimiyatini amalga oshirishning usul va metodlaridir. Davlatning boshqaruv shakli umumiy tushunchasi va uning mohiyati Avvalambor, davlatni nazariy jihatdan tushunib yetishda boshqaruv shakli alohida urin tutishini ta’kidlashni istardik. Qonuniyat shuni takozo etadi. Davlatga uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim va qanday amalga oshirishishini aynan shu shakl belgilab beradi. Bu masala insoniyatni juda kadimdan tulkinlantirib keladi. Arastuning o‘zi, undan keyin Aflotun xam qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil etish va uni boshqarshining xilma-xil shakllarini o‘rganar ekanlar, bu davlatlarni kim va qanday boshqarishi, ya’ni boshqaruv shakli mezoni bo‘yicha davlatlar tasnifini ishlab chikishga urinishgan. Aynan shuning uchun, agar Arastu va Aflotun davrlarida nazariy siyesiy-huquqiy tafakkur boshqaruvning u yeki bu shaklini belgilab beruvchi sabablarni aniklashga urinib, asosan boshqaruv xilma-xil shakllarini tasvirlash yo‘lidan borgan bulsalar, XX asrda esa, siyosiy- xuquqiy tafakkur marksistik nazariya doirasida boshqaruv shaklini davlat tipi bilan, jamiyatning sinfiy tarkibi, iqtisodiy bazasi kabilar bilan bog‘lab tushuntirishga intiladi. Boshqaruv shaklini aniklashda marksistik nazariya davlat hokimiyati u yeki bu tuzilishini tavsiflovchi ijtimoiy-sinfiy belgisini asosiy belgi sifatida ajratib ko‘rsatardi. U boshqaruv shaklini mazkur davlatning ijtimoiy-sinfiy mohiyanining, siyosiy mazmunining sinfiy kuchlar amaldagi nisbatining tashqi ifodasi sifatida ta’riflardir.6

Albatta, jamiyatning sinfiy tuzilishi, sinfiy manfaatlarning tuknashuvi, sinfiy kuchlar nisbatini xech kim inkor etmaydi, ular hayotda mavjud bulib, davlat tuzilishiga, eng avvalo, hokimiyat tizimi kanday shakllarda tashkil topgani va amal kilishiga, davlatni kim boshqarishga ta’sir etadi. Shuni aloxida aytish kerakki, ayni paytda davlat sinfiy belgisi ahamiyatini oshirib yuborigishga o‘rin yo‘q. Xozirda, davlat va huquq nazariyasi fani xam jamiyat rivojishng marksistik ta’limoti umumiy inqirozi bilan bog‘liq uslubiy inqirozdan asta-sekin xalos bo‘lib kelmoqda. Boshqaruv shakli – konkret davlatda davlat hokimiyatini tashkil etish usullarining majmuidir. Agar ushbu ta’rifni yanada aniqroq ifodalaydigan bo‘lsak, u oliy hokimiyatni, boz ustiga uning oliy va markaziy organlarini, ularning tarkibi, vakolatlarini, shu organlarning tashkil etilish tartibini, shuningdek, unda oddiy xalq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko‘zda tutishini aytishimiz kerak buladi. Boshqaruv shakli – muayyan davlatda hokimiyatni uyushtirish usullarining majmuidir. Davlat boshqaruv shakli deganda, oliy davlat hokimiyati, uning idoralari, aholi bilan o‘zaro munosabati, aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi. Davlat boshqaruv shaklini tavsiflashda quyidagi xolatlarga e’tibor berish zarur: davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilish, ya’ni ularning tarkibi, vakolati doirasi, o‘zaro munosabatlarining tamoyillariga; davlat hokimiyatining oliy organlarining boshka davlat organlari va aholi bilan o‘zaro munosabati harakteriga; davlat organlarining tashkil topish tartibiga; - davlat organlarini shakllantirishda aholining katnashish darajasiga e’tibor berish kerak. Boshqaruv shakliga ko‘ra davlatlar monarxiya va Respublikaga bo‘linadi. Bu bo‘linish qadimdan beri mavjuddir. Arastu o‘z vaqtida7

boshqaruv shakllarini oliy hokimiyat tanxo amalga oshiriladigan monarxiya tor doiradagi cheklangan shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan aristokratiyaga, butun xalq hokimiyatini boshqaradigan dekmokratiyaga bulganligi ushbu fikrimni tasdiklaydi. Respublika davlat boshqaruv shakli Davlatning resublika shakli - davlat hokimiyati aholi muayyan muddatga saqlab kuyadigan organlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv shaklidir. «Respublika» so‘zi lotincha «xalq ishi» degan ma’noni anglatadi. Respublika xam monarxiya singari muayyan tarixiy xususiyatga egadir. Boshqaruv Respublika shaklining bir kancha turlari mavjudligi tarixan ma’lum. Ular quldorlik sharoitlaridayoq namoyon bo‘la boshlagan. Er.avv. V-IV asrlardayoq Afinada demokratik Respublika mavjud bo‘lgan. Respublikaning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi: - hokimiyat oliy idoralarining saylab qo‘yilishi; - hokimiyat vakolatlarining taksimlanishi;- hokimiyat oliy organlarining o’z karorlarini uzoq vaqt davomida kabul qilishi; qonunlarning bajarilishini nazorat kiluvchi organ bo‘lgan sudlar obro‘sining ortishi; - fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etishi. Respublika so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, (respublika) jamoatchilik ishi degan ma’noni anglatadi. Bu shunday davlat boshqaruv shakliki, davlat boshlig‘ini saylanishiga tavsif beradi va uning nomi bilan Prezidentlik Respublikasi deb ataladi. Mazkur boshqaruv shaklining paydo bo‘lishi hamma davlatlarda ham albatta ulug‘ inqiloblarning natijasidir. Fransiyada burjua inqilobi, Amerikada fuqarolar urushi natijasida ayrim davlatlarda hokimiyatni boshqa bir siyosiy kuchlar tomonidan egallab olinishi tufayli (Germaniya, Gretsiya, Chili, Jazoir) haqiqiy prezidentlik respublikasi o‘rnatilgan edi. 8

