Huquqiy ong va huquqiy madaniyat - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat Reja: 1. Huquqiy ong tushunchasi, belgilari va uning tarkibiy qismlari 2. Huquqiy ongni rivojlantirishga ta’sir qiluvchi omillar tizimi 3. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat s haxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolari 4. Huquqiy ong va huquqiy tarbiya 3

Odamlarni huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy bilimlar bilan qurollantirish asosiy vazifalardan biri bo‘lishi shart. I.A.Karimov Huquqiy ong va huquqiy madaniyat Mustaqillikning dastlabki kunlaridan va jahon hamjamiyatida umume’tirof etilgan huquqiy normalarga hamda boy milliy tarixiy an’analarga asoslangan yangi demokratik davlatni qurish sohasidagi birinchi qadamlardan boshlaboq, o‘zbek halqi "inqilobiy sakrashlar" va "shok terapiyasi"ni yemiruvchi va halokatli usullar sifatida rad etib, evalyutsion, bosqichma-bosqich rivojlanish yo‘lini tanlab oldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ta’riflab berilgan tarraqqiyot yo‘lidan qadamma-qadam, bosqichma-bosqich, izchil ilgarilab borish prinsiplari umuminsoniy madaniyat tarixini tahlil qilishga va ilmiy tafakkur yutuqlariga asoslangandir. Bir vaqtlar Gegel ta’kidlab o‘tganidek, olg‘a qarab harakatlanishda birorta bosqichni tashlab o‘tib bo‘lmaydi. Chunki vaqtdan o‘zib ketish mumkin emas. O‘z taraqqiyot yo‘limizning prinsiplariga qat’iy amal qilar ekanmiz, davlat va jamiyat hayotini tubdan qayta qurishdan iborat global vazifalarini hal qilish oldimizga qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida katta ko‘lamdagi chora tadbirlarni g‘ayrat bilan va izchil suratda amalga oshirishni talab qiladi. Biz tanlab olgan yangi jamiyat kurish yo‘lida fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksak darajada shakllantirish hamda ularning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kafolatli ta’minlash muammolari alohida ahamiyat kasb etmoqda. "Huquqiy madaniyatning yuqori darajada bo‘lishi huquqiy davlatning o‘ziga xos xususiyatidir. Bozor iqtisodiyotini shakllantirishda huquqiy madaniyatni oshirish muhim ish hisoblanadi. Shu bilan birga huquqiy madaniyat saviyasi qabul qilingan qonunlar darajasida ijro etilishi bilan belgilanadi. Ushbu muhim ishda 4

odamlarni qonunlarga va normativ huquqiy hujjatlarga nisbatan chuqur hurmat hissini tarbiyalash alohida ahamiyatga egadir. Zero huquqiy normalar odamlar ongiga singgan va ular orqali amal qilgan taqdirdagina yashaydi va ro‘yobga chiqadi." Huquqiy madaniyat keng tushunchadir. Huquqiy ong huquqiy madaniyatning g‘oyat muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u eng avvalo odamlarning munosabatlarini ifodalovchi qarashlar va e’tiqodlardan ularning huquq haqidagi tasavvurlaridan, intilishlari va tuyg‘ularidan iboratdir. Huquqiy ong darajasi fuqarolarning yangi qonunlar qabul qilishi, davlat organlarining qonunni qo‘llash fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qilish faoliyati bilan bog‘liq fikrlari, kayfiyatlarini, ularning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik hamda iqtisodiy o‘zgarishlarga munosabatini belgilaydi. Shaxsning huquqiy madaniyati-huquqiy ongni aniq maqsadni ko‘zlab tarbiyalash natijasi, uning eng yuqori bosqichidir. Demokratik huquqiy davlatni va adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish sharoitida "Biz odamlarni eskicha psihologiyasini o‘zgartirib, ularda yangi huquqiy ongni shakllantirishimiz lozim. Shunday bo‘lsinki, har bir kishi inson erkinliklari - ayni vaqtda muayyan burch, majburiyat va ma’suliyat ekanligini chuqur his etib tursin" O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov 1997 yil 20-mayda huquqni muhofaza qiluvchi muassalar rahbarlari, huquqshunos olimlar, ommaviy axborot vositalari vakillari bilan uchrashuvida so‘zlagan nutqida hamma fuqarolar ham yetarli darajada huquqiy ongga ega emasliklari , axborot olishda ijtimoiy faollik ko‘rsatmayotganliklari, respublikada jamiyatning har bir a’zosi huquqiy bilimlarni hech bo‘lmaganda asosiylarini o‘zlashtirib olish uchun, hamda aholi turli ijtimoiy guruhlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan huquqiy maorif amaliy mexanizmi yaratilmaganligi, mansabdor shaxslar tomonidan fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlari kamsitilishi hollari ko‘pincha huquqiy bilimlarning yetarli emasligi, huquqiy madaniyat darajasi pastligi tufayli yuz berayotganligini ta’kidlab o‘tdi. 5

