Hozirgi zamon huquqiy tizimi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Hozirgi zamon huquqiy tizimi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi zamon huquqiy t izimi Reja: 1. Huquqiy tizim tushunchasi va mohiyati. 2. Yuridik tipologiya va tasniflash. 3. Hozirgi zamon huquq oilalari.

Hozirgi zamon huquqiy t izimi XX asrning so‘nggi 10 yilligi butun insoniyat tarixiga o‘zgarishlar davri sifatida kirdi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, mazlum xalqning erk uchun kurashi XX asrning g‘oyasiga aylanib, eng asosiy, eng muhim ijtimoiy-siyosiy tamoyil sifatida ajralib turadi. Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi. Ular paydo bo‘lishi bilan hozirgi davr huquqiy tizimlari ham o‘z navbatida shakllanib, takomillashib bormoqda. Huquq tizimlari zamonaviy bozor iqtisodiyotiga bog‘liq bo‘lgan, odamlarning munosib turmush tarzini ta’minlay oladigan, insonning huquq va erkinliklarini himoya qila oladigan chinakam demokratik jamiyat qurishdek murakkab vazifani hal qilishga yordam beradi. Hozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlarini mohiyatini anglab yetishda yurist «yetti o‘lchab bir kes» qabilida ish tutishi kerak va avvalo, huquqiy tizimlarning uncha ko‘p bo‘lmagan soni bilan chegaralanishi lozim. Agar kimda-kim huquqiy tizimlarni mohiyatini anglab yetmasa u empirik material og‘irligini torta olmay qoladi. Bugungi kundagi hozirgi zamon huquqiy tizimlarining eng mukammal ro‘yxati qiyosiy huquqning xalqaro qomusida keltirilgan. Biroq bu yerda ham dunyodagi barcha huquqiy tizimlar qamrab olingan emas. Shunisi qiziqki, yurist, avvalo, huquqiy tizimlarning bosh bo‘g‘inini aniqlashi, so‘ng ularning keyingi jug‘rofiy tarqalishini aniqlamogi lozim. Agar dunyo huquqiy xaritasiga nazar tashlansa, shuni ko‘rish mumkinki, yer sharining uchdan ikki qismi roman-german va ingliz umumiy huquqdaridan kelib chiqadigan huquqiy tizimlar asosida yashamoqda. Hozirgi zamon huquqiy tizimlariga huquq oilalari tizimi, huquq guruhlari va alohida milliy huquqiy tizimlar tuzilishi bo‘yicha murakkab deb qaramoq lozim. Har bir huquq oilasi tarkibida yana ko‘p mayda tasniflarni ko‘rish mumkin va o‘z navbatida, ularni ham bir nechta huquq guruhlariga bo‘lish mumkin. Masalan, roman-german huquq oilasida fransuz huquqi va german huquq guruhi, umumiy huquq oilasida ingliz huquqi guruhi va Amerika huquq guruhi ajratiladi. 2

Dunyoda bir-biriga o‘xshaydigan, lekin tamomila bir xil bulmagan huquq tizimlari mavjud. Ularg alohida xususiyatlari bilan bilan bir - biridan tubdan farq qiladi. Ayrim jihatlari bilan bir – biriga o‘xshab ketadi. Har bir ijobiy narsani salbiy tomoni borligini unutmagan holda hozir duyonda hech bir huquq oilasini mukammal darajada anglamoq mumkin emas. Hozirda amalda bo‘lgan huquq tizimlari jamiyat taraqqiyoti rivojlanishi bilan rivojlanib, o‘z tarkibiy qismlarini to‘ldirib takomillashtirib boradi. Masalan, har bir AQSH Prezidentining tutgan siyosati, uning obruyi, davlatni boshqarishi tizimining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Biz bu haqda tarix kursidan bilamiz. Bugungi kunda juda ko‘p O‘rta Osiyo hududida yashab o‘tgan tarixiy shaxslarni o‘rganmokdamiz va ularning siyosiy-huqukiy qarashlarini xayotga tatbiq etmoqdamiz. Deyarli har bir ma’ruzasida prezidentimiz davlatchilikning taraqqiyotida huquq tizimlarini o‘rni haqida to‘xtalib o‘tgan. Ushbu kurs ishi hozirgi zamon huquq tizimlariga bag‘ishlangan bo‘lib, uni yozishdan maqsad, dunyo huquq tizimlari haqidagi bilimlarimni ma’lum darajada mustahkamlashdan va yuksaltirishdan iboratdir. Huquq tizimi tushunchasi va mohiyati. Jahon huquqiy madaniyati - insoniyat tarixida to‘plangan huquqiy qadriyatlarning majmuidir. Har bir mamlakat jahon huquqiy madaniyatiga muayyan hissa qo‘shgan. Jahon huquqiy madaniyati - umuminsoniy va milliy huquqiy g‘oyalar, kechinmalar, ta’limotlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Har bir milliy huquqiy tizim jahon huquqiy madaniyatining tarkibiy qismidir. Shu bois jahon huquqiy xaritasini hozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlari orqali ta’riflash mumkin. Ammo, dunyodagi 200 ga yaqin milliy huquqiy tizimlarning barchasini ko‘rib chiqishning imkoni ham yo‘q, kerak ham emas. Shuning uchun yuridik tipologiya masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. XXI asr bo‘sag‘asida milliy huquqiy tizimlarning soni deyarli uch barobarga ko‘paydi va hozirda ularning soni 200 taga yaqinlashdi. Albatta, gap milliy huquqiy tizimlarning soni va ularning xilma-xilligada emas. Bunda yuridik tipologiya dunyo huquqiy 3

xaritasini ko‘p jihatdan har tomonlama tahlil qilishning dastlabki zaruriy shartidir. Yuridik tipologiyaning asosiy obyekti kuyidagi tushunchalardir: «dunyo huquqiy xaritasi», «huquqning tarixiy tipi», «huquqiy tizim oilasi», «milliy huquqiy tizim». Huquqiy tizim deganda tor ma’noda «milliy huquqiy tizim» deb ataladigan ma’lum davlatning huquqi tushuniladi. Bunda «huquqiy tizim» tushunchasi «huquq tizimi» tushunchasining sinonimi emas, chunki keyingisi obyektiv va subyektiv omillar bilan belgilanadigan, huquq sohalarining tuzilishi, o‘zaro aloqasi va munosabatini ochib beradigan institutsional tushunchadir. Huquqiy tizim huquq tizimga nisbatan keng tushuncha. U huquqning institutsional tuzilishi (huquq tizimi) bilan birga, jamiyat huquqiy hayotining boshqa qator tarkibiy qismlarini ham o‘z ichiga oladi. Ularni tahlil qilish huquqiy rivojlanishning faqat bir institutsional tuzilish bilan ochib bo‘lmaydigan tomonlarini va jihatlarini ochish imkonini beradi. «Huquqiy tizim» tushunchasida «huquq tizimi»dan farqli o‘laroq, huquq sohalarining ichki kelishuvchanligi aks ettirilib-gina qolmasdan, balki ularning muxtorligi mustaqil huquqiy tuzil-malar sifatida aks ettiriladi. Keng ma’noda ishlatiladigan «huquqiy tizim» tushunchasi qiyosiy huquqshunoslik bilan uzviy bog‘liq. Bu yerda atamalar ancha xilma-xildir. Masalan, R.David «huquqiy tizimlar oilasi», K.O.Ebert va M.Reynstayn «huquqiy doiralar», I.Sabo «huquqiy tizimlar shakli», S.S.Alekseyev «tuzilmaviy umumiylik» atamalarini ishlatadi. Eng ko‘p tarqalgani «huquqiy oila» atamasidir. «Huquqiy oila» tushunchasi o‘zaro o‘xshash yuridik belgilarga ega bo‘lgan huquq tizimlarining nisbatan birligini anglatish uchun xizmat qiladi va aytib o‘tilgan tizimlarning muayyan tarixiy rivojlanishi xususiyatlarini, ya’ni tuzilishi, huquq manbalari, yetakchi huquq institutlari va sohalari, huquqiy madaniyati, an’anasi kabilarni aks ettiradi. U, eng avvalo, «huquqning tarixiy tipi» tushunchasiga nisbatan ikkilamchi, yordamchi hisoblanadi, huquq shaklining nisbatan mustaqil-ligani, huquqning texnik-yuridik mazmunini, o‘ziga xosligini aks ettiradi. 4