O‘zbekiston Respublikasida ham mustaqillik uchun kurash jarayonlari Prezidentlik boshqaruviga o‘tish lozimligini ko‘rsatdi. 1990 yil 24 martda Respublika Oliy Kengashining XII- chaqiriq birinchi sessiyasida Prezidentlik lavozimi ta’sis etildi. 1990 yil 20 iyunida Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasida "Mustaqillik Deklaratsiyasi" e’lon qilindi . 1991 yil 29 dekabrda o‘tkazilgan referendum O‘zbekiston tarixida birinchi martda davlatimiz Mustaqilligini Oliy Kengash tomonidan e’lon qilinganligini ma’qullab, o‘z prezidentiga ham ovoz berdi. Mana shundan buyon xorijiy mamlakatlar tajribasiga tayanib, o‘z tarixiy- milliy davlat boshqaruvi asoslanib Prezidentlik Respublikasining huquqiy poydevori yaratildi. Har bir millat va elatlar o‘z milliy qadriyatlarini saqlanib qolishiga kurashadilar. Chunki millatni davlat sifatida jahonga tanitadigan bebaho boyligi bu uning hech qayerda takrorlanmaydigan urf-odat normalari va milliy qadriyatlaridir." ...Tarixning muayyan davrida, haqiqiy davlatchilik qaror topayotgan paytda, ayniqsa bir tizimdan ikkinchisiga o‘tish davrida, har holda kuchli ijroiya hokimiyati zarur. Qon to‘qilishiga va qarama- qarshilikka yo‘l qo‘ymaslik, mintaqada millatlararo va fuqarolar totuvligi, tinchligi va barqarorlikni saqlash uchun shunday bo‘lishi zarur, bu yo‘lda men jonimni fido qilishga tayyorman. Ta’bir joiz bo‘lsa, demokratiya sari harakat qilish uchun ham shunday bo‘lishi zarur" degan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. 1993 yil 12 fevralda "Komsomolskaya Pravda" ro‘znomasining muxbirlari bilan bo‘lgan uchrashuvda. Respublika shaklidagi boshqaruvning paydo bo‘lish omiliga birinchidan mustaqillikni mustahkamlash bo‘lsa, ikkinchidan siyosiy partiyalar faoliyatini yo‘naltirish ya’ni demokratik talablarga moslashtirish, kerak bo‘lsa yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish davlatning asosiy vazifasiga kiradi. Respublika sharoitida mustahkam tenglik, davlat boshqaruvida demokratiyani qaror topishini tezlashtiradi, chunki hokimiyatning bo‘linish prinsipi asosida davlat organlari vakolatlarning taqsimlanishi har qanday9

oliy organga (bunda davlat boshlig‘i ham kiradi), xalqdan olgan mandat natijasida amalga oshirilishi belgilanadi. Shuni alohida belgilanishiga e’tibor berish lozimki, vakolatlarning taqsimlanishi teng sharoitlar yaratilgan taqdirdagina haqiqiy xisoblanadi. Bu shundan iboratki, ayrim turdagi Respublika shaklidagi davlat boshqaruvida nomigagina jamiyat masalalari hal etilib, amalda esa bitta shaxsning xoxish-idorasini ifodalaydi. Masalan, mamlakatda davlat to‘ntarishi tufayli butun hokimiyat prezident lavozimi bilan bog‘liq bir shaxsning qo‘liga o‘tib qoladi va diktaturlik rejimi o‘rnatiladi. 1993 yilda Gitler Germaniyada, 1960 yil J.Mobuta Jazoirda, 1967 yilda "kora polkovniklar" nomi bilan Gretsiyada, 1973 yilda A.Pinochet Chilida davlat hokimiyatni to‘ntarishi qilib egallangan edi. Buning oqibatida mamlakatda davlat rejimi yagona diktator xukmida, milionlab begunoh insonlarning qirilib ketishiga sabab bo‘lgan edi. Agar biz buni yanada kengroq ma’noda tushuncha beradigan bo‘lsak, 1973 yil "qora polkovniklar" deb atalgan bir guruh shaxslar tomonidan amalga oshirilgan davlat to‘ntarish bir tomondan monarxiya tuzumini yo‘q kilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan Respublika davlat boshkaruvi shakliga o‘tganligini elon qilgan bo‘lsa, ham hech qanday demokratik tartib qoidalarga amal qilinmadi ya’ni monarxiyadan farq qilmaydigan boshqaruv usuli o‘rnatildi. Davlat boshlig‘i prezident vakolatlari cheklanmadi, u faqat o‘limi tufayli yoki boshqa kuchlarining zo‘rlik bilan hokimiyatni egallasagina o‘z lavozimidan mahrum etilishi mumkinligi ayrim davlatlar tajribasi (Pokiston) kursatdi. Bunday xolat sobiq ittifoq davrida ham hukm surgan edi, (faqatgina boshka kurinishda) saylovlar nomigagina o‘tkazilib davlat boshlig‘i umrbod o‘z lavozimida qolar edi. Endi biz Respublikalar siyosiy rejimining haqiqatdan ham demokratik yoki liberal ko‘rinishida ekanligini turli xil shakllarini tahlil qilib chiqamiz. Bundan oldin doimo yodda tutish kerak, parlamentar va prezidentlik Respublikalarida prezident davlat boshlig‘i hisoblanadi. Ammo uning10

Respublika davlat boshqaruv shaklida qonunchilik va ijroiya hokimiyat munosabatlarining belgilanish xususiyatlari ikki xil ko‘rinishda bir-biridan ajratib o‘rganiladi. Hukumatning tashkil etilishiga karab respublika ikki xil buladi: 1) Prezidentlik Respublika 2) Parlamentar Respublika. Prezidentlik Respublika. Bunday davlat boshqaruv shaklida xukumat faqat prezident oldida o‘z faoliyati tugrisida doimo xisob berib turadi, parlament oldida mas’ul emas. Bu shundan kelib chikib belgilanganki, parlament xukumat tarkibini tuzmaydi va unga ishonchsizlik huquqiga xam ega emas. Chunki prezidentlik Respublikasida qonunchilik va ijro etuvchi hokimiyat o‘z vakolatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqdan oladi. Prezident ijroiya hokimiyat boshlig‘i sifatida xalq tomonidan saylanadi va buning natijasida davlat boshlig‘i funksiyasini xam amalga oshirish huquqiga ega bo‘ladi. Demak, dualistik Respublika shaklidagi davlat boshqaruvida prezident davlat boshlig‘i funksiyasini amalga oshira borib, Bosh Vazir lavozimini ham egallaydi. Prezident xalq tomonidan saylab qo‘yilishi ulug shaxs ekanligidan dalolat beradi. Sobiq Ittifoq Respublikalari, Fransiya, Braziliya va boshqa davlatlarda prezident to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumxalq saylovlari orqali o‘z lavozimini egallaydi. AQShda alohida saylovchilar guruhlari tomonidan prezident saylovi o‘tkaziladi, bunda ham davlat va ijroiya hokimiyat boshlig‘i parlament oldida mustaqildir, tenglik prinsipida faoliyat yuritadi. Prezidentlik Respublikasida hukumat tarkibi parlament sessiyalarida deputatlar tasdig‘iga qo‘yiladi. Bu jarayonda deputatlar prezident tomonidan ko‘rsatilgan nomzodlarni tasdiqlashlari shart. Agar biror-bir ko‘rsatilgan nomzod bunday lavozimga loyiq emasligi asoslab berilsa, prezident boshqa11