Huquqiy madaniyat halqimizning qadimiy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslangan holda insof va iymon, adolat va qonuniylik insonga yuksak hurmat va e’tibor, sabr toqat kabi ma’rifat va haqiqat tuyg‘ularini ongimizga singdirishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham kishilarning fikrini, dunyoqarashini mustaqilligimiz yo‘lida fidokorona mehnat qilishga yo‘naltirilgan huquqiy madaniyatni yuksaltirish hayotiy zaruratdir. Huquqiy madaniyat nazariyasiga oid barcha muammolar atroflicha o‘rganilishi zarur. Shu bilan birga har bir muayyan holatlarda madaniyatning turlicha ko‘rinishlarini tushunishga qat’iy belgilanadigan u yoki bu jihati ustun bo‘ladi. Chunonchi, huquqiy hayotda ma’rifatparvarlikni shakllanishini ta’minlashda inson omilini oshirish nuqtai nazaridan yondashilganda avvalambor e’tiborni huquqiy madaniyatning mazmuniga qaratish zarurligi namoyon bo‘ladi. Jamiyatning huquqiy madaniyati huquqiy ong qonunchilikning qonunlarni takomillashtirish va huquqiy tajribaning muayyan darajasini aks ettiradigan hamda insoniyat huquq sohasida yaratilgan butun boyliklarni qamrab oladigan ijtimoiy madaniyatning bir turi sifatida ko‘riladi. "Jamiyat davlat taraqqiyotining hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarining huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda. Huquqiy madaniyat, huquqiy bilim, huquqiy e’tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui sifatida jamiyat va davlat oldida turgan vazifalarni muvaffaqqiyatli hal etishni ta’minlaydi." Shunday qilib shaxsning va jamiyatning huquqiy madaniyati umuminsoniy qadriyatlar tushunchalarining va insoniyat umumdemokratik yutuqlarining muhim natijasidir. Huquqiy madaniyat-huquqiy davlatning ajralmas qismidir. Huquqiy ong tushunchasi, belgilari va uning tarkibiy qismlari Huquqiy ong shaxs ongida, jamiyat g‘oyalarida namoyon bo‘lgan huquqdir. Huquqiy ong - huquq va qonuniylikka munosabatdagi tassavvurlar, baholar, his tuyg‘ular va ma’naviyatning tarkibiy qismlari tizimidir. 6

Huquqiy ong bu ijtimoiy ongning bir shakli bo‘lib o‘zida yuridik amaliyotga nisbatan kishilarning qarashlari, g‘oyalari, konsepsiyalari, baholash, his-hayajon, xohishning yig‘indisini namoyon qiladigan munosabatdir. U shuningdek huquq normalarini bilish, ularni ijtimoiy hayot talablariga munosib yoki nomunosib ekanligiga baho bera olish, amaldagi huquqiy normalarga o‘zgartirish kiritish yoki ularni yanada takomillashtirish zarurligini anglash kabi talablardan ham iboratdir. Huquqiy ong amaldagi huquqiy normalarning tashkil topishi, rivojlanishi va ularni amalda tatbiq qilishi uchun imkoniyat tug‘dirib beradi. Ijtimoiy ongning bir turi sifatida huquqiy ong voqelikni tushunishga davlat, huquq, qonunchilik, siyosat, ahloq kabi usqurtma elementlarning ijtimoiy munosabatlari sohasida tutgan o‘rni to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishga yordam beradi. Shu bilan birga huquqiy ong shakllanishiga davlat, huquq, siyosat, madaniy taraqqiyot darajasi, siyosiy partiyalar, an’analar, milliy xususiyatlar va shu kabilar ta’sir ko‘rsatadi. Lekin huquqiy ong faqat huquqqa asoslangan bo‘lishi, huquqni tushunish uni tassavvur qilish, izohlash, tatbiq etish, bekamu ko‘st bajarish tushunchasini bermaydi. U ancha keng ma’noga ega. U davlat tuzumi, huquq tizimiga nisbatan fikr yuritish kabi tushunchani ham o‘z ichiga oladi. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat huquqiy ta’sir ko‘rsatish mexanizmida mustaqil o‘rin tutadi. Ularsiz qonun yaratish ham, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish ham mumkin bo‘lmaydi. Huquqiy ta’sir ko‘rsatish mexanizmida huquqiy ong birinchi o‘rinda turadi. Buning sababi huquqning mavjudligi inson bilan chambarchas bog‘langanligidir. Ijtimoiy turmush talablari toki davlat organlarining huquq yaratish faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etgan odamlarning irodasi va ongi orqali o‘tmaguncha yuridik normalar sifatida ifodalanishi mumkin emas. Ayni vaqtda huquqning ijtimoiy munosabatlarga ta’siri odamlarning irodasi 7

va ongi orqali ham amalga oshiriladi. Bularning barchasi huquqiy tasavvurlar va his- tuyg‘ular majmuini keltirib chiqaradi. Huquq normalarining u yoki bu davrdagi mazmuni, ularning ijtimoiy turmushga ta’sir ko‘rsatish xarakteri huquq normalarining g‘oyaviy manbayi bo‘lmish huquqiy ongga bog‘liq bo‘ladi. Huquqiy ong ma’lum darajada umumlashgach, huquq normalarining g‘oyaviy manbayi bo‘lishi bilan uning amaliy funksiyasi tugamaydi. Ijtimoiy g‘oyalar uni keltirib chiqargan ijtimoiy turmushga aks ta’sir ko‘rsatishi mumkin: fuqarolarning ongidan o‘rin olgan g‘oyalar moddiy kuchga aylanadi. Ijtimoiy ong turli shakllarda yuzaga chiqib, odamlar xulq-atvoriga mafkuraviy va psihologik ta’sir ko‘rsatish vositasida ijtimoiy turmushga ta’sir ko‘rsatadi. Binobarin, huquqiy ongning aks ta’siri uning huquqiy normalar g‘oyaviy manbai bo‘lishi bilan tugamaydi: huquqiy ong, muayyan huquqiy tasavvurlarning o‘ziyoq odamlarni ma’lum tarzda o‘zlarini idora qilishga undashi mumkin. Aynan huquqiy ong individga muayyan huquqiy normalarning mavjudligi noma’lum bo‘lgan, biroq shunga qaramay, yuksak ongliligi, qonunlarning ruhini bilishi tufayli uning xulq-atvorida amaldagi huquq tartibotga mos bo‘lgan hollarda odamlar xulq-atvorining boshqaruvchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Ma’lumki huquqiy ong ikki tarkibiy qismdan, ya’ni huquqiy mafkura va huquqiy ruhiyatdan (psihologiya) iborat. Huquqiy mafkura-bu huquqiy borliq to‘g‘risidagi, qarashlar, tushunchalar, e’tiqod, konsepsiyalar, nazariyalardir Huquqiy mafkura konkret huquqiy hodisalar to‘g‘risidagi va ilmiy darajadagi tizimlashtirilgan bilimlar yig‘indisi. Huquqiy ruhiyat-ong doirasida huquqiy hodisalar bilan bog‘liq holda, ongda yuzaga keladigan va unga singib ketadigan, kechinmalar sohasini 8