Huquq oilasi deganda, bir huquq chegarasida tarixiy shaklla-nishining o‘xshashligi asosida birlashgan milliy huquq, tizimlarining ozmi yoki ko‘pmi keng majmui, huquq manbalari tuzilishi, yetakchi huquq sohalari va huquqiy institutlari, huquqni qo‘llash, yuridik fanning umumiy jihatlari tushuniladi. «Huquqiy tizim» tushunchasi keng ma’noda «huquqning tarixiy tipi» tushunchasiga o‘xshash tushuncha sifatida qo‘llaniladi. Bu tushunchalarning ikkinchisi bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadagi huquqiy tizimlarning mohiyatan tavsifini umumlashganligicha qamrab oladi va eng muhimi, shu tizimlarga ham xosligini ifodalaydi. Biroq «huquqning tarixiy tipi» tushunchasi hozirgi zamon huquqiy tizimlarining barcha ko‘rinishlarini qamrab ololmaydi. Huquqiy tizimlarning umumiy belgilari mos kelganda, ayniqsa, ular huquqning umumiy nazariyasi uchun muhim bo‘lgan o‘ziga xos tarixiy tavsifi bilan farqlanadi. Yuridik adabiyotlarda bugun yer sharidagi milliy huquqiy tizim-larni e’tiborga olib, «dunyo huquqiy xaritasi» (V.A.Tumanov), «dunyoning yuridik jug‘rofiyasi» (V.Knapp), «huquqiy tizimlar hamjamiyati» (J.Stalev) va boshqa atamalar ishatiladi. Bu atamalar yer sharida mavjud bo‘lgan milliy huquqiy tizimlarni ularning o‘ziga xos belgilari bilan birga qamrab oladi. Yuridik tipologiya va tasniflash. «Tipologiya» va «tasniflash» tushunchalari aynan o‘xshash emas. Tasniflashga nisbatan tipologiya kengroq tushuncha. U barcha bo‘ganlari umumiy rivojlanish qonuniyatlariga ega bo‘lgan sifatiy o‘xshashlik yig‘indisini e’tiborga oladi. Mohiyatan tipologiya bilan tasniflashning aloqasi umumiy va maxsus birlik sifatida ko‘rsatilishi mumkin. Tipologiya tasniflashga tayanadi, mantiqan bilish jarayoni undan keyin keladi, uning kamchiliklarini bosib o‘tadi, bu ma’noda uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri davomi hisoblanadi. Dunyo miqyosidagi tipologiyada hozirga zamon huquqiy tizimlari huquqning ma’lum tarixiy tipiga tegashliligicha qarab aniqlanadi. Uning tuzilishi uchun ishlatiladigan mezon tegashli ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar tomonidan berilgan huquqiy tizimlar mohiyatini e’tibor-ga oladi. Shunday qilib, ijtimoiy-iqtisodiy va 5

siyosiy tuzum tipologik mezon deb xisoblanishi va u hozirgi zamon huquqiy tizimlarining dunyo miqyosidagi tipologiyasi, ya’ni huquqning tarixiy tipla-rini tuzish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Hozirgi zamon huquqiy tizimlarining dunyo miqyosidagi tipologiyasi shu muhim narsani qayd qiladiki, busiz huquqning tarixiy tipi mavjud bo‘lmaydi va bo‘lishi ham mumkin emas. U huquqiy tizimlarni turli shakl va ko‘rinishlarda bo‘ladigan tegashli ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar-ning tarkibiy qismi deb ta’riflaydi. Yuridik tipologiya muammosi umumiy va maxsus munosabatlar bilan hal etilmaydi, shuningdek oraliq sifatidagi daraja ham mavjud, usiz hozirgi zamon huquqiy tizimlarini o‘rganib bo‘lmaydi. U hozirga zamon huquqiy tizimlarini umumiy va xususiy o‘rganishda o‘zaro aloqadorlik sifatida falsafiy tushunchalarni ko‘llashni ko‘zda tutadi. Bu yerda so‘z uch tomonlama aloqa, ya’ni huquqning tarixiy tipi - dunyo miqyosidagi tipo-logiya natijasi, huquqiy oilani tasnifyaash natijasi va muayyan milliy huquqiy tizim haqida boradi. Har bir milliy huquqiy tizimda, birinchidan, barcha huquqqiy tizimlarga, umuman, huquqqa tegashli huquq-ning umumiy belgilari; ikkinchidan, ularning ayrimlari bilan huquqning ma’lum bir tarixiy doirasida birlashuvchi xususiyatlar (tipo-logik belgilar), uchinchidan, huquq oilasi va huquq guruhi doirasida birlashuvchi xususiyatlar va nihoyat, faqat tegishli milliy huquqiy tizimlargagana xos bo‘lgan xususiyatlar aniqlanadi. Yuridik tipologiya doirasida turli huquqiy tizimlarni muayyan-tarixiy, yuridik- texnikaviy va boshqa xususiyatlari jihatdan tasnif-lash an’anasi mavjuddir. Ma’lumki, huquqiy tipologiyaning ikkala turi uchun ham o‘zaro aloqa, shartlashilganlik, bir-birini o‘zaro to‘ldirib turishlik xos bo‘lsada, ular bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilmasligi kerak. Bunda umumiy tipologiya uning ichidagi tasniflash uchun metodologik asos rolini bajaradi, oxirgisi esa konkretlashtiradi va u yoki boshqa huquqning tarixiy tipi doirasida huquqiy tizimlarning eng muhim umumiy belgalarini ma’lum ma’noda shakllantiradi. Tasniflash umumiy tipologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari bilan o‘zaro 6

aloqadorligini hisobga olmasligi mumkin emas, va aksincha. Umumiy tipologiya bilan huquqiy tizimlarning tasniflash birligida-gina dunyo huquqiy xaritasi haqida umumiy tushuncha olish mumkin. Tasniflash huquqiy tizimlar darajasida ham, huquqning yetakchi sohalari darajasida ham bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon huquqiy tizimlari tasnifini huquq oilalari tizimi, huquq guruhlari va alohida milliy huquqiy tizimlar tuzilishi bo‘yicha murakkab deb qaramoq lozim. Akademik V.Knapp bunday tasniflashni keltiradi. Masalan, u roman-german huquq oilasida quyidagi huquq tizimlarini farqlaydi: fransuz huquqi, avstriya huquqi, german huquqi, shveytsariya huquqi, skandinaviya mamlakatlari-ning huquqi, huquqning aralash tizimi, kanonik huquq1. Tasniflash asosi bo‘lib birinchidan, ancha keng yoki aksincha juda tor ilk jug‘rofiy doira xizmat qilishi mumkin. Ikkinchidan, mezonlar emas, balki tarixiy xarakterda ham bo‘lishi mumkin. Va, nihoyat, bu vazifani yuridik institutlar va huquq sohalari ham bajarishi mumkin. Umuman, hozirgi zamon huquqiy tizimlarini keng doirada tasnif-lashda ishlatiladigan mezonlar turli xil omillarni, ya’ni etnik, madaniy, jug‘rofiy, diniy omillardan boshlab «huquqiy texnika», «huquq uslubi»gacha hisobga olishi mumkin. Shu bois, yurist olimlar qancha bo‘lsa, tasniflashlar ham shunchalik ko‘p. Hozirgi zamon huquqiy tizimlarini tasniflashni ikkita asosiy yo‘nalishga bo‘lish mumkin. Tabiiyki, shartli ravishda ulardan har biri o‘z navbatida o‘ziga xos ma’lum xususiyatlarga ega bo‘lgan bir qancha turlariga ega. Birinchi yo‘nalish fransuz olimi R.Davidning asarlarida o‘z aksini topgan. Uch tomlik asarida olim uchta «huquq oilasi» (roman-german, ingliz-sakson, sotsialistik)ni ajratib ko‘rsatadi va ularga dunyo xaritasining beshdan to‘rt qismini o‘z ichiga oladigan va «diniy va an’anaviy tizimlar» deb nomlangan butun yuridik dunyo tutashadi2. Bunday tasniflashga ikkita mezon, ya’ni mafkuraviy (bunga R.David diniy, falsafiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni kiritadi) va yuridik texnika mezoni asos bo‘ladi. O‘z navbatida, ularning ikkalasini ajratgan holda emas, balki 7