bir shaxsning nomzodini ko‘rsatishga majbur bo‘ladi. Shuning uchun xam hukumat faqat prezident boshchiligida faoliyat yuritadi, barcha xokimiyat masalalarida hukumat a’zolari tavsiyaviy harakterdagi karorlar qabul qilishi mumkin, qat’iy qarorni yagona prezidentning o‘zi hal qilishi mumkin. Hukumat tarkibining shakllanishida prezidentning qaysi partiya a’zosi bo‘lganligi muhim rol uynaydi. Davlatning yuqori palatasida hukumat a’zolari prezident a’zo bo‘lgan siyosiy partiya vakillaridan (prezident tomonidan) ko‘rsatiladi va alohida- alohida tasdiqdan o‘tadi. Agar ko‘rsatilgan nomzod deputat bo‘lsa, vazirlikka tasdiqlan-gandan keyin, deputatlik mandatini topshiradi, chunki prezidentlik Respublikasida bir vaqtning o‘zida parlament va ijroiya hokimiyat a’zosi bo‘lish mumkin emas. Shuningdek, konunchilik va ijro etuvchi hokimiyatning bo‘linishiga alohida e’tibor beriladi ya’ni uni tengligi va bir-biriga nisbatan mustaqilligi ta’minlanadi. Ularning bir-birini nazorat qilish funksiyasi ham tenglik prinsipida belgilanadi. AQSH Konstitutsiyasining birinchi moddasida qonunchilik hokimiyati Kongressga tegishli ekanligi mustahkamlangan, ikkinchi moddasida esa, ijroiya hokimiyatni prezident amalga oshiradi deb belgilangan, uchinchi moddasida, sud hokimiyati – AQSH Kongressi tomonidan tasdiqlanadigan Oliy sud va quyi turuvchi sudlarni tashkil etishi ko‘rsatilgan. Ko‘pgina prezidentlik boshqaruvi o‘rnatilgan davlatlarda sud va ijroiya hokimiyat organlarining oliy mansabdor shaxslari yuqori palataning roziligi bilan prezident tomonidan tayinlanadi. Bunda albatta yuqori Palata a’zolarining ko‘rsatilgan nomzodlarga bildirgan fikri e’tiborga olinadi. Hukumat a’zolari va boshqa ijroiya hokimiyat organlarining mansabdor shaxslarini prezident o‘z lavozimidan lozim topgan paytda ozod etish mumkin. prezidentni kim bilan ishlash, ishlamasligi to‘g‘risidagi masalalarda uni majbur qilish mumkin emas.12

Ushbu davlat boshqaruvi shaklining asosiy belgisi - hukumatning o‘z siyosiy faoliyati to‘g‘risida parlament oldida javobgarligining belgilanmaganligidandir. Parlament xukumat a’zolarini qonunni buzgan taqdirda ham o‘z lavozimidan ozod etishga haqli emas. Hukumat o‘z faoliyatini olib borishda parlamentning ishonchiga yoki ishonchini yo‘qotishdan qo‘rqmaydi. Shuning uchun ham prezidentlik Respublikasidagi dualistik boshqaruv shaklida prezident bir siyosiy partiyadan, hukumat boshqa bir siyosiy partiya vakillaridan iborat ekanligi kamdan-kam davlatlarda uchraydi. Eng rivojlangan davlatlarda prezident va Xukumat a’zolari bir partiyaning vakillari hisoblanadi. Ular o‘z faoliyatini bo‘ysinish asosida tashkil etadilar va davlatning siyosiy rejimini belgilaydilar. Agar qonunga xilof xatti-harakatlari davlat ahamiyatiga molik masalalarda yomon oqibatni keltirib chiqarsa, parlamentning impichment (ishonchsizlik) huquqi kuchga kirishi mumkin. AQShlari Konstitutsiyasida prezidentning va boshqa oliy mansabdor shaxslarni lavozimidan parlament tomonidan chetlatilish hollari, pora olganda, davlatga xoinlik va boshqa og‘ir jinoyatlar sodir qilganda darhol amalga oshirilishi belgilangan. Davlat rejimi, prezidentlik Respublikasining dualistik boshkaruv shaklida bir-biriga qaram oo‘lmagan ikkita kuchli hokimiyat qonunchilik va ijro etuvchi organlarning o‘zaro munosabatlarini belgilanishida o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon etadi. Bunday davlat shakli demokratik PrinsiPlar talablariga mos ravishda o‘zining boshqaruv xususiyatlari va uni amalga oshirish vositalari bilan tartibga solinishi siyosiy rejimini demokratlashtiradi. Respublikaning dualistik boshqaruv shaklida, ayniqsa qonunni amalga kiritish jarayoni mukammal tenglik prinsipiga rioya etiladi. Prezident qonunni tasdiqlash yoki qayta ishlash uchun o‘z e’tirozini bildirib parlamentga qaytarishi mumkin. Agar qayta ishlash uchun yuborilgan konun loyihasi har ikkala palata a’zolarining ko‘pchilik ovozi bilan dastlabki holati bo‘yicha tasdiqlansa, prezident qonunni imzolashga majbur bo‘ladi. Shuningdek, Prezident tomonidan imzolangan xalqaro13

shartnomalar parlament yig‘ilishida ratifikatsiya (tasdiqlanishi) yoki (bekor qilinishi) denonsatsiya qilinishi mumkin. Sud hokimiyati esa parlament tomonidan va prezident qabul qilingan aktlarni konstitutsiyaviyligini nazorat qiladi va shuning bilan qonunchilik, hamda ijroiya hokimiyati organlarining mamlakatda tartib-intizomga rioya etilishi ta’minlanadi. Prezidentlik boshqaruv shaklining zaif joylari ham mavjud. Bunday boshqaruvda hokimiyatning ijroiya va qonun chiqaruvchi tarmoqlari orasida ziddiyat bo‘lishi, konstitutsiyaviy inqiroz ehtimolini rad etmaydi. Parlamentar Respublika. Bunday davlat boshqaruv shakli, Parlamentar monarxiya shakliga mos tushadi faqatgina davlat boshlig‘i masalasi bilan bir-biridan ajralib turadi. Endi, davlat hokimiyati masalallarida vakolatlari cheklangan monarx o‘rnida, prezident faoliyatining qanday tashkil etilishi va yuritilishini kuzatamiz. Parlamentar Respublika shaklida prezident parlament tomonidan saylanishi mumkin yoki alohida tuzilgan kollegiya organida yoxud federatsiya subyektlarining parlament deputatlari tomonidan va boshqa hududiy o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining vakillari ishtirokida o‘z lavozimiga quyilishi, turli davlatlarda o‘ziga xos belgilangan xuquqiy mezonlarda bo‘lishi mumkin. Parlamentar Respublikasida prezidentning konstitutsiyaviy vakolatlarining belgilanishi, tartib bo‘yicha hukumat tomonidan amalga oshiriladi, ya’ni prezident boshchiligida hukumat uning vazifasini bajaradi. Masalan, Hindiston Respublikasining 1949 yilda Konstitutsiyasiga quyidagi tartibda 1-qismining 74- moddasiga 42 chi va 44 chi o‘zgartirish kiritildi va unda hukumatning maslahatlariga prezident amal qilishi shart ekanligi ko‘rsatildi. Parlamentar Respublikaning asosiy belgisi – huddi parlamentar monarxiyaga o‘xshash, hukumatning parlament oldida siyosiy javobgarligidir. Hukumatning bir a’zosiga bildirilgan ishonchsizlik asosan Bosh Vazirga uning butun tarkibi bilan iste’foga chiqish14