ifodalaydi. Huquqiy ruhiyat- huquqiy hodisalarni hissiyot bilan tiklash sohasidir. Odam hissiz, o‘z o‘zidan o‘ylamasdan fikr qilmaydigan mashina emas, u nafaqat fikr qiladigan, balki sezadigan tirik zotdir. Shuning uchun, u ijtimoiy hodisalarni, jumladan huquqiy hodisalarni ham, nafaqat aql bilan, balki sezgi bilan ham tushunib yetadi. Huquqiy hodisalarni tushunib yetish jarayoni odamning ishtirokisiz rivojlana olmaydi, shu sababli unda tabiiy tarzda g‘oyaviy va hissiy jarayonlar qo‘shilib, chatishib ketadi. Odam o‘zining ruhiy holatiga ko‘ra huquqni oyoq osti qilish, noqonuniylik, zulm va inson erkini kamsitish bilan bog‘liq salbiy huquqiy voqeliklarga befarq, loqayd qola olmaydi. Uning huquqiy kechinmalari va kayfiyati g‘azab qahr va norozilik sezgilarida namoyon bo‘lib, ijtimoiy-huquqiy hayotning manfiy hodisalarga tanqidiy qarash uchun hissiy asos yarata borib, insonparvarlik g‘oyalari negizida, odamda qayta tuzishga intilish tug‘diradi. Huquqiy ongning tuzilishi tahlili, bir tomondan, xuquqiy mafkura va huquqiy ruhiyat kabi uning tabiiy-tarkibiy qismlarining o‘zaro ta’siri tabiatini va o‘zaro nisbatini ochadi, boshqa tomondan, ijtimoiy hayotda butun hodisa sifatida uning vazifasini ochib berishga yordamlashadi. Huquqiy ong faqatgina huquqiy normalarni va qoidalarni vujudga keltirish sababchisi bo‘lib qolmasdan, balki uning bajarilishini ta’minlashning ma’naviy negizini yaratish vazifasini bajaradi. U qonunchilik tashabbusining, huquq ijodkorligining, huquqni takomillashtirishning, xuquqni tatbiq qilishning va qonunchilikni mustahkamlashning muhim omilidir. Qonun yaratish jarayonida jamoat tashkilotlari va mehnatkash omma ishtirokining kengayishi huquqiy ongning bu ishga aktiv ta’siri ostida amalga oshadi. Huquqiy ongga amaldagi qonunlar tizimi va qonunchilikni mustahkamlash faoliyati va amaliyoti ta’sir etadi. 9

Huquqiy ongni rivojlantirishga ta’sir qiluvchi omillar tizimi Huquqiy demokratik davlatni qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan dadil borayotgan mustaqil O‘zbekistonda fuqarolar huquqiy ongini, xuquqiy madaniyatini yuksaltirish g‘oyat darajada muhim, dolzarb muammodir. Mamlakatimizning rivojlanishi va istiqboli, keng ko‘lamda o‘tkazilayotgan iqtisodiyot, siyosat, davlat qurilishi, huquqiy tizim va jamiyatni ma’naviy o‘zgartirishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan huquqiy ongi va bilimi hamda huquqiy madaniyat darajasiga bog‘liqligi o‘z-o‘zidan ayon. "Huquqiy ong - huquqni anglash demakdir, odamlarning ham amaldagi huquqga, ham ularning o‘zlari istalgan huquqga munosabatini ifoda etadigan tassavvur va his-tuyg‘ularning mujassamidir. U tabiatan huquq bilan mushtarakdir va shu sababli mavjud iqtisodiy munosabatlarga nisbatan ikkilamchidir. Huquqiy ong jamiyatning, turli ijtimoiy guruhlarning obyektiv ravishda kelib chiqqan ehtiyojlari va manfaatlarining bevosita ta’sirida shakllanadi, o‘zgarib turadigan obyektiv sharoitlar va jarayonlar ta’siri ostida doimiy rivojlanib boradi. Huquqiy ong ijtimoiy ongning bir qismidir va shu sababli unga falsafiy, mafkuraviy va siyosiy qarashlar ta’sir etib turadi." Huquqiy ongni rivojlantirishga jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlar, qabul qilinayotgan yangi qonunlar, yangi qonunlarning loyihalarini keng omma (halq) orasida muhokama qilinishi, barcha o‘quv yurtlarida, maktablarda huquq haqidagi bilimlarni o‘rgatish-o‘rganish, mazkur fanlardan imtihonlar joriy etish, radio, televideniya, vaqtli matbuotlarda huquqiy bilimlarni keng targ‘ib va tashviq qilish; aholining mustaqil ravishda, huquqiy bilimlarni o‘rganish maqsadida qonun hujjatlarini muntazam chop etib borish; sud, prokuratura, militsiya organlarining ish tajribasini ommalashtirib borish; adliya va huquqshunoslik fanlarini rivojlantirish; oshkoralikni ta’minlash; boshqa davlatlarning huquqiy tajribasini o‘rganish va ulardan foydalanish; 10