umumlashtirgan holda foydalanish zarur. Zamonaviy yuridik fanda R.Davidning tasniflashi mashhur. Masalan: fransuz universitetlarida «Hozirgi zamon asosiy huquqiy tizimlari» o‘quv fanining o‘qitilishi xuddi shu tasnif asosida olib boriladi. Ikkinchi yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan vakili nemis yuristi K.Svaygert hisoblanadi. Tasniflashga besh omil, ya’ni: 1) huquqiy tizimning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti; 2) yuridik fikrlashning o‘ziga xosligi; 3) o‘ziga xos huquqiy institutlar; 4) huquq manbalari va ularni sharxlash usullari; 5) mafkuraviy omillarni nazarda tutuvchi «huquqiy uslub» («huquq uslubi») mezon bo‘lib xizmat qiladi. Shu asosda K.Svaygert sakkizta «huquqiy doira»; roman - german, skandinaviya, ingliz-amerika, sotsialistik, islom huquqi, hind huquqini farklaydi. Asosiy huquqiy oilalarni ajratish uchun bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq uchta mezon: 1) huquqiy tizimlarning kelib chiqishi; 2) huquq manbalari tizimi; 3) huquqiy tizimlar tuzilishi, yetakchi huquqiy institutlar va huquq sohalari muhim hisoblanadi. Huquq asoslarining shakl, tizim va iyerarxiyasi huquqiy oilaning holatini tavsiflaydi va ularni tasniflashning muhim mezonini o‘zida ifodalaydi. Agar roman-german huquq oilasi yozma kodifikatsiyalashgan huquq, ya’ni qonunlarda o‘z ifodasini topgan normalar yig‘indisidan iborat bo‘lsa, bunda doimiy va keng norma ijodkorligi qonunlarga birkitiladigan umumiy tamoyillarga yo‘l topadi. Ingliz-amerika umu-miy huquqi esa kontinental huquq tizimidan shu ma’noda farqlanadiki, uning asosida sud pretsedenti yotadi: u o‘zida majmualashtirilmagan huquqiy tizimni ifoda etadi. Har bir huquq oilasi manbalari tizimi, avvalo, tarixiy rivojla-nishning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan skandinav huquqi asoslari alohida qiziqish uyg‘otadi. Mana yuz yildan ortiq vaqt davomida ko‘pchilik qonunchilik 8

aktlari bu yerda skandinav davlatlari hamkorligi natijasida qabul qilinadi. Agar ilgari bu qonunchilik hamkorligi faqat xususiy huquqqa tegashli bo‘lsa, endi u butun ommaviy huquq sohasini ham qamrab oladi. Huquqiy tizimlarni tasniflashda umuman huquq sohalari o‘rnini, ayniqsa, konstitutsiyaviy, fuqarolik, savdo, jinoiy, protsessual kabi yetakchi sohalarini e’tiborga olmog‘i lozim. Bir xil huquqiy tizim huquqning qaysi sohasi mezon sifatida olinishiga qarab, turli huquq oilasiga kiritilgan bo‘lishi mumkin. Masalan, xususiy huquq asosida ishlab chiqilgan tasniflashda Lotin Amerikasi davlatlari huquqiy tizimi ba’zi bir farqlanishi bilan roman-german huquq oilasiga mansubligi seziladi. Lekin konstitutsiyaviy huquq asosidagi tasnif-lashda bu mamlakatlarning ko‘pchiligi umumiy huquq tizimidaga Amerika huquqi guruhdga kiritiladi. Skandinav huquq tizimi esa roman-german huquq tizimiga mansub. Bu yerda xususiy huquq bilan ommaviy huquq o‘rtasidagi chegara ozroq aniqlikka egaligi hisobga olinsa, u holda u «umumiy huquq»qa yaqinroqdek tuyuladi. Shunday qilib, uchta o‘zaro bog‘liq mezonlar orasidan quyidagi sakkizta asosiy huquq oilasini ajratish mumkin: Roman-german huquq oilasi, Lotin Amerikasi huquq oilasi, umumiy huquq oilasi, skandinav huquq oilasi, musulmon huquq oilasi, hindu huquq oilasi, odat huquqi oilasi, Uzoq Sharq huquq oilasi. Ҳозирги замон ҳуқуқ оилалари. A) Roman-german huquq oilasi. Roman-german huquq oilasiga Ovrupo qitasida Rim kanonik huquqi va mahalliy an’analar asosida yuzaga kelgan huquq tizimlari kiritiladi. U Rim huquqini italyan, fransuz va nemis universitet-larida o‘rgatish asosida XII-XVI asrlarda Yustinian qonunlari to‘plami asosida shakllangan, ko‘pgana Ovrupo davlatlari uchun umumiy bo‘lgan yuridik fanni o‘rganish asosida yuzaga keldi. «Rim huquqi retsepsiyasi» nomini olgan jarayon yuz berdi. Boshida bu retsepsiya nazariy shaklda edi. Rim huquqi bevosita qo‘llanilmasdan, uning mohiyati, rivojlangan tizimi, ichki mantiqi, yuridik texnikasi o‘rganilar edi. Xuddi shu narsa Ovrupo davlatlarining huquqiy tizimlarida ma’lum bir o‘xshashlikka olib keldi. 9

Shu yo‘nalishda kanonik huquqning ta’siri ham ko‘zga tashlanadi. Roman-german huquq oilasi uchun yozma huquqning mavjudligi, huquq asoslarining bir butun iyerarxik tizimi, uning ommaviy va xususiy huquq sohalariga bo‘linishi, shuningdek huquq tizimlarining sohalarga bo‘linishi xosdir. Roman-german huquqi oilasidagi barcha mamlakatlar huquqi uchun uni tizimlashtiruvchi xususiyati - ozmi-ko‘pmi bir xil huquq tamoyillarining yakka tizimi umumiy sanaladi. Bu mamlakatlarning barchasida yozma konstitutsiyalar mavjud bo‘lib, ulardagi normalar orqali oliy yuridik nufuz tan olinadi. Ko‘pchilik davlatlarda bu nufuz odatdagi qonunlarning konstitutsiyaga mosligi yuzasidan sud nazoratini o‘rnatish bilan mustahkamlanadi. Konstitutsiyalar turli davlat organlarining qonunchilik vakolatlarini belgilaydi va shu vakolatga muvofiq turli huquq manbalarini darajalashtirishni o‘tkazadi. Roman-german yuridik nazariyasi va qonunchilik amaliyoti odatdagi qonunning uch turini farqlaydi: to‘plamlar, maxsus qonunlar (davriy qonunchilik) va normalarning to‘plangan matnlari. Ko‘pchilik kontinental mamlakatlarda fuqarolik (fuqarolik yoki savdo), jinoyat, fuqarolik protsessual, jinoyat protsessual kodekslari va boshqa ba’zi bir qabul qilingan qonunlar amal qilayapti. Roman-german huquqi manbalari tizimida odat huquqi o‘ziga xosdir: u faqat qonunga qo‘shimcha sifatida harakat qilib qolmasdan, balki «qonundan tashqari» ham amal qila oladi. Shunday holatlar bo‘ladiki, odatlar «qonunga qarshi» bo‘lib qoladi. Masalan, Italiya navigatsiya huquqida dengiz odati fuqarolik kodeksi normasidan ustun kelib qoladi. Bugungi kunda odat ba’zi istisnolarni e’tiborga olmaganda, mustaqil huquq manbai xususiyatini yo‘qotdi. Sud amaliyoti holatining ancha qarama-qarshi ekanligini ko‘rish mumkin. Lekin shunga qaramay, sud amaliyotini yordamchi manbalar qatoriga qo‘shish mumkin emas. Birinchi navbatda bu «kassatsion pretse-dent» bilan bog‘liq. Chunki kassatsion sud - oliy pog‘onadir, shunda «oddiy» sud qarori masalan, qiyoslash yoki umumiy tamoyillarga asoslan-gan, kassatsion bosqichini o‘tib, shunga o‘xshash ishlarni hal qilishda boshqa sudlar tomonidan farqli pretsedent 10