oqibatini keltirib chiqaradi. Hukumat ham quyi palatani tarqatib yuborish haqida prezidentga murojaat etishi mumkin va bunday holatda saylov kunini belgilaydi. Parlamentar Respublika davlat boshqaruv shaklida ham xuddi parlamentar monarxiya singari ikkita davlat rejimi; paralmentning va hukumatning faoliyati asosiy rol o‘ynaydi. Hakiqiy parlamentar respublika shaklidagi davlatlar jahonda juda kam uchraydi. Bunga faqat Germaniya, Vengriya, Italiya, Hindiston, Chexiya, Slovekiya, Estoniya davlatlarini kiritish mumkin. Bu davlatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini kengroq o‘rganish uchun davlat hokimiyatini tashkil etish asoslariny qarab chiqish zarur bo‘ladi. Bosh Vazir lavozimining alohida qilib belgilanganligi va uni ijro etuvchi hokimiyatga boshchilik qilishi bilan mamlakatning eng ulug‘ siyosiy arbob sifatida namoyon etadi. Italiya Konstitutsiyasining 89- moddasida; "Prezident tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar haqiqiy emas, agar u hukumat tomonidan javobgarligi ilova qilinmagan bo‘lsa" deb belgilangan. "Parlamentar Respublikasida hukumat tarkibi har bir parlament saylovlaridan keyin unga saylangan siyosiy partiya vakillaridan iborat tartibda shakllantiriladi. Bosh Vazir parlament tarkibida eng ko‘p saylangan siyosiy partiya yoki blokning rahbari bo‘ladi. Umuman olganda parlamentar Respublika shaklidagi davlat boshqaruvida hukumatni shakllantirishning ikki xil ko‘rinishi ko‘zatiladi. Ulardan birida tartib bo‘yicha Bosh Vazir va boshqa vazirlarni prezident tayinlaydi, shundan keyin prezident parlamentga uni tasdiqlab berishi to‘grisida murojaat qiladi. Agar parlament hukumatga ishonch bildirmasa, prezident parlamentni tarqatib yuborishi mumkin yoki hukumat tarkibini yangidan tuzatadi va parlament tasdig‘iga qo‘yadi. (Italiya Konstitutsiyasi-ning 92, 94- moddalari). Parlamentar Respublikasining ikkinchi ko‘rinishida Bosh Vazir va boshqa vazirlarning lavozimiga qo‘yilishida prezident parlamentdan rozilik15

olishi lozim bo‘ladi"9. (GFR Konstitutsiyasining 63, 64-moddalari). Shundan ko‘rinib turibdiki, parlamentar Respublika shaklida davlat hokimiyatining amalga oshirilishi Prezidentlik (dualistik) Respublikasining davlat boshqaruvidan tubdan farq qiladi. Parlamentar Respublikasida qonunchilik va ijro etuvchi hokimiyatning ajratilishi Prezidentlik (dualistik) Respublikasiga nisbatan belgilanishi ularning o‘zaro kelishuvida nazoratchilik faoliyatini juda ham mukammal ishlangan huquqiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Davlat rejimi parlamentar monarxiya kabi parlamentar Respublikasida siyosiy partiyalarning qanchalik darajada davlat hokimiyati organlarida tutgan o‘rniga qarab belgilanadi. Shuning uchun ham parlamentar shaklidagi davlat boshqaruvida demokratik siyosiy rejim davlat hokimiyatini tashkil etish bobida shunchalik kuchli hisoblanadiki, amalda parlament yoki hukumat tomonidan uni o‘zgartirishning hech ham iloji yo‘q. Bunda asosiy eng kuchli siyosiy partiya qonunchilik va ijro etuvchi hokimiyatga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Demak parlamentar davlat boshqaruv shakli insoniyat rivojining eng yuqori darajada takomillashgan xohish irodasini ifoda etadi. "O‘zbekistonda odamlarning ongini o‘zgartirish, qonunlarni hurmat qiladigan erkin fuqarolarning uyg‘un rivojlangan jamiyatini barpo etish uchun qanchalar yil kerak bo‘ladi. Germaniya, Buyuk Britaniya 1789 yilgi inqilobdan boshlab Fransiya mana shunday jamiyat qurgunicha qancha vaqt ketgan". Aralash (yarim Prezidentlik) Respublikasi. Bunday shakldagi boshqaruv usuli, Prezidentlik va Parlamentar davlat hokimiyati belgisini ifoda etuvchi Respublika hisoblanadi. Uning tuzilishi turli xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Prezidentlik-Parlamentar Respublikasi o‘zining tuzilishi boshqaruv shakliga qarab, ma’lum belgilari bilan ajralib turadi. Alohida olingandabir tomondan o‘ziga xos xususiyatlari bilan kuchli Prezidentlik hokimiyatini namoyon qilsa, ikkinchi tomondan, hukumatning parlament oldidagi siyosiy, javobgarligini mustahkamlaydi,16

shuning bilan prezidentning parlamentni tarqatib yuborish huquqini ham belgilaydi. Mazkur davlat boshqaruv shaklining o‘rnatilishi, qoida bo‘yicha, u yoki bu davlatning inqirozi tufayli sodir bo‘ladi. Endigina rivojlanish sharoitida iqtisodiy va siyosiy tizimni tartibga solishda, ijro etuvchi hokimiyatning parlament oldidagi javobgarlik ma’suliyati yo‘qolib borayotganda yarim Prezidentlik va yarim Parlamentchilik davlat boshqaruv shakliga o‘tilishi mamlakatda va qonuniy hokimiyatning mustahkamlanishi diktaturaning o‘rnatilishini oldini oladi. Dunyo mamlakatlari ichiga birinchi marta bunday davlat boshqaruv shaklining o‘rnatilishi 1958 yil qabul qilingan Fransiya Respublikasi Konstitutsiyasida o‘z ifodasini topdi. Fransiya Respublikasining beshinchi rivojlanish bosqichi, insoniyat tarixida yangi davlat boshqaruv shaklini amalda isbotlab berdi. Fransiya boshqaruv shaklining eng muhim belgisi davlat boshlig‘i prezidentni to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalq tomonidan saylanishi hisoblanadi. Fransiya prezidenti juda katta vakolatlarga ega bo‘lib, ijroiya hokimiyatga boshchilik qiladi, hukumat raisi hisoblanadi, Bosh Vazirni tayinlaydi va uning taklifi bilan boshqa vazirlarning nomzodini tasdiqlaydi, zarurat tug‘ilganda ijro etuvchi hokimiyat organlarining mansabdor shaxslarini lavozimidan ozod etadi. Fransiya Respublikasining yarim Parlamentchilik ko‘rinishida hokimiyat belgisi shundan iboratki, milliy yig‘ilish va quyi Palata oldida Hukumatning siyosiy javobgarligi hamda Bosh Vazir lavozimining mavjudligidir. Hozirgi vaqtda juda ko‘p mustamlakachilik tuzumidan ozod bo‘lgan xalqlar o‘z davlat boshqaruv shaklini aralash Respublika tarzida kurmoqdalar. ayniksa Sobiq Ittifoq Respublikalari bunday davlat boshqaruv shakliga o‘tish jarayonlarini boshidan kechirmoqsalar. O‘zbekiston Respublikasida ham o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan kundan boshlab, "Respublika parlamenti qonun yaratuvchilik faoliyati bilan faol shug‘ullanmokdaki, u yosh mustaqil davlatning shakllanishini huquqiy jihatdan har tomonlama ta’minlashga qaratilgandir. Davlat boshqaruvining17