badiiy adabiyotda, san’atda huquqiy bilimlarni tarqatish, o‘ylaymizki huquqiy ongni rivojlantirishning omillari bo‘lib hisoblanadi. Aholining barcha qatlamlarini huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo‘lishlari hamda huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay olishlari uchun asosiy e’tiborni nimalarga qaratish lozimligi haqidagi vazifalar Oliy Majlis tomonidan 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan "Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi"da ham belgilab berilgan. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat ham moddiy ma’naviy, ahloqiy va boshqa mafkuraviy omillar asosida shakllanib hamda rivojlanib boradi. Huquqiy madaniyat fuqarolarning yetukligi va ongliligini ko‘rsatuvchi me’yordir. Huquqiy ong, bilim va tasavvurlar insonda tasodifiy ravishda paydo bo‘lmaydi. Uni insonning tug‘ma xususiyati deyish ham mumkin emas. Inson onadan dono-yu donishmand bo‘lib ham tug‘ilmaydi. Kishidagi huquqiy ong, huquqiy bilim va madaniyat ta’lim tarbiya, o‘qish o‘rganish, mehnat qilish, amaliy faoliyat, hayot tajribasi, ajdodlar merosi va namunasi asosida shakllanib, rivojlanib uzluksiz takomillashib boradi. Huquqiy bilimlar va huquqiy ongning yuzaga kelishi va rivojlanishi cheksiz jarayondir. U jamiyat taraqqiyoti asosida yuzaga keladigan obyektiv talab va ehtiyojlar, mavjud imkoniyatlar, shart sharoitlar asosida shakllanadi. Inson jamiyatda, davlatda yashar ekan, uning huquqiy ongini shakllanishi mavjud huquqiy mezonlar bilan bog‘lanmog‘i lozim. Huquqiy madaniyatsiz jamiyat kelajagini tassavur etib bo‘lmaydi. Yoshlarning qalbi va vujudiga go‘daklik paytidan boshlab odob ahloq, huquqiy qonun qoidalar haqidagi ilk tasavvur va tushunchalarni singdirishga jamiyatning asosi bo‘lgan oilaning roli va ahamiyati beqiyosdir. "Qonunlarimiz asoslaridan xabardor bo‘lish yoshlar o‘rtasida qonunbuzarlik holatlarini, odob ahloqimizga zid hatti xarakatlarning oldini olishda, ularning huquqiy ongi va madaniyatini o‘stirishda o‘zining ijobiy 11

ta’sirini ko‘rsatmoqda. Qonunlarni yaxshi bilgan yoshlargina ularga rioya qiladi. Bunday inson o‘zini ham oilasini ham, halqi davlatini ham himoya eta oladi. Qonun talablariga qat’iy rioya etish, qonunlarimizga yuksak ehtirom ko‘rsatish, qonun oldida hamma- prezident va oddiy fuqaro ham, erkagu ayollar ham, yoshlaru keksalar ham, tadbirkorlaru mansabdor shaxslar ham teng va ma’sul ekanini, bu masalada hech kimda alohida imtiyoz yo‘qligini chuqur idrok etish, ana shu qadriyatni ongiga mukammal singdirish barcha yoshlar uchun muhim fazilat hisoblanadi." Shunday qilib, ijtimoiy ongning tarkibiy qismi bo‘lgan huquqiy ong jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy turmush rivojlanishiga aks ta’sir ko‘rsatadi. Huquqiy g‘oyalar, bilim va tasavvurlar, huquqiy nazariyalar ijtimoiy hayotning barcha tomonlariga kirib borib, fuqarolarning ongidan o‘rin olib odamlar hulq atvoriga, amaliy faoliyatiga mafkuraviy va psihologik ta’sir etadi. Huquqiy ong odamlarni ma’lum tarzda o‘zlarini idora qilishga, jamiyat qabul qilgan qonun va qoidalar doirasida faoliyat ko‘rsatishga undaydi. Kishilar huquqiy ongi va bilimi rivojlanganlik darajasini ularning ijtimoiy-huquqiy faolligiga qarab aniqlash mumkin. Jamiyat a’zolarining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy ma’naviy sohalarda, o‘z-o‘zini boshqarish organlarida faol ishtirok etishlari huquqiy ong va huquqiy madaniyat darajasi o‘sib borayotganligidan dalolat beradi. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat Biz tanlab olgan yangi jamiyat qurish yo‘lida fuqarolarning huquqiy madaniyatini yuksak darajada shakllantirish hamda ularning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kafolatli ta’minlash muammolari alohida ahamiyat kasb etmoqda. “Huquqiy madaniyatning yuqori darajada bo‘lishi huquqiy davlatning o‘ziga xos xususiyatidir. Bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida huquqiy madaniyatni oshirish muhim ish hisoblanadi. Shu bilan birga huquqiy madaniyat saviyasi qabul qilingan qonunlar soni bilan emas, balki ushbu 12

qonunlarning barcha darajalarda ijro etilishi bilan belgilanadi. Ushbu muhim ishda odamlarda qonunlarga va normativ huquqiy hujjatlarga nisbatan chuqur hurmat hissini tarbiyalash alohida ahamiyatga egadir. Zero huquqiy normalar odamlar ongiga singgan va ular orqali amal qilgan taqdirdagina yashaydi va ro‘yobga chiqadi.” Huquqiy madaniyat keng tushunchadir. Huquqiy ong huquqiy madaniyatning g‘oyat muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u eng avvalo odamlarning qonunga munosabatlarini ifodalovchi qarashlari va e’tiqodlaridan, ularning huquq haqidagi tasavvurlaridan, intilishlari va tuyg‘ularidan iboratdir. Huquqiy ong darajasi fuqarolarning yangi qonunlar qabul qilish, davlat organlarining qonunni qo‘llash, fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qilish faoliyati bilan bog‘liq fikrlari va kayfiyatlarini, ularning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik hamda iqtisodiy o‘zgarishlarga munosabatini belgilaydi. “Huquqiy madaniyat darajasi faqatgina qonunlarni bilish, huquqiy ma’lumotlarda xabardor bo‘lishdangina iborat emas. U-qonunlarga amal qilish va ularga bo‘ysunish madaniyati demakdir. U odil sudni hurmat qilish , o‘z haq-huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etish ehtiyoji demakdir. Huquqiy madaniyat degani-turli mojarolarni hal qilishda qonunga hilof kuchlardan foydalanishni rad etish demakdir.” Prezident so‘zlaridan ko‘rinib turganidek, huquqiy madaniyat, bu eng avvalo, inson manfaatlari uchun xizmat qiladigan qonunlarni til uchidagina emas, dildan, qalbdan, vujuddan hurmat qilish, e’zozlash, muqaddas deb bilishdir. Huquqiy madaniyatning eng muhim jihati qonunga so‘zsiz itoatkorlik, qonunlarga bo‘ysunish, ularga to‘la rioya etish, ular asosida faoliyat yurgizishdir. Boshqacha aytganda, huquqiy madaniyat faqat qonunlarni bilish, huquqiy ma’lumotlardan xabardor bo‘lishdangina iborat emas, balki qonunlarga qat’iyan amal qilishdir. Qonunlarga rioya etmaydigan odamni huquqiy madaniyatli deb bo‘lmaydi. Odil sudni hurmat qilish, o‘z 13