deb qaralishi mumkin. Halqaro aloqalarning rivojlanishi bilan milliy huquqiy tizimlar uchun xalqaro huquq katta ahamiyatga ega bo‘lmokda. Ba’zi bir davlatlarda xalqaro shartnomalarga, ichki qonunlarga nisbatan, katta yuridik kuch berilmokda. GFR ning 1949 yildagi Konstitutsiyasida «xalqaro huquqning umumiy tamoyillari» qonunga nisbatan ustunlikka egaligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytiladi. Shunday qilib, iyerarxiya tizimining yagona chizmasi doirasida aksentlarning mohiyat aralashuvi bo‘lsada, roman-german oilasiga kiruvchi davlatlar uchun bunday chizmalar xosdir. Xuddi shunday huquqiy tizim haqida uning sohalarga bo‘linishini aytish mumkin. Roman-german oilasiga kiruvchi barcha davlatlarda huquqni ommaviy va xususiyga bo‘lish tan olinadi. Bunday bo‘linish umumiy xarakterga ega va oxirgi paytlarda o‘zining avvalgi ahamiyatini yo‘qotdi. Eng umumiy ma’noda shuni aytish mumkinki, ommaviy huquqqa davlat organlari maqomi va faoliyati tartibini belgilaydigan va individ bilan davlatning munosabatlarini belgilaydigan soha va institutlar tegishlidir. Xususiyga esa, shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladigan soha va institutlar tegishli. Har bir bu ikki sohaga turli davlatlarda deyarli bir xil sohalar mos keladi. Lekin, masalan, GFRda ommaviy va xususiy huquq o‘rtasidagi bo‘linish, Fransiyadagiga nisbatan unchalik sezilmaydi, umumiy, ma’muriy va konstitutsiyaviy adliya organlarini tashkil qilish vakolatida Fransiyadagiga nisbatan boshqacha aksini topgan. Turli Ovrupo davlatlari huquqining roman-german huquq oilasiga mansubligi milliy huquqiy tizimlar o‘rtasidagi ma’lum farqlarni istisno qilmaydi. Shuni eslatib o‘tamizki, bir tomondan fransuz huquqi, ikkinchi tomondan german huquqi shu modelga xizmat qilishdiki, buning asosida roman-german huquq oilasi ichida ikkita huquq guruhi ajratiladi: roman guruhi; bunga Belgiya, Lyuksemburg, Niderlavdiya, Italiya, Portugaliya, Ispaniya kiradi, german huquq guruhi , unga Avstriya, Shveytsariya va boshqa davlatlar tegishli. Roman-german huquqi oilasida fransuz huquqida eng kuchli deb tanilgan «rim (roman) huquqi» «german huquqi» guruhidan farq qiladi, «german huquqi»ga german huquqi fani ancha 11

ta’sir ko‘rsatgan. B) Angliya-Amerika huquqiy tizimlari (umumiy huquq oilasi) Asosiy huquq manbai harakatga kiritilgan qonun hisoblangan roman-german huquqiy davlatlaridan farq qilib, ingliz-sakson huquqiy oilasiga kiruvchi davlatlarda sudyalar tomonidan shakllantirilgan va sud pretsedentlarida ifodalangan norma huquqning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ingliz-amerika umumiy huquqi, rim huquqi kabi «himoya bor joyda huquq bor» tamoyiliga asosan rivojlangan «Adolat huquqi» qoidalari bilan to‘ldirilgan va takomillashtirilgan ingliz umumiy huquqini kodifikatsiya qilishning barcha urinishlariga (I. Bentam) qaramasdan, u sudlar tomonidan tuzilgan pretsedent huquqi hisoblanadi. Bu statut (qonunchilik) huquqi rolining o‘sishini istisno qilmaydi. Shunday qilib, ingliz huquqi uch xil tuzilishga ega bo‘ldi: umumiy huquq - asosiy manba; bu asosiy manbani tuzatuvchi va to‘ldiruvchi adolat huquqi; statut huquqi - parlament tomonidan chiqarilgan yozma huquq. Ingliz-amerika huquqiy oilasida Angliya huquqi guruhini va kelib chiqishi jihatidan u bilan bog‘liq AQSH huquqini farqlash kerak. Angliya huquqi davlatlari guruhiga Angliya bilan birga Britaniya imperiyasining sobiq mustampakalari - Irlandiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zeyaandiya kiradi. Hozirgi davrda 36 ta davlat Hamdo‘stlik a’zosi hisoblanadi. Ma’lumki, Angliya yirik mustamlakachi davlat bo‘lib, ingliz umumiy huquqi ko‘pgana mamlakatlarda tarqalgan edi. Buning natijasida bugungi kunda dunyo aholisining uchdan bir qismi ingliz huquqi normalari asosida yashamoqsa. AQSH huquqi ingliz umumiy huquqiga asoslangan bo‘lib, hozirgi paytda to‘la mustaqildir. Fransuz huquqi sezilarli rol o‘ynaydigan Luiziana shtati va hududida ispan huquqi tarqalgan janubiy shtatlar bundan mustasno. Umumiy huquq - o‘zida tarixning chuqur ta’sirini mujassamlash-tirgan tizim bo‘lib, bu tarix esa to XVIII asrgacha, istisnosiz ingliz huquqi tarixidir, u uch yo‘l: umumiy huquqning shakllanishi, uni adolat huquqi bilan to‘ldirish, statutlarini sharxlash bilan rivojlanadi. Biroq agar kontinental Ovrupo yuristlari huquqni o‘rnatilgan tartiblar majmui 12