yangi, zamonaviy va samarali tizimi shakllanmokda. Prezidentlik boshkaruv usuli - shu tizimning o‘zagidir"11 Hozirgi davrda aralash boshqaruv shaklini tanlagan davlatlar qatoriga Portugaliya, Polsha, Bolgariya, Xorvatiya, Makedoniya, Serbiya, Chernogoriya kiradi. Shuningdek, Finlyandiya ham tuliq rasmiy xususiyatlari bilan aralash boshqaruvni o‘z hayotiga tadbiq etib bo‘lgan. Sovet Respublikasi - bunday davlat boshqaruv shakli, sovet tuzumi o‘rnatilgan mamlakatlar hisoblanadi. Ularda hokimiyatning bo‘linishi rad etiladi ya’ni yagona hokimiyat mehnatkash xalqning vakillik organi sovetlarga saylangan vakillari orqali amalga oshirilishini mustahkamlaydi. Lekin bunday boshqaruv shaklida siyosiy rejim totalitar tuzum o‘rnatish sharoitni yaratib beradi. Sovet tuzumining o‘rnatilishini dastlabki bosqichi, ma’muriy-hududiy birliklarda vakillik organi Sovetlarni shakllantirish yuqoridan pastga qarab. Masalan, O‘zbekiston SSR Oliy Soveti, oblast, rayon, shahar, shaharcha, gosyolka, qishloq va ovul sovetlariga saylovlar nomigagina o‘tkazilar edi. "Qonun chiqaruvchi hokimiyat, rasman Oliy Sovetlarda mujassamlashgan bo‘lsa ham, ijroiya hokimiyati qonun chiqaruvchi organlarga o‘z erkini o‘tkazar va sovetlar tomonidan nazorat qilinishi haqida gag ham bo‘lishi mumkin emas edi". "SSSR Parchalanib ketdi. 74 yil mobaynida O‘zbekiston taqdiri va ta’minoti Ittifoq qo‘lida edi. Sobiq Ittifoq bu yerdan mahsulot va xom ashyoni olib ketib, bizga suv va havoday zarur narsalarni o‘z ko‘rsatmasi bilan keltirib berardi. Sodda qilib aytganda, Paxta va boshqa boyliklarimiz olib ketilardi, don, shakar, yonilgi va boshqa xalq iste’moli mollari, umuman, hayotimizga, iqtisodiyotimizga va xalq xo‘jaligimizga zarur bo‘lgan mahsulotlar olib kelinardi. Mana birgina misol. Sobiq SSSR Kanada va Amerikadan har yili 40-50 million tonna g‘alla sotib olardi. Shuning hisobidan O‘zbekistonga ham ulush berardi"13. O‘zbekistonning mustaqillikdan keyingi qisqa davri mobaynida g‘alla va boshqa don mahsulotlarini to‘liq o‘zida yetishtiradigan bo‘ldi.18

Endi, hozirgi zamonaviy sovet Respublikalari davlat boshqaruvi shaklini taxlil qiladigan bo‘lsak, Vyetnam Xalq Respublikasida, joylarda Sovetlar va Milliy Majlis, Kubada ham huddi shunday. Hitoy Xalq Demokratik Respublikasida Xalq Vakillik organlari deb atalib siyosiy rejim sotsialistik, davlat rejimi bir muncha demokratiyaviyroq tashkil qilingan. Shuning uchun ham xalqaro munosabatlarda tan olinadi, ya’ni yagona nushada boshqaruv shakli takomillashtirilgan Sovet Respublikalari hisoblanadi. Mazkur Respublikalar davlat shakli yuridik nuqtaki nazardan belgalari quyidagilardan iborat: 1) Sovetlarning davlat hokimiyatini tashkil etishda vakolatlarining ustuvorligi. Xududlar bo‘yicha tashkil etilgan sovetlarning o‘ziga tenglashtirilgan davlat organlarini shakllan-tirishda (Prokuratura va sud organlaridan tashqari) yuqori vakolat-larga ega bo‘lib, barcha davlat organlari ularning oldida hisobdordirlar; 2) Barcha pog‘onadagi Sovetlar bir tizimni tashkil etib, o‘zaro munosabatlari yagona rahbarlikda bir-biriga bo‘ysinish prinsipida amalga oshiriladi; 3) Xalq deputatlari Sovetlari o‘zining asosiy ishidan tashqari faoliyat yuritadi, sessiyalari kam va qisqa vaqtda o‘tkaziladi, undan keyingi vakolatlarining amalga oshirilishi joylardagi ijroiya organlarga yuklanadi va ularning qabul qilgan qarorlari Sovetlarning yigilishlarida tasdiqlanadi. Ushbu davlat boshqaruvi Parlamentar Respublikani eslatadi, chunki hukumat parlament tomonidan tuzilib, uning oldida hisob berib turadi. Lekin Sovet Respublikasida favkulotda holatlar sodir bo‘lganda yoki Sovetlarning ichki faoliyatida o‘zaro ziddiyatlar kelib chiqqanda ularni tarqatib yuborish mexanizmi belgilanmagan. Hokimiyatning bo‘linish prinsipi nazariy jihatdan tan olinmagan, butun davlat hokimiyati mehnatkash xalq Sovetlari qo‘lida birlashtirilgan. Sovetlar qonunchilik va ijroiya hokimiyat organlarining funksiyalarini bajaradi. Sud hokimiyatining mustaqilligi faqat rasmiy jihatdan tan olinadi. Chunki19

sudyalar sovetlar tom onidan saylanadi va ularga hisob beradi. Konstitutsi yasida ularga mustaqillik beril gan va uning belgilani shi Sovetl arga yuklangan. Ko‘rinishi dan butun mehnatkash xalqni bi rl asht irgan Sovetlarning qo‘lida davlat hokim iyati ham maniki, amalda esa yuqoridan turib boshqari ladi. Bunday ko‘rinishdagi sovet Respublikal ari mustaqil davlat lardir. Ularning davlat boshqaruv shaklining Paydo bo‘lishiga Sobik Itti foq Respublikasi asos solgan. Bizga uzoq va yaqin o‘tmsh tarixidan ma’lum ki yer yuzi da ikkita xukmron davl at mavjud bo‘lgan, ul ar o‘z siyosi y reji mini o‘rnat ish uchun sotsiali sti k va demokratik (AQSH va SSSR) tuzum tarafdorlari bo‘l gan. Ul arni ng tarafdorlari ikki lagerga bo‘linib bir- birini yo‘q qilish uchun uzoq vaqt (74 yil) kurash olib borganlar. Lekin insoniyatga xizmat qiluvchi davlat shaklini qurgan millat va elatlar boshqa xalqlarning ham sovet totalitar tuzumidan ozod etishga bebaho xizmat ko‘rsatdilar. "Biz istiqlol sharofati bilan ko‘p qadriyatlarni - iymonimizni, milliy gururimizni, ozodlikni, bir so‘z bklan aytganda, Parvardigsrni kaytadan chinakamiga tanidik. Endigi vazifa - bobolarimizning poymol etilgan orzu- umidlari haqqi, avlodlarimizga, sizu bizning farzandlarimizga butun dunyo bilan teppa-teng bo‘ylashadigan buyuk O‘zbekistonni meros qilib qoldirmoqdir". Monarxiya davlat boshqaruv shakli. «Monarxiya» atamasi (monos - bir, arxe - hokimiyat) yunoncha so‘z bulib, yakkahokimlik, yagona xukmdor degan ma’noni anglatadi15. Monarxiya boshqaruv shakli sifatida uzining anik yuridik belgilariga ega. Agar oliy davlat hokimiyati bir shaxsning (monarx, kirol, Podsho, imperator, shox, sulton) qo‘lida to‘plangan bulsa va avloddan-avlodga meros kilib koldirilsa, bunday boshqaruv shakli monarxiya deb ataladi. Monarxiya - bir kshiining hokimiyati. Monarx davlatning jonli timsoli bulib, tashki va ichki siyosat bobida davlat boshlig‘i sifatida, xalq vakili,20