haq-huquqlarini himoya qilishda unga murojaat etish, uni o‘zi uchun himoyachi deb bilish va e’tiqod qilish ham huquqiy madaniyatdir. Huquqiy madaniyat-bu kishilarning huquqiy bilim darajasi, huquqqa nisbatan ongli munosabati, huquqni hurmat qilishi va unga rioya qilishidir. Endi huquqiy madaniyatning tarkibiy qismlarini ko‘rib chiqamiz. A) Huquq-huquqiy madaniyat negizi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston huquqi jiddiy va tub o‘zgarishlarga uchraganligi bilan ajralib turadi. Qonunlarda, davlat huquqiy tuzilishida, huquqiy tartibga solish va huquqiy madaniyat institutlari hamda mexanizmlarida ko‘z o‘ngimizda yuz berayotgan o‘zgarishlar shunchalar jadal va chuqurki, huquqiy rivojlanishning olamshumul, strategik istiqbollari va maqsadlari to‘g‘risida o‘ylash, mamlakatimizda yuz berayotgan huquqiy islohotlarni jahondagi huquqiy rivojlanish jarayoni bilan "moslashtirish", unda O‘zbekiston o‘rnini hamda ushbu o‘ringa mos islohotchilik yo‘nalishlari va maqsadlarini aniqlash zarur. Bizning milliy huquqiy tizimimiz butunlay yangi asosda, jahon huquqiy jarayonining yutug‘i bo‘lgan demokratik prinsiplar negizida yangitdan yaratilganligi shubhasiz. Konstitutsiyamizdan boshlab deyarli barcha qonunlarimiz tub o‘zgarishga uchradi. Qonunlarimizda huquq mustaqil demokratik davlatning huquqi bo‘lgan kun voqeligi hisobga olindi. O‘zbekiston qonunlarida halqaro huquqning jahonda tan olingan prinsiplari va normalari o‘z ifodasini topdi va mustahkamlandi. Ular rivojlangan mamlakatlar huquqiy tizimining ilg‘or yutuqlarini davom ettirdi, qadimiy mamlakatimizning tarixiy-huquqiy tajribasini qamrab oldi. B) Huquqiy munosabatlar amaldagi huquqiy madaniyat Yuridik adabiyotlarda huquqiy munosabat huquq normalari bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlardir, degan fikr keng tarqalgan. Binobarin, huquqiy munosabat, birinchi navbatda, yuridik normalarni amalga oshirishning, huquq amal qilishning natijasidir. Aynan huquqiy munsobatlar orqali huquq "yashaydi", amal qiladi. Huquq subyektlarining huquqi imkoniyatlari va yuridik 14

majburiyatini amalga oshirishning haqiqiy manzarasini aynan huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi ko‘rsatadi. Huquqiy munosabatlar subyeklarining huquqiy pozitsiyasi va mo‘ljallari , yuridik sohadagi tashabbuslari va faolliklari, hatti-harakatlari yuridik shakllarini afzal bilish darajasi birgalikda ularning huquqiy madaniyatini belgilab beradi. V) Yuridik muassasalar. Huquqiy rivojlanish va huquqiy madaniyatning harakatlantiruvchi kuchi amaliyotchi yurist va huquqshunos olimlar hamda o‘qituvchilardan iborat professional yuridik jamoadan iborat. Yuristlar huquqiy taraqqiyot egalari, jamiyatda yuz berayotgan huquq va erkinliklar rivojlanishi, huquqiy da’volar qilish jarayonlari, shaxsni va jamiyatni o‘zboshimchalik va boshboshdoqlikdan himoya qilish talablarining ifodachilaridir. Oxir oqibatda huquqshunoslar qanday bo‘lsa, huquq ham shunday bo‘ladi. Huquq va huquqshunoslarning darajasi esa ularga berilgan huquqiy ta’limga bog‘liq. Yuridik muassasalar, ular faoliyatining samaradorligi nafaqat jamiyatning, balki davlatning ham huquqiy madaniyati darajasini belgilab beradi. Aynan konstitutsiyaga muvofiq tarzda halq irodasini ifodalovchi va uning manfaatlariga xizmat qiluvchi davlat ushbu muassasalarning faoliyatini tashkil etadi va ta’minlaydi. Jamiyat va davlatning demokratikligiga, rivojlanganlik darajasiga yuridik muassasalar qanday ishlayotganligiga qarab ham baho beradilar. G) Huquqiy ong. Huquqiy ong shaxs ongida, jamiyat g‘oyalarida namoyon bo‘lgan huquqdir. Huquqiy ong huquq va qonuniylikka munosabatdagi e’tiqodlar, tassavurlar, boholar, his-tuyg‘ular va ma’naviyatning boshqa tarkibiy qismlari tizimidir. D) Huquqiy hatti- harakat. Huquqiy madaniyat darajasini ko‘rsatuvchi indikator bo‘lgan beshinchi elementi huquqiy hatti-harakatdir. Shunday holat yuzaga keldiki, yuridik fan asosan qonunga xilof hatti-harakatlar muammolari bilan, uning sabablari va shart- sharoitlarini o‘rganish bilan shug‘ullanib, 15