deb qarasalar, inglizlar uchun esa, u asosan, sud nima qarorga kelsa shuni bildiradi. Qit’ada yuristlar, avvalambor, bu holat qanday sharhlanishi bilan qiziqsalar, Angliyada esa sud to‘g‘ri qarori chiqarishi uchun u qaysi tartibda qurilishi bilan qiziqishadi. Fransiya-da, Germaniyada, Italiyada, roman-german huquq oilasiga kiruvchi barcha davlatlarda odil sudlov doimo universitetlarning yurist diplomiga ega bo‘lgan sudyalar tomonidan amalga oshirilgan. Hatgo Angliyada XIX asrgacha «yuqori sudlar»da ham yuridik universitet ma’lumotiga ega bo‘lish shart emas edi; ular advokat bo‘lib ishlash, sudlov ishlari amaliyo-tini o‘rganish jarayonida mutaxassislikni egallar edilar. Faqat bizning davrimizda advokat yoki sudya bo‘lish uchun universitet diplomini olish zarur odat bo‘lib qoldi. Yuridik kasb bilan shug‘ullanish imkonini beradigan professional imtihonlar jiddiy masala bo‘lib qoldi, hozirgi kunda ularni yuridik diplomning muqobili deb qarash mumkin. Lekin bugungi kunda ham inglizlar nazarida ishlarning sudda vijdonli kishilar tomonidan ko‘rilishi asosiy mezon bo‘lib qoldi. Ularning fikricha, umumiy axloqning bir qismini tashkil qiluvchi sudlov ishlarining asosiy tamoyillariga rioya qilish «yaxshi sudlash» uchun yetarlidir. Anglo-sakson huquq oilasida huquq tuzilishi (huquq sohalari va institutlariga bo‘lish), huquq konsepsiyasi, huquq, manbalari tizimi, yuridik til - bularning hammasi roman-german huquq tizimiga nisbatan butunlay boshqacha. Ingliz huquqida huquq ommaviy va xususiyga bo‘linmasdan, umumiy huquq va adolat huquqiga farqlanadi. Ingliz huquqi sohalari kontinental huquq tizimidagidek ifoda-langan, buning sharti ko‘proq ikkita omilga bog‘liq. Birinchidan, hamma sudlar umumiy yurisdiksiyaga ega, ya’ni turli kategoriyadagi, masalan: ommaviy va xususiy- huquqiy, fuqarolik, savdo, jinoiy ishlarni ko‘rib chiqishlari mumkin. Bo‘lingan yurisdiksiya huquq sohalarini chegaralashga olib keladi, birxillashtirilgani esa, aksincha yo‘nalishda harakat qiladi. Ikkinchidan, ingliz sud amaliyoti asosiy masalalar bo‘yicha qonunchilik islohoti yo‘li bilan asta-sekin rivojlandi. Angliyada Ovrupocha tipdagi kodekslar 13

yo‘q. Shuning uchun ingliz yuristiga huquq bir xil bo‘lib ko‘rinadi. Ingliz doktrinasi huquqning tarkibiy bo‘linishi haqidagi munozarani bilmaydi. Amerika inqilobi birinchi o‘ringa o‘zining «inglizcha o‘tmishidan» voz kechuvchi mustaqil amerika huquqini barpo etish g‘oyasini surdi. 1787 yilda yozma federal konstitutsiyaning va AQSH tarkibiga kirgan shtatlar konstitutsiyalari-ning qabul qilinishi bu yo‘lda birinchi va muhim qadam bo‘ldi. Ingliz huquqida shu bilan birga pretsedent tamoyilidan va umumiy huquqning boshqa xarakterli belgilaridan butunlay voz kechish ko‘zda tutiladi. Lekin Amerika huquqi roman-german oilasiga o‘tmaydi. Faqat ba’zi shtatlar, ya’ni sobiq fransuz va ispan mustamlakalari bo‘lgan shtatlarda (Luiziana, Kaliforniya) roman tipidagi kodekslar qabul qilindi, ular baribir keyinchalik asta- sekin «umumiy huquq» tomonidan singdirib yuborildi. Umuman, AQShda Angliyadagiga o‘xshash dualistik tizim: pretsedent huquqi qonunchilik bilan o‘zaro harakatdagi tizim vujudga keladi; Angliyada va AQShda xuddi shunday huquqning umumiy konsepsiyasi va uning roli mavjud, umuman ikki davlatda ham huquqni bir xilda bo‘lish tamoyili, huquq normalarining bir xil tushunchasi va ularni izohdash mavjud. Ingliz yuristi singari amerikalik yurist uchun huquq - bu, avvalam-bor, sud amaliyotidir. Qonun chiqaruvchi tomonidan chiqarilgan normalar ko‘p marotaba sudlar tomonidan qo‘llangan va sharxlangandagina Amerika huquqiy tizimiga kiritiladi. Bunda normalarning o‘zi emas, balki sud qarorlari dalil sifatida keltiriladi. Shunday qilib, AQSH huquqi umumiy huquq tizimiga o‘xshash tuzilishga ega. U yoki bu muammoni ko‘rib chiqishga kirishilganda, amerika va ingliz huquqi o‘rtasidagi muayyan farklar yuzaga chiqadi, ularning ko‘pi haqikatdan ham muhim va e’tibordan soqit qilish mumkin emas. Amerika huquqi ingliz huquqidan yana bir jihati bilan, ya’ni pretsedent tarkibining ko‘proq, erkin harakatda bo‘lishi bilan farq qiladi. Shtatlarning yuqori sud instansiyalari va AQSH Oliy sudi hech qachon o‘z pretsedentlari bilan bog‘langan emaslar. Shundan ularning huquqni o‘zgarayotgan sharoitga moslashtirish jarayonidagi ancha erkinligi namoyon bo‘ladi. Pretsedent bilan 14

ko‘proq erkin munosabat, Amerika sud-larining (mashhur ingliz sudlari emas) qonunlarni konstitutsiyaga moslashtirishni nazorat qilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Shtat oliy sudi yoki AQSH Oliy sudi shunday qilib konstitutsion sharxlash pretsedentidan voz kechishi mumkin. Oliy sud tomonidan, ayniqsa, faol ishlatiladigan konstitutsiyaviy nazorat huquqi nisbatan katta obro‘ga ega va qo‘proq ahamiyatli. Bu avvalo yozilgan konstitutsiyaning borligi, aniqrog‘i konstitutsiyalarning butun tizimi: ikki yuz yil amalda bo‘lib kelgan federal va turli yoshdagi shtatlar konstitutsiyalari bilan bog‘liq. Shunga qo‘shimcha ravishda yuqorida aytib o‘tildiki, shtatlarga ancha keng qonunchilik vakolati berilgan va ular undan faol foydalanishmokda. Shundan katta hajmdagi qonunchilik hujjatlari shtat darajasidagi statut huquqini egallaydi. AQSH statut huquqida ingliz huquqi bilmaydigan kodekslar ham uchraydi. Bir qancha shtatlarda fuqarolik kodeksi harakatda, 25 tasida - fuqarolik jarayoni, hamma shtatlarda - jinoyat protsessual kodeksi bor. AQShda kodifikatsiyaning maxsus shakli, bir xil qonunlar va kodekslar deb ataladigan tuzilish bor. Ularning maqsadi qayerda ayniqsa muhim bo‘lsa, xuquqning shu tomonlari mumkin bo‘lgan birligani o‘rnatishdir. Shunaqa qonunlar va kodekslar loyihasini tayyorlashni barcha shtatlar vakillarining umummilliy komissiyasi Amerika huquq instituti va Amerika advokatlar uyushmasi bilan birgalikda amalga oshiradi. Loyiha qonun bo‘lishi uchun u shtatlar tomonidan qabul qilinishi kerak. Shunday kodekslar orasida birinchi va eng mashhuri 1962 yilda rasman ma’qullangan umumiy savdo kodeksi hisoblanadi. AQShda Angliyadagi kabi qonunning qabul qilinishi, uni sharhlash sud pretsedentiga bog‘liq va uning bir xilda sharhlanishiga kafolat yo‘q. S) Lotin Amerikasi huquqiy tizimlari Lotin Amerikasi mamlakatlari huquqiy tizimlari Lotin Amerikasi davlatlarining tarixiy taqdiridagi umumiylik, ijtimoiy - iqtisodiy tuzum va siyosiy tuzilishning o‘xshashligini, ularning ko‘pida o‘xshash siyosiy-huquqiy institutlarni 15