millat «otasi» sifatida, fuqarolarni jipslashtiruvchi, ularni davlat tevaragiga birlashtiruvchi shaxs sifatida maydonga chikadi. Monarx davlatning barcha ishlarini bir o‘zi xal etmasada, ya’ni davlatda turli davlat organlari, maslaxatchilar, vazirlar, amaldorlar mavjud bulsada, eng muxim, prinsipal davlat ishlari buyicha monarx o‘zi xukm chikaradi. YA’ni u butun hokimiyatning to‘la sohibidir. monarxiyaning asosiy belgilarini kuyidagicha ifodalash mumkin:  monarx davlatni shaxsiylashtiradi;  monarx hokimiyatni yakka o‘zi boshqaradi;  monarx hokimiyati muqaddas deb e’lon kilinadi;  monarx o‘z faoliyatida rasman mustaqildir;  hokimiyatni o‘rnatish, kabul kilish (ligitimlashtirshi) ning aloxida tartibi mavjud;  muddatsiz, umrbod boshqaruv;  monarx o‘z boshqaruvining natijasi uchun yuridik jixatdan javobgar emas, ya’ni monarx mas’uliyatdan ozod kishi xisoblanadi. Monarxiya tuzumi hukmron bo‘lgan jamiyatda, davlat boshlig‘i xudoning yerdagi vakili deb qaraladi. Masalan, Yaponiya imperatori 1945 yilga qadar quyosh xudosi Amaterasning o‘g‘li deb hisoblangan17. Xozirgi zamonda Podsholarning xudolar avlodidan kelib chiqqanligi hech kimni qiziktirmaydi. Tarixiy manbaalardan bizga ma’lumki, feodal tuzum hukmron bo‘lgan davrda katta yer egalari hokimiyatni egallashga harakat qilib kelishgan. Ayrimlari bu maqsadlariga erishib o‘zlarini oliy xukmron deb e’lon kilganlar. Demak, hozirgi monarxiya tuzumi saqlanib qolgan davlatlarning xukmdorlari o‘ta feodal tuzum davridan avloddan-avlodga o‘tib kelgan nasl egalari hisoblanadi. Lekin ular hozirgi zamonda oldingi davrdagidek davlat hokimiyatiga ega emaslar. Ammo monaxning millat birligini namoyon etuvchi mavqei xozir ham yuqori baholanmoqda. Masalan, 1946 yilgi Yaponiya Konstitutsiyasining 1-moddasida "Imperator xalq birligi va davlat ramzi hisoblanadi, mustaqil21

hokimiyatga ega bo‘lgan, xalqning hoxish irodasi uning maqomini belgilab beradi." Shuningdek, 1978 yilgi Ispaniya Konstitutsiyasining 56 moddasida xam millat birligi va davlat hokimiyatining mavjudligi Qirol nomi bilan ataladi. 1707 yilgi Buyuk Britaniyaning Shotlandiya bilan qo‘shilish haqidagi konstitutsiyaviy qonunida ham Qirolichaning ikki davlat hokimiyati tizimidagi tutgan o‘rni belgilab berilgan. Mazkur qonunning 1,2 moddalari Qirolicha xazrati oliyalarining bundan keyingi maqomi ikki oliy davlat birligi ramzi sifatida doimo hokimiyat tepasida bo‘lishi va taxt vorisligi masalalarini mustahkamlab bergan. Bizga tarixiy manbalardan ma’lumki ushbu konstitutsiyaviy akt qabul qilingunga qadar Shotlandiya Qirolligi mavjud bo‘lgan. Bu qonun qabul qilingandan keyin ikki davlat qirolligi birlashib yagona Qirolicha birlashgan Qirollik davlatining ramzi va millat birligi maqomida, ayrim vakolatlari saqlanib qolingan. Masalan Qirolicha jamoa Palatasini tarqatib yuborishi, Bosh Vazir lavozimiga jamoa palatasi vakilidan birortasini ko‘yishi, amnistiya va avf etish to‘g‘risidagi farmonlarini qabul qilishi mumkin. Eng muhimi shundan iboratki, aksariyat monarxiya tuzumi hukmronlik qilayotgan davlatlarda monaxning maqomi Konstitutsiyada mustahkamlangan bo‘ladi. Lekin, 1931 yil qabul qilingan Belgiya Konstitutsiyasida monax haqidagi tavsifnomalar belgilanmagan. Eng asosiysi monax vakolatlari, uni Konstitutsiya yoki boshqa qonunlarda belgilanishining ahamiyati yo‘q. Mana shu prinsip asosida monarxiya ko‘rinishidagi davlat shaklini o‘rganamiz va uni tahlil qilamiz. Yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek monarxiya tuzumi mavjud bo‘lgan mamlakatlarning davlat boshqaruv shakli ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi. Mutloq va cheklangan monarxiya . Mutloq (absolyut)- monarxiya. Bunday davlatlarning boshqaruv shakli uzoq o‘tmishga borib taqaladi. O‘sha davrdan boshlab, o‘z davlat xokimiyatini qo‘ldan bermay kelayotgan monax hukmronligi, nasldan- naslga o‘tib, hozirgi davrda mutloq monarxiya maqomi bilan boshqaruv shaklini namoyon etadi. Uning qo‘lida butun davlat hokimiyati to‘plagan22