huquqiy hatti-harakatning qonunga muvofiq shakli kam tadqiq etilgan. Ayni paytda huquqiy hatti-harakatning ijtimoiy foydali turlarini aniqlash, ta’minlash va rivojlantirish jamiyat huquqiy madaniyatini ko‘tarishning qudratli vositasidir. Qonunga mos hatti- harakat huquqiy normalarda mavjud bo‘lgan ideal ahloq bilan mos keluvchi yuridik ahamiyatga ega harakatlarni amalga oshirishni taqozo этади. Huquqiy madaniyat qonuniy hatti-harakatlarni shakllantirish uchun o‘ziga xos start maydonchasi va ayni paytda uning mezoni bo‘lib namoyon bo‘ladi. Yuqorida biz huquqiy madaniyatning asosiy elementlarini ko‘rib o‘tdik. Quyida biz hozirgi vaqtdagi eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib turgan "Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolari"ni ko‘rib o‘tamiz. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolari Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini o‘rganishga jiddiy ravishda O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyingina kirishildi. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish masalasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o‘zining ma’ruzalarida doimo to‘xtalib o‘tadi, shuning bilan birga doimo shaxs huquqiy madaniyati deb Prezident I.A. Karimov qabul qilgan qonunlarning soni emas, balki bu qonunlarni shaxslar tomonidan qanchalik darajada o‘zlashtirish, amaliyotga tatbiq etishi, o‘zlari rioya qilishi va boshqalardan ham qonunlarga rioya qilishni talab qilishida ko‘rinadi deganini barchamiz bilamiz. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish va bu muammoni bizga kengroq tushunishimizga yordam beradigan va suyanadigan tog‘imiz hisoblangan bu mustaqillikdan keyin qabul qilingan birinchi Qomusimizdir. Chunki bu qomusimizni jahon sivilizatsiyalarining beshigi bo‘lgan davlatlarning olim-ekspertlari o‘qib, jahon andozasiga to‘g‘ri kelishini bir necha bor ta’kidlab o‘tishgan va bu "qomus" shaxs uchun xizmat qilishini 16

biz bilamiz. Masalan qomusning 128ta moddadan 60 dan ziyodi shaxsning huquqiy maqomiga va fuqarolarning erkinligiga bag‘ishlanadi. Qomusimizning uchinchi-"Jamiyat va shaxs" bo‘limida shaxs fuqaroviy jamiyatning erkin, ongli, mustaqil a’zosi sifatida ta’riflangan. Shaxsning manfaatlari hamma narsadan ustundir, shu bosh qomusimiz shaxsni jamiyatda eng asosiy boylik shaxs deb biladi. Boshqacharoq qilib aytganda halq, davlat va huquq uchun emas, balki davlat va huquq halq uchun xizmat qiladi. Bundan kelib chiqib shahs huquqiy madaniyatini shakllantirish faqat shaxslarning o‘ziga bog‘liq bo‘lmay, balki davlanga uning rahbarligiga ham bog‘liqdir. Shaxsni huquqiy madaniyatni shakllantirish jarayoni quruq shior yoki, "sarob" bo‘lmasdan balki aniq shakllantiradigan aniq hodisadir. Shuning uchun ham mustaqillik qomusimizning huquqiy konsepsiyasi inson huquqlarini hurmat qilish, fuqarolar erkinligi, huquqiy davlat va milliy davlatga xos xususiyatlar kabi umumiy qadriyatlarimizning uzviy birligini o‘zida aks ettiradi desak adashmaymiz. Shaxs huquqiy madaniyatini shakllantirish jarayonida, shaxslarimiz qator qoidalarga rioya qilishi lozim bo‘ladi. Birinchidan qabul qilingan, yangi qabul qilinayotgan qonunlarda va me’yoriy hujjatlarda asrlar davomida halqimiz ongiga singib kelgan va singib borayotgan millatimizning an’analari, urf odatlari, tarixiy meroslarimizda albatta aks etilishi kerak. Ikkinchidan, barcha qonun loyihalarini tayyorlashda, muhokama qilishda yurist olimlarimiz va amaliyotchilarimiz bilan birgalikda shaxslarning o‘zlari xuquq ijodkori, faol qatnashchilar sifatida ishtirok etishi ijobiy samara berishi mumkin. Uchinchidan, har bir shaxsning xuquqiy onglilik darajasi, xuquqiy madaniyati ularning qomusimizga va amaldagi qonunlarimizga nisbatan chuqur hurmat bilan qarashlarida ko‘rishimiz mumkin va ularni shunga o‘rgatishimiz zarur, chunki bunday qonunlar qachon yashaydi, qachonki 17

hamma hurmat bilan rioya qilsa, xurmat bilan tilga olinsa. Har bir shaxsning xuquqiy madaniyatini shakllanganligi juda zarur fazilat bo‘lib, bu fazilat davlatimizning tayanchi hisoblanadi. Zero jamiyatda qonun ustunligi xuquqiy madaniyat bilan mustahkamlanadi. Shaxs halol, nomusli, pok qalbli, o‘ziga talabchan bo‘lmasdan turib, o‘zining xuquqiy madaniyatini shakillantira olmaydi. Chunki har bir shaxs muayyan vaziyatlarda o‘zini qanday tutishi kerakligini, qabul qilingan qonun - qoidalarga, ahloq normalariga muvofiq yoki xilof harakat qilish kerakligini ma’lum darajada mustaqil hal qiladi va o‘z hatti - xarakatlariga o‘zi baho beradi. Har bir shaxs ma’naviy-xuquqiy qiyofasining, jumladan, odobining ahloqining shakllanishi va takomillashuviga ijtimoiy shart- sharoitlar hal qiluvchi ta’sir qo‘rsatadi. Shuning uchun shaxs ijtimoiy xayotga qadam qo‘yishi bilan faqat tayyor holdagi muayyan ijtimoiy munosabatlarga, ishlab chiqish munosabatlarigagina emas, balki davlat jamoat tashkilotlari, xuquq ahloq va hakazolar bilan bog‘liq tartib qoidalarga ham duch keladi. Ma’lumki shaxs xuquqiy madaniyatini shakllanishiga, xuquqiy ongiga uni o‘rab turgan atrofidagi ijtimoiy muhit ta’sir qiladi. Shaxs mavjud dunyoqarashni, odat-ko‘nikmalar, odob va ahloq qoidalarini o‘zlashtirish bilan birga, aniq ijtimoiy voqea hodisalarga, kishilarning hatti xarakatlariga, qonunni buzish yoki unga rioya qilishiga va muomalalariga muayyan mavqeda turib va muayyan qonunlarga suyangan holda ish ko‘radi va baho bera boshlaydi. Har qanday xuquqiy madaniyatni shakllantirish va uni amalga oshirish jarayoni davlat tayanchiga ishonadi, chunki "Hech bir davlat organi, mansabdor shaxs va inson qonunga bo‘ysunishi majburiyatidan ozod qilinishi mumkin emas". Bunday o‘ta muhim mas’uliyatli ishni amalga oshirishda jamoatchilik tuzulmalarini kuchaytirish orqali qonunlarni 18

ro‘yobga chiqarishning ta’sirchan mexanizmini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxs xuquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini yechishda aholiga differensional yondashuv zarur, chunki aholining turli qatlami, qonunlarining mohiyatini turlicha tushunishi mumkin. Milliy dasturda bu o‘rinda shunday deyiladi "Ta’lim va tarbiya muassasalariga dahldor bo‘lmagan shaxslarning ( ishchi, xizmatchilar, uy bekalari, pensionerlar, harbiy xizmatchilar) xuquqiy tarbiyasi va xuquqiy ta’limi tizimini takomillashtirish. Bu ishga yuridik o‘quv yurtlari, xuquqni muhofaza qiluvchi organlar, ilmiy tadqiqot institutlari, xuquqshunos olimlar va boshqalarni jalb qilish" kerak deyiladi. Har qanday shaxsni xuquqiy madaniyatini shakllantirish o‘z-o‘zidan yuzaga keladigan jarayon emas, balki ijtimoiy tarbiyaviy institutlar faoliyatiga yordamiga suyangan holda amalga oshiriladigan jarayon hisoblanadi. Bu jarayon ko‘p kuch, vaqt, mablag‘, qunt va bilim talab qiladi, bu kuch, vaqt, qunt va bilim bo‘lishi ham mumkin, lekin shaxsning o‘zini xohishi, istak irodasi bulardan ham muhimroq deb hisoblaymiz, shaxsning o‘zida xoxish, istak iroda bo‘lmas ekan xuquqiy madaniyatni shakllantirish jarayonida samara bo‘lishi gumondir. Shaxs xuquqiy madaniyatini shakllantirishda milliy mafkuraga to‘xtalmasdan o‘tishga xaqqimiz yo‘q, chunki xuquqiy madaniyat, siyosiy madaniyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lib bir- birini to‘ldirishadi, lekin bu hali halqning siyosiy xuquqiy ongiga ta’sir etadi yoki etdi degani emas, balki siyosiy tutqinlikdan qutilish deganidir. Mafkura har bir millatning ma’naviy, moddiy yutuqlarini ifodalovchi kuchdir. Har qanday mafkura shaxslarning ma’naviy hayotini tarkibiy qismi hisoblangan, hisoblanadi ham. Shaxs xuquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini yechishda Respublikamizda barmoq bilan sanab bo‘lmaydigan darajada ishlar 19

qilinmoqda, masalan: barcha yuridik adabiyotlar davlat tilida tayyorlanmoqda, aholini xuquqiy savodini chiqarish uchun xuquqiy jurnal va ro‘znomalar yetarli, ammo axborot vositalari orqali yurist olimlar va amaliyotdagi ichki ishlar organlari, sud, prokuratura xodimlari bilan bevosita uchrashuvlar o‘tkazilmoqda. Umuman olganimizda Respublikamizdagi barcha sohada olib borayotgan ishlarning maqsadi bitta, ya’ni o‘zligimizni anglash, tariximizni qayta o‘rganish, shaxs xuquqiy ongini shakllantirishdan iboratdir. Huquqiy ong va huquqiy tarbiya “Huquqiy tarbiya - bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko‘rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan bir tizimli aniq maqsadni ko‘zlagan holda ta’sir ko‘rsatilishidir.” Huquqiy tarbiya - bu jamiyat a’zolarining yurish-turish madaniyatiga va onggiga tizimli va maqsadga muvofiq ta’sir etish jarayonidir. Bu jarayonda kishilarning huquqiy bilim darajasiga ega bo‘lishiga erishish maqsad qilib qo‘yiladi. Ularda e’tiqoddan kelib chiqadigan qonun va huquqqa bo‘lgan hurmatni shakllantirish huquqiy tarbiyaning o‘zagini tashkil etadi. Huquqiy tarbiya va huquqni tatbiq qilish jamiyatda qonunchilik va huquq tartibotni mustahkamlashga yordam beradi. U kishilarni intizomlilikka, uyushqoqlikka, va yangi turmush tarziga o‘rgatadi. Tarbiyaviy ishning mustaqilligi avvalo uning mazmuni bilan bog‘liqdir. Huquqiy tarbiya- huquqiy ongni shakllantiradi, bu esa tarbiyaning o‘ziga xos shakllari va usullarini izlab topish qo‘llanishi zaruriyatini taqazo etadi. Tarbiyalovchilar zarur xajmdagi huquqiy bilimlar bilan qurollangan bo‘lishi va tarbiyalanuvchida huquqiy ongni shakllantirish, ularning huquqiy madaniyatini oshirish uslubiyotini egallashi lozim. Huquq haqidagi tasavurlarning shakllantirishda, shuningdek birmuncha alohida masalalarning hal etishda asos bo‘ladigan qonunning ayrim umumiy qoidalarini huquqiy 20

tamoyillarni bilish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni unitmaslik kerakki, voyaga yetmaganlar o‘zlari kuzatib boradigan huquqiy faktlarga nafaqat ularni qo‘llanish amaliyoti nuqtai nazaridan baho berishadi. Agar bunday amaliyot huquqda yozib qo‘yilganiga nisbatan farq qiladigan bo‘lsa, unda bu yoshlar huquqiy ko‘rsatmalarning shunchaki rasmiy narsa ekanligi to‘g‘risidagi tassavurlarni- "ha, qonun boshqayu, hayot butunlay boshqa" degan fikrda bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, huquqiy tarbiyani faqat huquqiy tarbiya bilan cheklab qo‘ymaslik kerak, tarbiyaning roli zarur bo‘lganida huquqiy amaliyotni ham o‘zgartira bilish uni oqilona izohlash qonun buzishning oldini olish, aniqlanishi va bartaraf etishi uchun barcha mumkin bo‘lgan chora tadbirlarni qabul qilishni ham o‘z ichiga olishi zarur. Aks holda hech qanday og‘zaki pand nasihat va suhbatlar yoshlarga ularning ko‘zi oldida jazosizlik holatida sodir etiladigan huquqbuzarliklar yetkazadigan zararni barham topdira olmaydi. Huquqiy tarbiyani amalga oshirishda yordamni nafaqat huquq bilan tanishtirish va unga nisbatan to‘g‘ri munosabatni shakllantirish muhim, shu bilan birga ularda huquqiy ko‘rsatmalarga so‘zsiz amal qilish zarurligiga ishonchni tarbiyalash tarbiyalanuvchilar ongida demokratik qonunchilik prinsiplariga nisbatan chuqur hurmatni singdira borish lozim. Huquqiy tarbiyani huquqiy ta’limdan yoki faqat huquqshunoslikka o‘qitishdangina iborat deb bilmaslik kerak. Shuni unutmaslik kerakki huquqiy tarbiya tarbiyaviy ishlarning hamma jihatlarini qamrab olishi, maktablarda birinchi sinfdan boshlaboq amalga oshirila boshlashi, o‘quv yurtlarida huquq bilan bir qatorda boshqa fanlarni (o‘qish, adabiyot, tarix, jo‘g‘rofiya va shu kabilarni) o‘qitish jarayonida sinfdan tashqari ishlarda leksiyalar, huquqshunoslar bilan uchrashuvlar og‘zaki jurnallar, yosh huquqshunoslar klublari, maktablari va boshqalarni tashkil etish yo‘li bilan o‘tkazilishi lozim. bunda yoshlarning o‘zining huquqiy ongi va huquqiy 21

madaniyatini shakllantirishdagi yuridik faoliyatning rolini ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Ana shu nuqtai nazardan olganda yoshlarning jamoatchilik tartibini saqlashda, demokratik davlatda qonunchilik va huquqiy tartibotni mustahkamlash ishida bevosita va amaliy ishtirok etishlari g‘oyat muhimdir. Shunday qilib ma’naviy ong, estetik qarashlar singari huquqiy ong shaxsning turmush amaliyoti jarayonida shakllanadi. Halqning xohish-irodasi va manfaatlarini ifodalaydigan ijtimoiy taraqqiyotning obyektiv qonuniyatlariga muvofiq bo‘lgan yaxshi qonunlarga ega bo‘lishgina emas, shu bilan birga ularga so‘zsiz rioya etilishiga quyidagicha butun bir tizimli kafolatlar: iqtisodiy, siyosiy, yuridik va mafkuraviy kafolatlar mavjud bo‘lganidagina real bo‘ladi. Mafkuraviy kafolatlar fuqarolarni milliy ma’naviyatning qayta tiklanishi negizida tarbiyalanishi, ularning ma’rifiy madaniy onglilik darajasini o‘stirishdan iborat. Rivojlanib borayotgan demokratik jamiyatning qonunlari xarakterining o‘ziyoq ularga ixtiyoriy tarzda va so‘zsiz rioya etilishi va ijro etilishini taqozo etadi. 22

Foydal a n il gan adabiyotlar ro ’ yxati 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2003. – 40 b. 2. Karimov I. A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 364 b. 3. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev -T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2000.- . 4. Islomov Z.M. Davlat va huquqning umumnazariy muammolari:huquqni tushunish, huquqiy ong va huquq ijodkorligi.T.:TDYUI,2005. –187b. 5. Odilqoriyev X. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. –T.: Sharq, 2002.-320 b. 6. Saidov A.X., Tadjixanov U., Toshqulov J.O‘. Mustaqillik va huquqiy mafkura. T., 1995. -117 b. 7. Xalilov E.H. Ijtimoiy turmushda huquqiy ongning o‘rni. Pravosoznaniye v strukture obshestvennoy jizni.-T.: O‘zbekiston, 1997. –48 b. 23

O'xshashlar

Huquqiy munosabatlar

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Fuqarolik-huquqiy javobgarlik

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Hozirgi zamon huquqiy tizimi