vujudga keltirdi. Bu bilan ular-ning huquqiy tizimlari o‘xshashligi ham yuzaga keldi. Shuning uchun ham Lotin Amerikasi huquqi haqida gapirish mumkin. Lotin Amerikasi huquqi o‘z asosida - kodifikatsiyalangan huquq, xususan kodekslar ovrupocha nusxada tuzilgan. Bu, esa birinchi navbatda uning roman-german huquq oilasiga yaqinligi haqida gapirish imkonini beradi. Shundan va boshqa o‘xshash belgilari - deyarli o‘xshash huquq, huquq normasining umumiy xarakteridadir. Xuddi ovrupocha, avvalo, kodifikatsiyaning fransuzcha modelini qabul qilishga Lotin Amerikasi davlatlari ma’lum darajada kolonial huquq, o‘z tarixiy rivojlanishi bo‘yicha fransuz huquqiga yaqin turadigan va Amerika qit’asiga bosqinchilar tomonidan olib kelingan ispan va portugal huquqi xarakteri bilan tayyorlangan edilar. Xarakterlisi shundaki, hatto AQShga jug‘rofiy jihatdan boshqalarga nisbatan yaqin turgan davlatlar ham ovrupocha kontinental model tarafdorlari bo‘ldilar. Bunga misol tariqasida Meksikani ko‘rsatish mumkin. Bu yerda siyosiy mustaqillik qo‘lga kiritilganidan keyin «huquqiy tizimi» huquqning kontinental tizimi roman-german guruhiga xos bo‘lgan huquqiy g‘oyalar va yuridik texnikani qabul qildi. Roman an’analari Meksikada yana shunda ko‘rinadiki, uning XIX asrda qabul qilgan birinchi kodekslari va ko‘pgana qonunlari o‘zida fransuz va ispan huquqining sezilarli ta’sirini sinab ko‘rdi. Odat huquqining Lotin Amerikasi huquqi manbai sifatidagi roli davlatdan davlatga o‘zgarib boradi. Argentinada u ancha ko‘p, Urugvayda esa, aksincha, oz. Lekin umuman bu yordamchi huquq manbaidir va Ovrupo qit’asida u qonunda ko‘rsatilgan hollarda ishlatiladi. To‘rtta Lotin Amerikasi davlatlari federativ davlat hisoblanadi: Argentina, Braziliya, Venesuela va Meksika. Bu davlatlar huquqini xarakterlab, federatsiya va uning a’zolari vakolatining taqsimlanishini hisobga olmoq lozim. Xususan qonunchilik vakolatining asosiy qismi federatsiyaga tegishlidir. Lotin Amerikasi huquqi roman-german huquqidan avvalo ommaviy xuquq sohasida farqlanadi. Agar Lotin Amerikasi davlatlari mustaqil-likni qo‘lga kiritib, xususiy mulk shaklini kiritishda nazarlarini Ovrupaga qaratgan bo‘lsalar, 16

konstitutsiyaviy namunani ular AQShda top-dilar. Bu davlatlar konstitutsiyalari amerikacha boshqaruv shakli - prezidentlik respublikasi, boshqa konstitutsiyaviy institutlarni o‘zlashtirgan. AQSH, Lotin Amerikasi davlatlarida, xususan, tanlash imkoni ham yo‘q edi. AQSH konstitutsiyasi o‘sha davrda birdan-bir yozilgan amaldagi respublika konstitutsiyasi edi. Shu bilan bir vaqtda Amerika konstitutsiyaviy namunasini qabul qilish Lotin Amerikasining «dualizmi», unga yevropacha va amerikacha model qo‘shilganligini gapirishga asos yaratadi. Lekin shuni alohida qayd qilish kerakki, AQShdan farq kilib, Lotin Amerikasi davlatlari uchun konstitutsiyaviy barqarorlik xos emas. Masalan, Venesuelada 168 yil ichida (birinchi konstitutsiya qabul qilingan vaqtdan boshlab) yigirmata konstitutsiya, Boliviyada esa 152 yil ichida 21 ta konstitutsiya qabul qilingan. Lotin Amerikasi huquqi xususiyatlaridan yana shuni aytish kerakki, bu mintaqa davlatlari qonunlarning konstitutsiyaga mosligi ustidan sud nazorati instituti, sud konstitutsiyaviy nazoratining amerikacha modeli bilmaydigan holatlar ishlatilishini ham qo‘shib, AQShdan sud tizimi qurilishi va faoliyati tamoyillarini olib (ayniqsa Oliy sudlar tash-kil etilishi va vakolatiga tegashli hamma jihatlarni), lekin ko‘pincha Amerika modelining ko‘rinishini o‘zgartirdilar, qator hollarda sud hokimiyatini amalga oshirishning milliy konsepsiyasini ishlab chiqsilar, AQShdan farq qilib, sud amaliyoti ularning ko‘pchiligida huquq manbai hisoblanmaydi. D) Musulmon mamlakatlari huquqiy tizimlari (islom huquqi) Musulmon huquqi VIII-X asrlarda Arab xalifaligi davrida paydo bo‘lib, musulmon dini - islom asosida diniy shaklda ifoda etilgan, asosan dindor musulmon zodagonlarining erkini o‘zida aks ettiruvchi, u yoki bu darajada diniy musulmon davlatlari tomonidan tasdikdangan va qo‘llab-quvvatlangan normalar tizimidan iborat. Haqiqatan, musulmon huquqi nazariyasi Ollohning inoyati sharhlar va izohlarga muhtojligini tan oladi, shuning uchun ham asrlar davomida bunga musulmon huquqshunoslarining mashaqqatli mehnatlari sarflan-gan. Bunda u yuridik normalarni, shuningdek huquqiy bo‘lmagan, birinchi navbatda diniy va axloqiy regulyatorlarni hamda odatlarni o‘z tarki-biga kiritgan yagona 17

ijtimoiy - normativ tartibga soluvchi islom tizimi asosiga kuriladi. Shariat ikki qismdan - diniy , ya’ni e’tiqod tamoyillaridan (aqida) va huquqdan (fiqh) iborat. Fiqh, ya’ni musulmon huquqi ikki qismga bo‘linadi; birinchisi, musulmonning o‘ziga o‘zgalar munosabatiga nisbatan xulqiy qarashiga ko‘rsatma beradi (muomalat), ikkinchisi esa, musulmonning Olloh oldidagi majburiyatini (ibodat) belgilaydi. Bu ikkala qism ham huquqiy maktablar tomonidan qanday aniqlangan va o‘rganilgan bo‘lsa, xuddi shunday ko‘rinishda yuridik fanlar predmetini tashkil qiladi. Fiqhning asosiy vazifasi musulmon davlati qonunchiligi bilan uning birlamchi manbalari orasidagi uzviy bog‘liklikni saqlab qolishdir. Musulmon yuridik fanlari bilan dunyoning yuridik fanlari orasidagi farq, musulmon huquqiy tizimi Kur’ondan boshlanib, huquqni insoniyat akl-idrokining va ijtimoiy shart- sharoitning mahsuli emas, balki Olloh tomonidan o‘rnatilgan tuhfa deb hisoblashidan iborat ekanligidadir. Islom - uchta jahon dini ichida eng yoshi bo‘lsada, u juda ham keng tarqalgan. Turli hisob-kitoblarga qaraganda, dunyoda 750 milliondan 1 milliardgacha kishi islom diniga e’tiqod qilar ekan. Ular 51 davlatda ko‘pchilikni yoki aholining sezilarli bo‘lagani tashkil qiladi. Biroq, musulmon huquqining amal qilish doirasi musulmon aholisi bor mamla-katlarning jo‘g‘rofiy chegaralariga mos tushmaydi. Musulmon yuridik fanlari asosini kazuistik usul tashkil qiladi. Unda «il’m al furu» yoki ishlarni hal qilish (masa’il) nomi mustahkam-langan. Sunniylar va shi’alar hamma maktablari tarmoqlarining boshi-da ta’limotlari tan olingan - Madina va Iroq maktablari turadi. Ushbu qadimgi maktablar o‘z nazoratidagi hududlarda ildiz otib, oddiy huquqdan foydalanib, uni yangi din ehtiyojlariga moslashtirgan. Tarixiy sabablarga ko‘ra, bugunga kelib musulmon huquqining to‘rtta sunniylar (hanafiylar, molikiylar, shafiiylar, xanbaliy-lar) maktabi, shuningdek uchta shi’alar (jafariylar, ismoiliylar, zaydiylar) maktabi bor. Musulmon huquqi mustahkam tazimga ega bo‘lgan, rad qilib bo‘lmaydigan 18