bo‘ladi. O‘zi qonun qabul qiladi, davlat boshqaruv apparatini tuzadi, Oliy sud hokimiyatini amalga oshiradi. Uning hokimiyatini chegarasi bo‘lmaydi, yuridik va siyosiy, ma’naviy jihatdan nomigagina, din peshvolari va boshqa o‘zi tayinlagan mansabdor shaxslar hokimiyat masalalari hal etilayotganda ishtirok etishi mumkin. Chunki monax ularning davlat hokimiyatiga bo‘lgan huquqlarini oyoq-osti qilayotgani yo‘q va o‘zi ham bunday xuquqlarga bugun ega bo‘lmagan. Hozirgi davrda mutlok monarxiya davlat boshqaruv shakli kam uchraydi. Bunga misol sifatida Saudiya Arabistoni va Olmon davlatlarini keltirish mumkin. Bu davlatlarda monax —eng oliy din peshvolari hisoblanadi, shuning bilan ular o‘z davlat hokimiyatini kuchaytiradilar. Mutlaq monarxiyada, siyosiy rejim avtoritar xususiyatga ega bo‘lib, davlat rejimi esa cheklanmagan bo‘ladi. Shuningdek, monarxiya- davlat shakli cheklangan boshqaruv usuliga ham bo‘linadi. Cheklangan monarxiya dualistik va parlamentar davlat boshqaruv shakllarida qurilgan bo‘ladi. Dualistik monarxiya. Bu mutloq monarxiyaning o‘zgarishiga asos solgan birinchi zamonaviy davlat boshqaruv shakli bo‘lib konstitutsiyaviy monarxiya deb ataladi. Dualistik monarxiyada o‘z nomi bilan davlat hokimiyati shakliga bo‘linadi, qonunchilik va ijro etuvchi. Qonunchilik hokimiyati parlamentga tegishli bo‘lib, uning tarkibi saylov huquqi senzi orqali saylanadi va tayinlanadi. (monax ma’lum qismini tayinlaydi). Ijroiya hokimiyat esa monaxga tegishli bo‘lib, o‘zi amalga oshiradi yoki faqat hukumatni tayinlaydi. Sud hokimiyati ham monax qo‘lida bo‘lib, u yoki bu darajada mustaqil bo‘lishi mumkin. Shuning bilan bunday davlat boshqaruv shaklida hokimiyatning bo‘linishi ikkiga ajratilib o‘rganiladi. Lekin shunday bo‘lsa ham monax vakolatlari juda keng berilgan bo‘lib, Parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarga cheklanmagan huquq asosida veto qo‘yishi mumkin. Agar u qonunni tasdiqlamasa kuchga kirmaydi. Bundan tashqari qonun23

kuchidan yuqori bo‘lgan farmonlar qabul qilishi, Parlamentni tarqatib yuborishi mumkin. Shunday huquqlarini amalga oshirish orqali vaqtinchalik mutloq monarxiya davlatini shakllantish mumkin. Masalan, Ispaniyada 1974 yil Parlament tarqatib yuborilib, 1989 yilga qadar mutloq monarxiya hukm surgan. Agar xukumat tayinlanadigan bo‘lsa, faqat monax oldida o‘z faoliyati to‘g‘risida hisob berib turadi, Parlament oldida mas’ul bo‘lmaydi. Faqatgina davlat budjetini belgilash jarayonlarida Parlament bilan xisob-kitob qilishga majbur bo‘lishi mumkin. Ammo deputatlar yilda bir marta kelib chiqadigan bu masalada xukumat bilan kelishmovchilik kelib chiqishidan qo‘rqadilar, chunki monax xohlagan vaqtida uni tarqatib yuborish huquqiga ega. Huddi cheklamagan monarxiya davlat boshqaruv shakliga o‘xshash, dualistik monarxiya tuzimida ham siyosiy rejim avtoritar boshqaruvga shart-sharoitlar yaratib beradi. Davlat rejimi esa chegaralangan dualistik hokimiyat tavsifida bo‘lishi mumkin. Shunday qilib monarxiya davlat shaklining dualistik boshqaruv usulida davlat hokimiyatining bo‘linishi oldingidek, monax va uni o‘rab turgan yaqin qarindoshlari ko‘lida bo‘ladi. Xozirgi vaqtda, Quvayt, Iordaniya, Marokash davlatlarida dualistik monarxiya boshqaruv shakli saqlanib qolgan. «Insoniyat tarixi – tabiat va hayot haqidagi oddiy tassavvur-lardan, cheklangan ehtiyojlardan murakkab ma’naviy faoliyat daraja-sigacha o‘sish jarayonini o‘z ichiga oladi. Insoniy sivilizatsiyaning boshlanishida ma’naviyat bir paytning o‘zida insonning qorishma tafakkuri hosilasi hamda sababi tarzida ko‘zga tashlanadi». Parlamentar monarxiya. Bunday boshqaruv shakli, odatda eng rivojlangan davlatlar qisoblanadi. XVII-XVIII asrlarda ayrim mamlakatlarning davlat boshqaruv shakli insoniyat tassavvurida bo‘lmagan yangicha jamiyat qurilishi jarayonlari boshlangan davr bo‘ldi. Agrar feodalizmdan, ilk kapitalistik tuzumiga o‘tish davrida24

barcha davlatlarning boshqaruv shakli, tabiat, jamiyat qonuniyatlari talablariga mos ravishda o‘zgardi. Buyuk Britaniya, Yaponiya, Niderlandiya, Shvetsiya, Kanada, Avstraliya davlatlarining boshqaruv shakli tubdan yangilandi. Albatta, bu jarayonlarda har bir davlatning xalqlarini xoxish irodasi o‘z ifodasini topgan. "Odamzod yer, suv, havo hamda quyoshni bevosita his qilishdan asta-sekin "Tabiat nima?", "Hayot nima?", "O‘lim nima?", "Odamning mohiyati nimada?", "Koinot o‘zi nima?"kabi murakkab savollar tomon taraqqiy etdi. Qorong‘ulikdan yorug‘likka chiqqanday, bilimsizlikdan ma’rifat sari, dunyo xaqidagi tassavvurlar hamda tushunchalar tomon siljishi ma’naviyat yo‘lini qanchalik uzluksiz ekanligidan dalolat beradi. Bu yo‘l shunchalik so‘qmoqlarga mo‘l ekanki, odamzod haqiqat va haq bekatiga yetib kelguncha shuncha ko‘p tafakkurlarni o‘zi buzib, yana boshqa tasavvur manzillari yaratishga to‘g‘ri keldi". Mazkur falsafiy g‘oya har qanday davlat shakliga taalluqli bo‘lib, inson doimo yaxshi yashash uchun kurashib kelganligi va bu jarayonlarda turli xil ko‘rinish kasb etuvchi boshqaruv usulini tashkil etganini tarixiy manbaalardan o‘rganamiz. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan parlamentar monarxiya davlat shaklining vujudga kelishi ham insoniyat kurashlarining natijasida paydo bo‘lgan eng zamonaviy boshqaruv usulidandir. Parlamentar monarxiya tuzumida hokimiyatning bo‘linish prinsipi qonunchilik organining Oliy davlat hokimiyat organi ekanligini ko‘ramiz. Ijroiya hokimiyat ustidan parlamentning yuqori turishi, siyosiy rejimning demokratik yoki liberal ya’ni davlat hokimiyat organlarining bir-biri bilan murosaga kela olmaydigan qonun talablarida faoliyat yuritishi belgilanganligini mustahkamlaydi. Shuningdek, parlamentning Oliy hokimiyat organi sifatidagi tushunchasi shuni bildiradiki, xukumatning tuzilishi monax tomonidan tayinlansa ham yuqori yoki quyi palataning ishonch huquqi ko‘llaniladi. Bu shuni anglatadiki, agar yuqori yoki quyi palata a’zolari hukumatga ishonchsizlik bildirsa, monax quyi palatada eng ko‘p o‘rin olgan partiya a’zolaridan25

saylangan deputatlardan Hukumatni shakllantirishga majbur bo‘ladi. Monax bunday davlat boshqaruv shaklida faqat shoxdir, hokimiyat masalalarida kuzatuvchi vazifasini o‘ynaydi. Qonunni tasdiqlash yoki to‘xtatib qo‘yish munasabatlarida bunday huquqdan amalda foydalanmaydi ya’ni xukumat ko‘rsatmasi bilan qonunni amalga kiritishi mumkin. Huquqiy jihatdan monax bunday huqukdan mahrum etilgan. Uning tomonidan chiqarilishi lozim bo‘lgan xujjatlar tartib bo‘yicha hukumat tashabbusi bilan tayyorlanadi. (Bosh vazir yoki uning tomonidan tayinlangan vazir tomonidan). Shuning uchun ham monax yuridik tomonidan qabul qilinayotgan qonun va qonun osti aktlarini oqibati uchun javob bermaydi. Har qanday monax farmonlari va boshqa qonun xujjatlariga parlament va Hukumat o‘z xalqi oldida javobgardir. Eng muhim boshqasidan ajralib turadigan parlamentar monarxiya davlat boshqaruv shaklining belgisi shundan iboratki – parlamentning kuyi yoki yuqori (qaysi palatada hisobdor bo‘lsa) palatasi oldida xukumatning o‘z faoliyati masalalarida siyosiy javobgarligidir. Agar quyi palata xukumatga ishonchsizlik xukumatini bildirsa yoki bildirgan ishonchini qaytarib olsa, xukumat monax tomonidan iste’foga chiqishi yoxud o‘z lavozimidan ozod etilishi shart. Ammo parlamentning bu huquqi xozirgi parlamentar monarxiya shaklidagi davlatlarda amalga oshirilishi unga tenglashtirilgan xukumatning monaxga yoki yuqori (qaysi palata bunday huquqqa ega bo‘lsa) quyi palatani tarqatib berish taklifini tasdiqlashi va yangi saylovlarni tashkil etilishida ko‘rishimiz mumkin. Bunday jarayonlarda ijro etuvchi va qonunchilik hokimiyat organlari o‘rtasidagi kelishmovchiliklar xalq tomonidan hal etiladi. Agar saylovlarda parlamentning oldingi tarkibi qaytadan saylansa yoki ko‘pchiligi palatadan o‘rin olsa, unda hukumat tarkibi yangilanadi ya’ni iste’foga chiqishga majbur bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, bunday davlat boshqaruv shaklida monax, parlament va xukumat munosabatlarining belgilanishi parlament rejimi yoki parlamentar monarxiya deb ataladi.26

Parlamentar monarxiya davlat boshqaruv shaklining tuzilishi juda murakkab jaraayonlarni o‘z ichiga oladi, bunda parlament tarkibining biror bir siyosiy partiya tomonidan ko‘p o‘rin olishi mumkin emas. Buning natijasida xukumat a’zolari ham bir partiyadan tuzilishi mumkin bo‘lmaydi. Chunki ularda istiqomat qilayotgan xalqlarning siyosiy ongi va tafakkuri biror bir siyosiy partiyaning davlat hokimiyatiga hukmronlik kilishiga yo‘l ko‘ymaydi. Bu masalada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning II- chaqiriq Oliy Majlisning II- sessiyasida 2000 yil 25 may kuni so‘zlagan nutqi diqqatga sazovordir; "Shuni yaxshilab anglab olishimiz zarurki, hayot o‘zgarishi bilan, odamlarimizning avvalgi siyosiy va ma’naviy ongi ulg‘ayishi bilan, bizning Parlamentimizning tashkil etilishida ham, uning faoliyatida ham tegishli o‘zgarishlar bo‘lishi tabiiydir",20 deb Uzbekiston davlatining kelajak istiqbollarini xalqning ma’naviy yuksalishini Parlamentni shakllantirish orqali qurish mumkinligini tushuntirib bergan edi. Shundan xulosa qilib aytish mumkinki, xozirgi rivojlangan parlamentar monarxiya xisoblangan Buyuk Britaniya, Yaponiya, Avstriya va Kanada davlatlari ham uzoq tarixiy rivojlanish bosqichlarini boshidan kechirgan. Ularning davlat boshqaruv usulini yana kengroq o‘rganar ekanmiz, parlamentning jamiyat va davlat hayotida tutgan o‘rni beqiyos katta ekanini, ishini tashkil etish mexanizmini mukammal ekanligidan ko‘rishimiz mumkin. Parlament faoliyatining tashkil etilishi siyosiy partiyalarning faoliyatiga bog‘liq bo‘lib, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan Buyuk Britaniya, Kanada, Avstriya davlatlarida ikki partiyaviy tizimi mavjud. Ayrim davlatlarda (Yaponiya) ko‘p partiyaviylik tizimi mavjud bo‘lib, eng kuchli partiya tomonidan ularning o‘zaro munosabatlaridagi muvozanati saqlanib turadi. Parlament monarxiya davlat shaklining o‘ziga hos hususiyatlari ya’ni ijobiy va salbiy tomonlari, davlat hokimiyatining amalga oshiri- lishida turli xil siyosiy kuchlar o‘rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Bu esa bir tomondan hokimiyatni su’iste’mol qilinishini27

oldini olsa, ikkinchi tomondan parlament ustidan nazorat qilinishiga shart-sharoit yaratib beradi. Masalan, Yaponiyada 1955-1993 yillarda xukumat tarkibi kuchli siyosiy partiyalar vakillaridan (quyi palatadan) bo‘lganligi uchun, yuridik jihatdan parlament hukumat faoliyatni nazorat qilish kerak edi, amalda esa xukumat tarkibi palatada ko‘pchilik o‘rinni egallagan siyosiy partiya vakillaridan bo‘lganligi sababli, xukumat parlament faoliyati ustidan o‘z xukmini o‘tkazadigan bo‘ldi. Bunday davlat rejimining o‘rnatilishi vazirlik yoki "Hukumat hay’ati tizimi" nomini oldi.28

Foydalanilgan adabiyotlar ro ’yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, «O‘zbekiston», 2003 yil. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, «O‘zbekiston», 1998. 3. Mualliflar jamoasi. Davlat va huquq nazariyasi. TDYUI, Toshkent, 2000 yil 4. A.Saidov, U.Tojixonov. Davlat va huquq nazariyasi. IIVA, Toshkent, «Adolat», 2001. 5. A.Saidov, U.Tojixonov, X.Odilqoriyev. «Davlat va huquq asoslari». IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti, 2002. 6. Islomov. «Davlat va huquq: umumnazariy masalalar», Toshkent, «Adolat». 7. Boboyev X.B va Odilqoriyev X.T umumiy tahriri ostida. Davlat va huquq nazariyasi. TDYUI. 2000 y. 8. Ilin I. Ogryaduvdey Rossii. M.: Teleks, 1993.29

O'xshashlar

Davlat tuzilish shakli

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi

Davlat shakllari

Davlat belgilari

Davlat mexanizmi