dalillarga asoslanadi. Musulmon huquqshunoslari qaysidir tomondan tasodifiy yoki noaniq bo‘lgan hamma narsani qoralaydilar. Huquq ma’lum normalar yig‘indisi sifatida, islom paydo bo‘lgan-dan keyingi dastlabki ikki asr davomida tashkil topdi. Keyingi asrlar-da amalda hech bir yangalik kiritilmagan. Bu turg‘unlik «Insonlar xatti-harakati»ga berk eshik - «ijtihod» nomi bilan ifodalanadi. Ammo shi’alar maktabi ushbu «berk eshik»ni hech qachon tan olmagan. Shuning uchun shialar huquqi sunniylar maktabi amal qilgan huquqqa nisbatan ancha moslashuvchan bo‘lgan. Shunday bo‘lishiga qaramay, XIX asrgacha bo‘lgan butun davr mobay-nida musulmon huquqi anglash evolyutsiyasi, shariatning an’anaviy holati va tamoyillarining hech qachon odatiy ma’nosini o‘zgartirmay hamda to‘g‘ridan- to‘g‘ri yuz o‘garmay yangicha talqin qilgan diniy-yuridik va ilohiy majmualardan kelib chiqqan. Musulmon huquqining to‘rtta asosiy manbalari haqidagi ta’limot yaratildi. Birinchi manba, tabiiy ravishda, Qur’oni Karimdir . Ikkinchi manba – Qur’oni Karim qoidalarini izohlab va tushuntirib berish uchun o‘ta muhim bo‘lgan – Sunna, ya’ni paygambarning hadislaridan iborat. Uchinchi manba – ijmo (bitim), butun musulmon axli tomonidan muayyan diniy-huquqiy muammolar yuzasidan qilingan umumiy fikr. Nihoyat to‘rtinchi manba - taqqoslash (қиёс), ya’ni Qur’oni Karim, sunna yoki ijmo tomonidan o‘rnatilgan qoidalarni yangi o‘xshash holatlarda qo‘llash. Ushbu mamlakatlarning huquqiy tizimlari shunday rejada mohiyatan o‘zgartirishlarga yuz tutdiki, musulmon huquqining ahamiyati, amal qilish doirasi va ta’siri kamayib, bu huquqning o‘zi hech bo‘lmaganda o‘z tashqi shakliga ko‘ra ham ovrupocha kodifikatsiyani qabul qildi. Musulmon huquqida huquqning klassik bo‘linishi, ya’ni ommaviy va xususiy huquqlarga bo‘lish yo‘q. Boblar mantiqiy chegaralanmagan tartibda, xususiy yoki jinoiy huquqqa tegashli bo‘lsada, ketma-ket keladi. Musulmon huquqining asosiy tarmoqlari 19

yig‘indisiga jinoyat huquqi, sudlov huquqi va oila huquqi kiradi. Musulmon jinoyat huquqi, avvalambor, og‘ir belgilangan (had) va obro‘sizlantiradigan (ta’zir) jazolarning farqlanishiga asoslanadi. O‘ta qat’iy jazo chorasi quyidagi jinoyatlar uchun belgilangan: qotillik, xiyonat qilish, xiyonat qilgan deb yolg‘on ayblov, o‘g‘irlik, spirtli ichimlik iste’mol qilish, bosqinchilik va isyon. Yuqorida sanab o‘tilgan jazolardan tashqari qozi o‘z nuqtai nazariga ko‘ra, qonunning boshqa hamma buzilishlariga ham jazo belgalashi mumkin. Shunday qilib, unga ishni ko‘rib chiqishda katta erkinlik berilib, qator normalar xuddi shu yo‘l bilan yaratilgan. Musulmon sud tuzilishi o‘zining oddiyligi bilan ajralib turadi. Sudyaning yakka o‘zi hamma turdagi ishlarni ko‘ra olgan. Sudlarda iyerar-xiya mavjud bo‘lmagan. Hozirgi davr sharoitlarvda ba’zi musulmon mamlakatlari (masa-lan, Misr) musulmon sudidan butunlay voz kechdi. Shunga qaramay ular ko‘pchilik arab mamlakatlarvda huquqning ijtimoiy harakat mexanizmi-da ahamiyatli rol o‘ynamoqda. Ba’zi mamlakatlar (masalan, Sudan) musulmon sudlarining ko‘p pog‘onali tuzilishini qabul qilgan bo‘lsa, ba’zilarida musulmon sudlarining turli shaxslarga mos keluvchi (masalan, Iroq va Livandagi sunniy va jafariylar sudi) parallel tizimi mavjud. E) Hindiston huquqiy tizimi (hindu huquqi) Tashkil topishi qadimiy bo‘lgan hamda ikki ming yillik uzoq tarixiy rivojlanish yo‘lini bosib o‘tgan hindu huquqi, hind jamiyatining yuridik ustqurmasining asosiy tarkibiy qismidan biri bo‘lib, hozirgi davrgacha o‘zining tartibga soluvchi ahamiyatini sakdab qolgan (cheklangan tartibda bo‘lsada). Hindu huquqining «barhayotlik» sirining asosiy sabablari qandaydir alohida o‘ziga xoslikda emas, balki o‘ta barqaror, turli iqtisodiy va siyosiy sharoitlarga moslanuvchan an’anaviy ijtimoiy institut normalari bilan mustahkam aloqada ekanligidadir. Birinchi navbatda - jamoa va varnaviy-toifaviy tuzilishidadir. Hindu huquqining asosiy xususiyati - din bilan uzviy birikib ketganligidir. 20

Hindu huquqi mustaqillikka ega emas, mohiyatan aniq, hayot tarzini tahmin qiluvchi, aniq jamiyat tartibini, aniq ijtimoiy tashkilotlar yoki tuzil-malarni, umuman olganda turli diniy oqimlar va urflarni, axloqiy, falsafiy va boshqa g‘oyaviy qadriyatlarni qamrab oluvchi o‘ziga xos voqelik - hinduizmning ajralmas tarkibiy qismidir. Dunyoda huquqning hindu tizimi eng qadimgi tizimlardan biridir. Eramizgacha bo‘lgan ikki ming yillik va undan ham oldingi davrlarda yaratilgan qadimiy Vedalar - hind diniy qo‘shiqlar to‘plami, ibodatlar, gimnlar va matallarning matnlarida, alohida misralarida axloq qoida-lari ifodalangan. Hindular Vedalarni xudoning inoyati va o‘z dinlari va huquqining manbai deb hisoblasada, ularning hindu aholisining ma’naviy hayotiga amaliy ta’siri juda kam ahamiyatlidir. Qadimgi Hindistonda huquqiy institutlar va normalar musulmon huquqidek diniy doirada tashkil topdi. Hindu huquqining rivoji uchun diniy ta’sirdan chiqish jarayoni xos bo‘lmay, balki huquqiy va diniy shakllar o‘zaro munosabatlardagi o‘rin almashuvi diniy shakliga bo‘lgan munosabat o‘zgarganligi xosdir. Bunda o‘zaro va diniy aloqa bo‘gani bo‘lib davlat hokimiyati chiqadi. Musulmon dunyosidagidek, XI-XII asrlarda sekin-asta shakllangan hindu huquqi maktablari uchta: meros huquqi, oila huquqining bo‘lak bo‘lmagan alohida azolarining mulkiy huquqiy rejimi, oila mulkini taqsimlash bilan bog‘liq bo‘lgan zaruriy masalalarni hal qilishda turlicha yondashishlar bilan farq qiladi. Hindu huquqining asosiy maktablaridan biri bo‘lib, Bengaliyadagi deya maktabi va ko‘p tarmoqlangan mitakshara maktabi hisoblanadi. Bundan tashqari hindu huquqi ayrim mintaqalarda haligacha saqlanib qolgan odatlarni kasta, urug‘lar yoki oilaning huquq manbai sifatida ko‘rilishi lozimligani tan oladi. Britaniya mustamlakachiligi davrida klassik hindu huquqi diniy boshqaruvchilar tomonidan o‘rnatilgan formal normalarga ham, sud qarorlariga ham asoslanmagan edi. U mohiyatan olimlarning mehnatlari-ga, asarlariga, sharhlarga va ularning to‘plamlariga asoslangan. Hindistonning kohin-yuristlari 21

huquqiy tan olishga arziydigan odat-larni aniqdashda shubhasiz muhim rol o‘ynaganlar. «Ingliz-hindu huquqi»ga o‘xshash huquq kelib chiqdi. Shunga qaramay, hindu huquqining butunlay siqib chiqarilishi sodir bo‘lsada, uning qator an’anaviy norma hamda institutlari harakatda davom etdi. Mustaqillik uchun kurash ketayotgan davrda xindu huquqini butunlay kodifikatsiyalash rejasi muhokama qilindi, 1947 yildа mustaqillikka erishilgandan keyinoq, Hindiston hukumati oila va meros huquqini o‘zida mujassamlashtirishi kerak bo‘lgan «Hindu kodeqsi»ning loyiha- sini parlamentga ko‘rib chiqish uchun takdim qildi. Biroq konservativ kuchlarning qarshiligi va joylardagi qarshi natijalar tufayli loyiha kun tartibidan chiqarib tashlandi, hukumat alohida qonun loyihalarini tayyorlash yo‘lidan ketdi, bunday taktika esa samara berdi. Hindularning nikoh huquqini shakllantirgan va uni hozirgi zamon dunyoqarashiga moslashtiruvchi nikoh to‘g‘ri-sidagi qonun 1955 yilda birinchi bo‘lib qonuniy kuchga kirdi. 1956 yilda yana uch qonun: voyaga yetmaganlar va vasiylik to‘g‘risidagi qonun, meros haqidagi qonun, farzandlikka olish va oila a’zolarini boqqanlik uchun to‘lovlar to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi. Shunday qilib, hindu huquqini kodifikatsiyalashtirish bo‘yicha ayni vaqtgacha ancha ishlar qilingan hamda sudyalar, avvalambor, yangi qonunlar va pretsedentlarga amal qiladi. «Hindu huquqi» bo‘yicha yuridik ma’lumotlar, qoida sifatida, tabaqalanish masalasini «shaxsiy huquq»ga taalluqli bo‘lmaganligi uchun yoritib bermaydi. Mamlakatda «tabaqa institutlari» va «tabaqa avtonomiyasi» haqida gapirish qabul qilingan. Ular Hindiston Konstitu-siyasining 26-moddasida mustahkamlangan: har qanday diniy oqim, mazhab, agar u jamoat tartibiga, axloqqa, sog‘liqni saqlashga xilof bo‘lmasa: a) diniy yoki xayr-ehson maqsadida muassasalar tuzish va saqlash, b) diniy masalalarda boshqaruvni amalga oshirish huquqiga ega». G) Afrika mamlakatlari huquqiy tizimlari Mustamlakachilik tizimining yemirilishi natijasida o‘z mustaqilligani qo‘lga kiritgan davlatlar hali ijtimoiy munosabatlar sohasida nisbatan keng 22

qo‘llanilayotgan eski diniy huquq (musulmon, hindu), odat huquqi unsurlarini o‘zida saqlab qolgan yangi huquqni shakllantirdi. Hozirgi davrga qadar Afrika qitasining ko‘pchilik aholisi odat huquqi normalariga rioya qiladi. Odat huquqining tutgan o‘rniga to‘g‘ri baho berish Afrika qit’asi huquqiy xaritasida yuz berayotgan jarayonlarning qonuniyat ekanligani anglashda, Afrika davlatlari milliy huquqining rivojlanishidagi tavsifiy belgi va an’analarni tushunishda yordam beradi. Ko‘pgina holatlarda «odat huquqi» atamasidan Afrika xalqlari-ning mustamlakachilik davrigacha mavjud bo‘lgan an’anaviy huquqini ifodalash uchun foydalanilgan. An’anaviy huquq, «qabila qonunchiligi» ning ancha kam sonli misollaridan tashqari, og‘zaki ravishda avloddan avlodga o‘tkazib kelingan yozilmagan qoidalar majmuini o‘zida ifoda-lagan. An’anaviy huquqda huquqiy va axloqiy normalar tomonlar nizolarini yechishda, yarashtirish g‘oyasi yo‘riqlariga amal qilgan holda, mustahkam aloqada bo‘ladi. Afrika xalqlari orasidaga muhim farqlarga (avvalam bor, - etnik va lingvistik nuqtai nazardan, qardoshlik tizimidagi, oila turmush tarzidagi), ularning odat va odat huquqining turli-tumanligaga qaramay Afrika huquqini yagona bir huquq sifatida ko‘rilishi uchun yetarli asos-lar bor. Afrika odat huquqi individ emas, balki guruhiy yoki uyushma huquq hisoblanadi. Odat huquqida nikoh shartnomasi o‘zida ikki shaxsning ittifoqini emas, balki ikki guruhning kelishuvini namoyon qiladi hamda oilalar-ning roziligi bilangana ajralishi mumkin. Yerga xususiy mulkchilik huquqi ijtimoiy guruhlarga tegishlidir. Meros huquqida mulk, qoidaga ko‘ra shaxsga emas, balki oila yoki guruhga o‘tadi. Afrika jamoalarida sudlarning yoki bahslarni yechish tizimining ikki asosiy turi amalda bo‘lgan. Ba’zan ular bir jamoatda bir vaqtning o‘zida amalda ko‘llanilgan. Ularni yuridik rasmiyatchilikka rioya etgan holda arbitraj va sud sifatida toifalash mumkin. Shu o‘rinda an’anaviy huquqning o‘ta tabiiylik o‘rnini ta’kidlash lozim. Sud taomilida bu holat adolatni aniqlash uchun qasam ichishga majbur qilish va «xudo sudi» tomonidan sinov o‘tkazishda namoyon bo‘lgan. Odat huquqidagi yana bir holat - kishilar guruhi yoki jamoalarning mas’ulligi 23

alohida e’tiborga loyikdir. Bu ikki yoklama: а) oila yoki qarindoshlar guruhi tomonidan o‘zlarining alohida a’zosi qilgan nojo‘ya xatti-harakat oldidagi javobgarligi (o‘zganing aybini yuvish). b) shaxsning sodir qilgan huquqbuzarligi guruh a’zolarining huquq va majburiyatlariga dahldor bo‘ladigan holat sifatida o‘zini namoyon qiladi. Bizning fikrimizcha, individualizm va undan kelib chiqadigan «subyektiv huquq» tushunchasi an’anaviy odat huquqiga mos kelmaydi. U shaxsning huquqqa rioya qilishini hech qancha ta’minlamay, uning guruh kishilari bilan munosabatini tartibga soladi. An’anaviy huquq institutlari orasida oila, yer mulki, meros alohida o‘rin egallaydi. Yuqorida qayd etilganidek, odat huquqi bo‘yicha, nikoh avvalambor, shaxslar ittifoqi emas, balki ikki oila guruhlari-ning kelishuvidir. An’anaviy jamiyatlarda meros huquqi faqat mulkning emas, balki marhum huquq va majburiyatlarining jami merosxo‘rga o‘tishini nazarda tutadi. 24

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, «O‘zbekiston», 2003 yil. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, «O‘zbekiston», 1998. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. Toshkent, «O‘zbekiston», 1996. 4. Saidov A, Tojixonov U, Odilqoriyev X. «Davlat va huquq asoslari». IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti, 2002. 5. Islomov 3. «Davlat va huquq: umumnazariy masalalar». Toshkent, «Adolat», 2000. 6. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X.T. umumiy taxriri ostida. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent, TDYUI, 2000 y. 7. Yuridik atamalar qomusiy lug‘ati, mualliflar jamoasi. TDYUI, Sharq nashriyoti, 2003. 25

O'xshashlar

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Huquqiy munosabatlar

Fuqarolik-huquqiy javobgarlik

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari