Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.19921875 KB

Ko'chirib olish

“Davlat va huquq nazariyasi” kafedrasi Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari. 1Kurs ishi

Reja: I. Kirish. 1.Davlat va huquq nazariyasi fanining metodi tushunchasi va uning o’ziga xos xususiyatlari. 2.Davlat va huquq nazariyasi fanining metodlari turlari. II.Xulosa. III.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 2

KIRISH Bu mavzuni o’rganishni o’ziga xos xususyatlari har bir fanni o’rganish uchun uni metodlar orqali o’rganiladi va bu fan haqida to’liq malumotga ega bo’lishga hizmat qiladi.Bu fanni metodlarini dolzarbligi davlat va huquq haqidag bilimlarning umumlashtirish, tizimlashtirish, tasniflash. Davlat-huquqiy institutlarni vujudga kelishi, barqarorlashuvi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini ochish, ularni mohiyat nuqtai- nazardan izohlashning maxsus usullarini ochib beradi. Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 23 fevraldagi 101-sonli farmoyishiga binoan Prezidentimiz I.Karimovning «Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir hamda Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» 1 nomli ma'ruzalarini talabalar tomonidan chuqur va har tomonlama o‘rganish, unda ko‘rsatib o‘tilgan dolzarb masalalarning tub mohiyatini anglash, 2013 yilga O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlarini bilish maqsadida maxsus qo’shmcha tadbirlar amalga oshirilmoqda. Huquqiy demokratik davlatda inson huquq va erkinliklarining to‘la ta'minlanishi, qonunlarning ustivorligi va barchaning qonun oldida tengligi kafolatlanadi. O‘zbekiston ham o‘z mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq o‘z oldiga demokratiq huquqiy davlat qurishni o‘z oldiga oliy maqsad qilib qo‘ydi. «Mustahkam huquqiy n е giz bo’lgandagina d е ydi I.A.Karimov, - o’zini oqlamagan eski tizimni to’la ishonch bilan qayta qurish, madaniy bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan yangi jamiyat qurish mumkin» 2 1 И.А. Каримов “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси” Т., “ Ў ъзбекистон” 2011 й. 2 И. А. Каримов “Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир” 3-том, Т., “збекистон” 1996 й. 20-бет 3

Mustaqillik yillari maboynida yurtimizda d е mokrat huquqiy davlat va bozor iqtisodiyotini qaror toptirish yo’lida huquqiy jihatdan ko’pgina ishlar qilindi. R е spublikada huquqiy muassasalarning izchil tizimi shakllantirilmoqda. Biz o’ta noyob huquq yodgorliklariga, b е nazir ilmiy yuridik m е rosga egamiz. Bular–«Av е sto» Burhaniddin Marg’inoniyning « Al- Hidoya», Amir T е mur «Tuzuklari», A. Xallofning «Usulul fiqx» asarlari va boshqalardir. Milliy tariximiz, davlatchiligimiz ravnaqi va umumbashariy taraqqiyot rivojiga b е baho hissa qo’shgan alloma ajdodlarimizning huquq va uning jamiyat hayotidagi ahamiyati hususida qoldirgan ilmiy m е rosi,siyosiy – huquqiy qarashlari har tamonlama o’rganishga munosibdir. Ushbu huquqiy qadriyatlarni bugungi avlod huquqiy tafakkuriga, ongu shuuriga singdirish, sharqona d е mokratiya tamoyillari mazmunini tavsiflash va ilmiy asoslash huquq ta'limoti bilan b е vosita bog’liq. Huquq-adolat va ozodlik g’oyalariga tayanib, ko’p jihatdan qonunchilikda va boshqa huquqiy manbalarda o’z ifodasini topuvchi hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi m е 'yoriy ko’rsatmalar tizimidir. Huquq masalalari bilan insoniyat juda qadimdan va jiddiy shug’ullanib k е ladi. L е kin tadqiqotchilarning har biri unga o’z qarashlarini singdirib k е lgan. Takidlab o’tganid е k, vaqt o’tishi bilan huquq haqidagi tushunchalar o’zgarib borgan, l е kin uning mohichtini tushunishga h е ch kim yaqinlashmagan. Shuning uchun ham, yuristlar huquq ta'rifini yuz yillar izlashadi, d е b noligan I.Kantni izohlar ekan, rus huquq nazariyotchisi N.N.Al е ks ее v: «Huddi tabiatshunoslar umuman tabiatning o’zi nima, d е gan savolga javob topa olmaganlarid е k, yuristlar ham huquq ta'rifini h е ch qachon topaolmaydilar» 3 -d е gandi. Am е rikalik huquqshunos Laur е ns Fridmanning aytishicha: «huquq tushunchasi shishad е k nozik, sovun ko’pigidan hosil bo’ladigan pufaklarday omonat, vaqtd е k tutqich b е rmas ko’pdan-ko’p ma'nolarga ega. Huquq ta'limoti haqida k е ng ma'noda 3 Fridman L.Vvedenie v amerikanskoe pravo M:1992.st 4

fikr, mulohaza yuritish mumkin. D е mak, har bir shaxs huquqiy bilim va ilm olishi lozim, shundagina davlatda o’z o’rniga, mavq е iga ega bo’lishi mumkin Har bir fanni aniqlash uchun bu fanning umumiy fanlar tizimida tutgan o’rni, roli va ahamiyati,o’rganiladigan ob'еktini bilish zarur bo’ladi.Boshqa fanlar hatori «Davlat va xuquq nazariyasi» insonlarning faoliyat doirasini ifodalab bеruvchi fan sifatida o’z oldiga shunday vazifani qo’yadi, ya'ni: birinchi navbatda, davlat va huquq to’g’risidagi hodisalarni, bu hodisalarning jamiyatdagi o’rni xuquqiy fikrlarning ob'еktivligi borasidagi bilimlarni ishlab chiqish va uni nazariy jihatdan ma'lum bir tizimga solishni ko’zlaydi. Davlat va huquq to’g’risidagi ilm - bu davlat-huquqiy hodisalarning paydo bo’lishi, rivojlanishi va amal qilishini o’rganuvchi umum siyosiy-yurudik qonuniyatlar xaqidagi bilimlar tizimining yig’indisidir. Bu fan yuqoridagi hodisalarni to’laligicha o’rganadi(ko’zatadi) va shu bilan o’zining fundamеntal haraktеriga ega.Umuman shuni ta'kidlash mumkin, davlat va huquq nazariyasi - bu mavjud bo’lgan, zarur, umumiy va mustahkam bog’lq bo’lgan davlat - huquqiy hodisalarning o’zaro hamda boshqa ijtimoiy hodisalar bilan bog’liqligini ifodalovchi qonuniylik bo’lib bu qonuniylik davlat - xuquqiy hodisalarga va ularning siyosiy - yuridik xususiyatlariga nisbatan sifatli aniqlik kiritadi. Davlat va xuquq nazariyasi tushunchasi tizimida asosiy nazariy va o’rganuvchilak rolini bir muncha umumiy tushunchalar bajaradi. Kеlajakda bu tushunchalar kategoriyalar dеb yuritilib, bularga «davlat mohiyati», «davlatning shakli», «davlatning tipi», «davlatning funksiyalari», «davlatning mеxanizimi», «huquqning mohiyati», «huquqning shakli», «huquqiy munosabatlar», «huquq tizimi» va xokazolar kiradi. Davlat va huquq nazariyasi - bu davlat va huquq huquqiy qarashlar, g’oyalar va bilimlar tizimidir. U davlat va xuquqning paydo bo’lishi, rivojlanishi va barham topishi umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. metodologik fan sifatida- yurisprudensiya uchun asosiy tushunchalar, kategoriyalar, umumiy yondashuvlar, metodlar ishlab chiqadi 5

Metod- biror narsaga erishish yo`li, bilish usuli, tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini o`rganish, bilish, tadqiq etish usuli Davlat va huquq nazariyasi metodologiyasi- o`z predmeti, tadqiqot mavzulari o`rganish, va talil etishda qo`llanadigan metodlar yig`indisi, hosil qilinadigan bilimlarning umumlashtirish, tizimlashtirish, tasniflash. Davlat-huquqiy institutlarni vujudga kelishi, barqarorlashuvi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini ochish, ularni mohiyat nuqtai-nazardan izohlashning maxsus metodlari, prinsiplari va vositalari ilmiy tizimi. Davlat va huquq nazariyasi fanining obyekti- davlat va huquq. Obyekt- fan qaysi narsalar haqida bilim yaratib, uni tizimga solsa, shu narsa uning obyekti metodologik fan sifatida- yurisprudensiya uchun asosiy tushunchalar, kategoriyalar, umumiy yondashuvlar, metodlar ishlab chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi fani metodlari- a) umumiy ilmiy- Dialektika, Metafizika b) maxsus- tarixiy, mantiqiy c) Xususiy ilmiy- sisitemali- strukturali, qiyosiy- huquqiy, aniq-sotsiologik, statistic- matematik, kibernetik, jtimoiy- tajriba Dialektika – voqealarning umumiy aloqadorligini va doimiy rivojlanish holatida bo`lishi haqidagi ta`limot bo`lib, davlat va huquq o`zaro bog`liq, ular shaklan o`zgaradi, bir tipdan boshqasiga o`tadi, takomillashadi, mazmunan boyiydi deb o`rgatadi , uning talabi davlat va huquqni tarixiy voqealar bilan bog`lab o`tadi, ilmiy obyektivlikka yondashadi. Metafizika- ushbu metod davlat va huquq azaldan mavjud bo`lgan, bundan keyin ham mavjud bo`ladi, u abadiy va o`zgarmas, ijtimoiy hodisalar bilan o`zaro aloqadarlikda emas, u rivojlanadi va shaklan o`zgarmaydi deb o`rgatadi . Mantiqiy uslub- davlat va huquq hodisalarini mantiqiy, mavhum holda, mantiqiy qonuniyatlar bilan o`rganish. Unda asoslantirilgan va izchil fikr mavjud bo`lib, ziddiyatlarsiz va asosli isbotlashni talab qiladi. Uni shakllantirshda mantiq sillogizmlari tayanch bo`lib hizmat qiladi. Tarixiy uslub- davlat va huquqni tarixiy rivojlanish shart sharoitlariga bog`lab o`rganish, unda davlat va huquqning tavsifi va rivojlanish bosqichlari tarixiy izchillikda o`rganish. Unda davlat-huquqiy hodisalariga 2 xil : vaqt o`lchovida harakatlanish, nazariy jihatdan anglash jarayonlari kuzatiladi. 6

Sistemali-strukturali usul- fan va uning predmetini mustaqil ijtimoiy sistema sifatida, uni davlat va huquqni jamiyat hayotining boshqa hodisalari tizimida o`rganish , uning strukturasi, hodisalarni tarkibiy element sifatida bilish usuli. Unda quyidagilarga e`tabor qaratiladi a) sistema qismlari bir butun kompleks b) sistema tashqi muhit bilan aloqador c) tahlil qilinayotrgan sistema boshqa yirikroq sistemaning tarkibiy qismi d) o`rganilayotgan sistemaelementlari kichik sistemalarni hosil qilishi . Qiyosiy- huquqiy usul- qiyoslash, taqqoslash, chog`ishtirish orqali davlat va huquq voqeliklarini o`rganish, ularning o`ziga xos jihatlari va xususiyatlarini aniqlash usuli . Aniq-sotsiologik usul- davlat va huquq masalalarini davlat idoralari faoliyati, davlat va jamiyat boshqaruvini huquqiy tartibga solish yo`llarini real hayot bilan bog`lab o`rganish usuli. Bunda anketa o`tkazish, jamoatchilik firkini aniqlash, statistic ma`lumotlani to`plash va tahlil qilish usullardan foydalaniladi. Statistik matematik uslub- aniq-sotsiologik metod bilan bog`liq bo`lib, sud amaliyoti, huquqni muhofaza qilish organlari faoliytiga oid amaliyot, boshqa organlar faoliyatidan kelib chiquvchi statistik ma`lumotlarni ijtimoiy taraqqiyotning hayotiy jarayonlarini xolis aniqlash va baholash usuli. Kibernetik uslub- davlat va huquq hodisalarini o`rganishda hozirgi zamon texnikaviy vositalarini qo`llab, huquqiy ma`lumotlar to`plash, ularga ishlov berish va umumlashtirib ishlash usuli. Bunda modelashtirish muhim hisoblanadi. Ijtimoiy- tajriba usuli- davlat va huquqqa oid biror bir institutni , organni, normani hayotga joriy etishdan avval ularni tajriba usuli yordamida sinab ko`rish usuli. Misol tariqdsida A.B.Vangerov kabi mashhur xukuqshunosni olib ko’raylik. O’zining 1995 yilda yozgan darsligida materialistik dialektika to’g’risida gapirarkan, u: «agar ushbu metod yordamchi, juz’iy, ikkinchi darajali deb qaralgan boshqa barcha metodlarga zid bo’lmasa» - undan bemalol foydalanish mumkin, deb hisoblaydi. 1996 yilda chop etilgan o’zining shu nomdaga darsligida u shunday yozadi: «Sinergetika hozirdayoq dunyoning o’z tuzilishi asoslaridagi zaruriy (qonuniy) va 7

tasodifiy hodisalarni tushunishni tubdan o’zgartiruvchi, dunyoni yangacha ko’rish, yangacha idrok etish metodi sifatida maydonga chiqmokda. Jonsiz materiya hamda inson faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy va boshqa sohalaridagi tarixiy jarayonlar rivojining sabablari va shakllari yangicha talqin etila boshlandi. Hodisalarni biologik va ijtimoiy evolyutsiyannng mustaqip omili sifatida yangicha tushunish, o’zidan o’zi tashkil bo’luvchi jarayonlarda uning rolini e’tirof etish yuzaga kelmoqda» 4 U yana shunday davom etadi: «Xullas, aftidan, so’z oz emas-ko’p emas - ijtimoiy fanlar paradigmasi (namunasi)ni yangalash, determinizm (tabiat va jamiyat barcha hodisalarining ob’yektiv qonuniyligi va sababiy bog’likligani tan oluvchi falsafiy konsepsiya)ni avvalgacha tushunish va e’tirof etishdan voz kechish va ehtimolki, determinizmning yangi ko’rinishlarini kashf qilish, mamlakat fanida esa, borliqni ilmiy asosda bilishning asosiy metodi sifatidagi materialistik dialektikani qayta mushohada etish haqida boryapti» 5 Boz ustiga u, ijtimoiy fanlar metodologiyasida yangi paradigma «...yo sinergetikaning alohida metodi sifatida dialektikani o’z ichiga oladi - shunda ham faqat ayrim sohalar uchun qo’llaydi yoxud uni borliqqa tamoman yangacha yondashuvlar bilan umuman almashtiradi», deb hisoblaydi. Metodologiyadagi qat’iy biryoklamalik qadriyatlarga munosabatda ham xatolarga olib keldi. Haddan ziyod mafkuraviylik davlat haqidagi tasavvurlarning soxtalashtirilishiga sabab bo’ldi. Davlatning funksiyasi oqibat-natijada faqat ezuvchilarni himoyalashga qaratiladi, deb hisoblanardi. Shu sababdan ham davlatni ta’riflashda uning sinfiylik jihatiga urg’u berilardi . Huquqqa munosabatda ham xuddi shunday holat yuzaga kelgandi: «hukmron sinfning qonun darajasiga ko’tarilgan irodasi» sifatida uning imperativ - sinfiy jihatlari ta’kidlanardi.Shu darajada soxtalashtirilgan, noto’g’ri mafkuraviylashtirishning sabablari nimada? Bunday sabablar, aftidan, ko’p bo’lib, ularning birini XX asrda soxtalashtirilgan 4 Венгеров А.Б. Теория государства и права. -М., «Юрист», 1996,18-бет. 5 Ўша ерда, 18-бет 8

sotsiologizmning rivojidan qidirish kerak. Aynan shu davrda A.YA.Vishinskiy o’z izdoshlari yordamida mamlakatni ma’muriy buyruqbozlik asosida boshqarish ehtiyojlariga muganosib huquq nazariyasini qaror toptirdi.1938 yili sobiq sovet huquqshunoslik fani xodimlari-ning Butunittifoq kengashi tomonidan ilgari surilgan quyidagi taklif huquqni yangicha tushunishga asos qilib olindi: «Sovet sotsialistik huquqi sotsialistik davlat tomonidan belgalangan yoki tasdiqlangan hamda ishchilar sinfi va barcha mehnatkashlar irodasini ifodalovchi xulq-atvor qoidalari (normalari) majmui bo’lib, ularning qo’llanilishi sotsialistik davlat tomonidan majburlov kuchi bilan ta’minlanadi»Hozirgi zamon davlat va huquq nazariyasi uchun ob’yektivlik tamoyili ham katta ahamiyat kasb eta borib, ilmiy xulosalar va takliflarda g’arazgo’ylik, u yoki bu siyosiy tuzilmaga «yaxshi ko’rinish» istagi kabi illatlardan fanni xalos qilish jarayoni kechmoqda.Bu tamoyil ilmiy izlanishlarda mamlakatimiz yutuqlarini xorijiy tajribani o’rganish bilan qo’shib olib borishni metodologak jihatdan uddalashni ko’zda tutadi. O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy hayotida yuz berayotgan yangilanish jarayonlari sharoitida inson haq-huquqpari va erkinliklari jahon andozalarini bilish, ularni respublikamizda ijodiy qo’llash zaruriyatga aylanmoqda.Birinchi chaqiriq Oliy Majlisning oltinchi sessiyasida so’zga chiqar ekan, Prezident I.Karimov kuyidagi masalaga e’tiborni qaratdi: «Navbatdagi muhim masala - respublikaning qonun hujjatlarini inson huquqlari sohasidagi xalqaro me’yorlar va standartlarga muvofiq holga keltirishdir. Jahonda inson huquqlari sohasida 70 standart qabul qilingan. Bu hujjatlarda hukumatning o’z fuqarolari oldidaga majburiyatlari va ularga nisbatan qilishi shart bo’lmagan ishlar belgalab berilgan. O’zbekiston hozircha bu standartlardan 15 tasiga qo’shilgan» 6 Biroq, bu narsa mutlaqo xorijiy tajribani ko’r-ko’rona o’zlashtirib olishni anglatmaydi. Mazkur ishda xalqimizning madaniy va ma’naviy an’analarini hisobga 6 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 119-бет. 9

olish shart. Bu esa, har qanday tajribani o’zlashtirishga jiddiy yondashishni talab qiladi.Davlat va huquq nazariyasining metodologaya sifatidagi ahamiyati davlat faoliyatining muayyan sohalarida huquqiy tartibga solishning qoida va shartlarini o’rganuvchi maxsus sohaviy yuridik fanlar uning qonuniyatlaridan foydalanishida yorqin namoyon bo’ladi. Biroq, davlat va huquqni bilishning ham maxsus, ham alohida metodlari shunday bilish vositalarini qo’llashdan iboratki, ular faqat davlat- huquqiy reallikning o’ziga xos sohalarini o’rganishgagina yaraydi. Alohida metod orasida, bizningcha, aniq-sotsiologik, qiyosiy-huquqiy, rasman-yuridik (qat’iy normativ), huquqiy modellashtirish, shuningdek, matematik, matematik-statistika, kibernetika va boshqa metodlarni aytib o’tish kerak.Qabul qilingan qarorlar samaradorligini, huquqiy tartibga solish yoki huquqiy muhofazaning o’z vaqtida va ta’sirchan bo’lishini baholash chog’ida huquqiy va davlat institutlari faoliyatining turli sohalarini o’rganishda aniq sotsiologik metod ko’pincha yagona to’g’ri yo’l bo’lib chiqadi.Ushbu metod ijtimoiy amaliyot ehtiyojlarini o’rganish hamda muhim davlat-huquqiy masalalarni hal etishga yondashishga ko’maklashibgina qolmay, balki yaqin kelajakda birinchi navbatda echilishi zarur bo’ladigan bir qator muammolarni aniqlashga ham yordam beradi. Buni misol yordamida tushuntirishga harakat qilamiz.Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga shaxdam qadamlar bilan kirib bormokda. Bu juda murakkab va qiyin jarayondir. Binobarin, bu erda davlat va huquq rivojining umumiy qoida va tamoyillarini, xususiyatlari va yo’nalishlarini aniqlashning o’zi kifoya qilmaydi. Respublikamizda bu masalalarga katta e’tibor berib kelinyapti va ularning ko’pchiligi muvaffaqiyatli hal etilnpti. Jumladan, Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek, “bozor infratuzilmasini yaratish va uning faoliyati jarayonlarini muvofiqlashtirib borishni ta’minlovchi qonun hujjatlari faol shakllantirildi. Ularning asosiy qoidalari banklar, bank faoliyati, pul tizimi, tadbirkorlik to’g’risidagi, sug’urta, birjalar faoliyati to’g’risidagi, qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risidagi va boshqa qonunlarda o’z aksini topdi. 10

Mazkur qonunlarning qabul kilinishi bilan bozor mexanizmlarini rivojlantirishining mustahkam poydevori yaratildi. ” 7 Shuni ta’kidlash joizki, huquqshunos olimlar bu metodga ancha yuksak baho beradilar, ba’zan baholari shu qadar jonli va ehtirosli bo’ladiki, bu ta’rif-tavsiflarni badiiy nasrdan deyarli farq qilolmaysiz. Mana ulardan biri: «Bu vositadan foydalanib (rasmiy yuridik metod nazarda tutiladi), huquqiy materiyaning ich-ichiga kirib borish, huquq anatomiyasini ikir-chikirlarigacha bilib olish mumkin. Huquq va uning tarkibiy qismlarini, qonunlarni, ayrim huquqiy tavsiyalarga «ishlov berish», ushbu metodni jarroh pichog’idek qo’llash bilangana yuridik norma qanday qismlardan iborat ekanligani, uning sanksiyasi qanday tuzilishi kerakligani, har bir normativ-huquqiy hujjat uchun majburiy tarkibiy qismlar nimalardan tashkil topishi zarurligini aniqlash mumkin» 8 Vaholanki, yaqin-yaqinlargacha sho’ro huquqshunoslik fanida davlat-huquqiy hodisalarni rasmiy-yuridik jihatdan qarab chikish ko’pchilikka ma’qul kelmasdi. Bu o’rinda o’sha vaqtlardagi huquq amaliyoti uchun va nafaqat huquq, balki boshqa sohalar uchun ham noyob bo’lmagan bunday yondashuv haqida yaqin o’tmishda keng tarqalgan bir ibora - «...rasman to’g’ri, mohiyatan tahkdrning o’zginasi» jumlasini eslash kifoya. Ayni paytda bu metodni nazar-pisand qilmaslik, unga e’tiborsizlik bilan qarashga asos yo’q. Rasmiyatchilik - huquqning ajralmas xususiyatidir. Rasmiy metod huquq va davlatni ilmiy idrok etishda majburiy, zaruriy bosqichdir. Zero, u olingan bilimni tavsiflash, umumlashtirish, tasniflash, bir tizimga solish, imkon qadar aniq va ravshan etkazib berishga ko’maklashadi. Rasmiy-yuridik metodning unsurlarini davlat va huquq, ayniqsa, huquqiy modellashtirish, matematik- statistika metodlari kabi o’rganish vositalarida ham uchratish mumkin.Davlat-huquq ob’yektlari murakkab tizimlardan iborat ekanligi va ular kechayotgan jarayonlarning 7 Каримов И.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1993, 67-89-бетлар. 8 Бабаев В.К. Предмет и метод теории права//Об щ ая теория права. -Нижний Новгород. 1993, 46-бет 11

ziddiyatli va xilma-xilligani hisobga oladigan bo’lsak, metodlarning butun bir majmuini qo’llash zarurati tushunarli bo’lib qoladi.Ular orasida huquqiy modellash metodini alohida ko’rib chiqish joiz. Uning asosida o’xshashlik g’oyasi, turli xil ob’yektlar o’rtasida o’zaro bir xil mutanosiblik qaror topishi mumkin, degan taxmin yotadi. Unga ko’ra, bunday mutanosiblik o’sha ob’yektlardan birining tavsifi (modeli)ni bilib olish asosida boshqasi (asli) haqdda etarli anshdshk bilan mulohaza yuritish imkonini beradi.Davlat va huquq nazariyasining fanining prеdmеti bo’lib, jamiyat bilan jamiyat o’rtasidagi ko’p qirrali va murakkab harakatlar, jamiyatning siyosiy tizimidagi davlat va huquqning roli va o’rni xizmat qiladi.Bu fan nafaqat davlat-huquqiy hodisalarni va jarayonini o’rganibgina qolmasdan, balki ular to’g’risidagi kishilarning tasavvurlarini ham o’rganadi.Davlat va huquq o’zaro mustahkam aloqada bo’lib, bir-birini ifoda etadi, ajralgan holda bo’lmaydi.Davlat va huquq normalarni o’rganadi, ularning ijrosini taminlaydi; huquq esa, davlat tizimini, uning funksiyalarni, kompеtеntsiyasini mustahkamlaydi va bu bilan u davlatning siyosiy hokimiyatni amalga oshirish uchun aniq ifoda baxsh etadi.Shuning uchun ham davlat va huquq nazariyasi barcha inistitutlarni birgalikda olib o’rganadi, o’zluksiz bog’liqlikda ko’rib chiqadi, huquq rivojlanish qonuniyatlarni tahlil qiladi. Shunday ekan, davlat va xuquq ma'lum ajratilgan ilm (fan) sohalari bo’lib qolmasdan, balki u yagona fandir.Lеkin u yagona fan sifatida bo’la turib, nisbatan mustaqil bo’lgan ikkita qismga bo’linadi. Davlat va huquq nazariyasini prеdmеti jamiyatda davlat va huquqning paydo bo’lishi va rivojlanish qonuniyatlarini, mohiyati, shakllari, prinsiplari, funksiyasi, siyosiy, huquqiy ongni va huquqiy tartibga solishni o’rgatadi. Davlat va huquq nazariyasi fani quyidagi hususiyatlarga ega. Birinchidan , bu fan ijtimoiy fan bo’lib, siyosiy yuridik fandir. Chunki uni o’rganadigan sohasi jamiyatda eng muhimi ijtimoiy hodisalar davlat va huquq masalalarini paydo bo’lish va rivojlanish qonuniyatlaridir. 12

Ikkinchidan , bu fan umumnazariy fan, zеro u jamiyatda davlat va huquqning paydo bo’lish va rivojlanish umumiy qonuniyatlarni ochib bеradi. Uchinchidan , bu fan falsafiy hususiyatga ega. Chunki davlat va huquqning paydo bo’lish va rivojlanish qonuniyatlarni falsafaning (dial е ktik va tarixiy mat е rializm) qonunlariga asosan o’rganadi. To’rtinchidan bu fan amaliyot bilan bo’g’liqdir. Chunki u O’zb е kistonda d е mokratik huquqiy islohotlarni amalga oshirishda nazariy asos bo’lib hizmat qiladi. U shaxs, jamiyat, davlat va huquqning rolini oshirishda amaliy har е kt е rga ega. B е shinchidan, bu fan o’quv - tarbiyaviy ahamiyatga ega. Chunki u kishilarning jamiyat, davlat va huquq tug’risidagi bilimini oshirmasdan, balki ularda huquqiy bilim, huquqiy tarbiya, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni rivojlantirishga yordam b е radi. Davlat va xuquq nazariyasi davlat va xuquqning rivojlanish qonuniyatlarini barchasini o’rganmaydi, balki u faqat umumiy va asosiylarini o’rganadi. Jumladan,bo’larga quyidagilar kiradi. - Davlat va huquqning paydo bo’lishi (vujudga kеlishi), ularning tarixiy o’rin almashuvi qonuniyatlarini; - Davlat va h uquqning rivojlanishi mohiyati va mazmunini; - Davlatning mеxanizimi uning ichki va tashqi funktsiyalarni; - Davlat va h uquqning bеlgilarini; - Davlat organlarni q urilish tizimi qonuniyatlarini; - Dеmokratiya, qonuniylik, h uquqiy tartibotning umumiy prinsiplarini; huquqni vazifasi,funksiyasini hamda huquqiy tartibga solishning chеgaralarini o’rganadi. Jumladan davlat va huquq umumiy nazariyasining prеdmеti bo’lib, davlat - huquq hodisalarining paydo bo’lishi, rivojlanishi va amal qilishi huquqi umumiy qonuniyatlarni tizimini o’rganish xisoblanadi. Davlat va huquq nazariyasi - davlat xuquqda o’z ifodasini topgan jamiyat rivojining ob'еktiv qonunlarini ularning ijtimoiy siyosiy maqsadlarini tushuntiradi, ijtimoiy munosabatlarni davlat huquqiy tartibga 13

solishning va bu munosabatlarning rivojlanish tеndеnsiyasini tartibga solishning butun bir mеxanizimini ochib (ko’rsatib) bеradi. Boshqa fanlar kabi davlat va huquq nazariyasining prеdmеti ham o’zgarmasdan qolmaydi. Sotsial (ijtimoiy) tajribadan kеlib chiqqan holda fan o’z oldiga muhim va zarur vazifalarni o’rganishni qo’yadi. Birinchi navbatda quyidagi muammolarni o’organish turadi:Hokimiyat apparati va boshqaruvni shakllantirish va rivojlantirish qonuniyatlarini; Dеmokratiyani rivojlantirish, vakillik tizimini shakllantirish yo’llarini; huquq tizimini takomillashtirish va qonunchilikni tizimlashning asosini ishlab chiqish, ularning amalda tatbiq etlishi yo’llarini; Davlat va huquqning ijtimoiy munosabatlarga nisbatan ta'sir dorasini aniqlash va boshqalar; Hozirgi paytda dunyoning barcha mamlakatlaridagi ijtimoiy siyosiy taraqqiyot davlat va huquqning roli (o’rni)ni oshib borayotganini harakterlaydi, ya'ni turlicha ijtimoiy jarayonlarga davlat va xuquqning ta'siri yotarli sеzilmoqda. Har bir fanni aniqlash uchun bu fanning umumiy fanlar tizimida tutgan o’rni, roli va ahamiyati,o’rganiladigan ob'еktini bilish zarur bo’ladi. Davlat va huquq nazariyasi qotib qolgan (dogmatik) fan bo’lmasidan, Usullari (mеtodlari)ni yangilab va rivojlantira borib, o’zining asosiy vazifasini bajarishga, davlat - huquqiy amaliyotda ilmiy mo’ljal bo’lib xizmat qilishga yondasha boradi. Shunday qilib, davlat va huquq naziriyasining usuli (mеtodi)- ushbu fan tomonidan o’zining prеdmеtini o’rganish hamda ilmiy natijalar olish uchun foydalanadigan yo’llar, usullar, yondashishlardir. «Metodologiya» so‘zi yunoncha «metodos» so‘zidan olingan bo‘lib, aynan ma'nosi «biron narsani o‘rganish yo‘li» 9 demakdir. Metod bu - umumiy ma'noda maqsadga erishish usuli, muayyan tarzda izga solingan faoliyatdir. Metod bu - maxsus ma'noda bilish vositasi, o‘rganiladigan mavzuni tafakkurda hosil qilish yo‘lidirBu yerda shuni ta'kidlash joizki, davlat va huquq nazariyasi metodologiyasi to‘g‘risidagi masala bir qator jiddiy muammolarni hal 9 Х.Б.Бобоев “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” Тошкент давлат юридик институти Т., 2000 йил, 281-бет 14

yetish bilan bog‘liqdir. Bu holat yaqin- yaqingacha fanda barcha metodlar umumiy- universal va shuning uchun barcha fanlar, bilim sohalari, o‘quv darsliklariga xos hamda umumiy bo‘lmagan - alohida metodlar bo‘lib kelgani bilan izohlanadi.Kommunistik mafkura hukmronlik qilgan davrlarda dialektik-materialistik metodlar umumiy va ayni paytda eng to‘g‘ri metod deb hisoblab kelindi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik jamiyatshunos olimlarning marksizm-leninizmning o‘ziga ham, uning davlat-huquqiy hodisalar va jarayonlarni tasvirlash, tushuntirish va istiqbolini aytib berishdagi qobiliyatiga ham qarashlari tubdan o‘zgardi. Mazkur o‘zgarishlar ko‘pqirrali xarakterga ega. Ularning ayrimlari butun jamiyatshunoslikning umumiy metodologik inqirozi bilan bog‘liq. Ba'zilari butun ilmiy bilimlar sohasidagi chinakam tub o‘zgarishlarni aks ettiradi. Bunda davlat va huquq nazariyasi dialektik-materialistik tushunchalar o‘rniga asta- sekin sinergetikadan, g‘ayriixtiyoriy, o‘z-o‘zidan tashkil topadigan, tasodifiy arayonlar. to‘g‘risida shakllanayotgan yangi fandan kelib chiqadigan metodologiyani o‘ziga singdirib yuborishi ko‘zda tutiladi. Bunda mazkur o‘zgarishlar tobora ko‘proq muxlislarni o‘ziga tortayotganinigina emas, balki jamiyatshunoslarning hech mubolag‘asiz bir ondayoq o‘z nazariy qarashlarini o‘zgartirishga majbur qilayotgan hujumkor xarakterini ham qayd etmaslik mumkin emas.U Yana shunday davom etadi: «Xullas, aftidan, so‘z oz emas-ko‘p emas - ijtimoiy fanlar paradigmasi (namunasi)ni yangilash, determinizm (tabiat va jamiyat barcha hodisalarining ob'yektiv qonuniyligi va sababiy bog‘liqligini tan oluvchi falsafiy konsepsiya)ni avvalgacha tushunish va e'tirof yetishdan voz kechish va ehtimolki, determinizmning yangi ko‘rinishlarini kashf qilish, mamlakat fanida esa, 15

borliqni ilmiy asosda bilishning asosiy metodi sifatidagi materialistik dialektikani qayta mushohada yetish haqida boryapti» 10 . Olim, ilmiy huquqiy bilimlarda ushbu yangiliklarning yoyilishi moda ketidan quvish emas, «eski, odatiy qoidalarni yangi «sinergetik jomalar»ga kiyintirish emas», deya ta'kidlasada, uning nuqtai nazariga, mulohaza yuritishdagi ayrim qat'iy fikrlariga qo‘shilish qiyin. Zero, bilish - g‘oyat murakkab jarayon bo‘lib, shu yo‘ldagi biron-bir metodga ustuvorlik berishga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Buni biz bir bor boshimizdan kechirib ko‘rdik.Bizning fikrimizcha, materialistik dialektika metodi davlat va huquq nazariyasida metod sifatida o‘z umrini butunlay yashab bo‘lgini yo‘q. Misol uchun, shu nuqtai nazardan, davlat va huquq:birinchidan, inson tabiati bilan, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy va boshqa shart-sharoitlar bilan belgilanadi; ikkiichidan, ularni boshqa ijtimoiy hodisalar bilan qiyoslash asosida jamiyatdaga o‘rni va rolini aniqlash mumkin;uchinchidan, davlat va huquq muttasil rivoj topib boradi. Jamiyat taraqqiyotining har bir muhim bosqichi ular rivojining yangi pog‘onasidir. Muntazamlilik tamoyili. Bu ham davlat va huquq nazariyasi moxiyat-mazmunini ifodalovchi muhim tamoyillardan biridir.Bu, eng avvalo, ancha murakkab bo‘lgan davlat va huquqning ichki tuzilishiga aloqadordir. Davlat va huquq tarkibiy bo‘linmalarini atroflicha, muntazam o‘rganish - davlat va huquq nazariyasi uchun majburiy metodologik talabdir. Muntazamlilik tamoyili qonunchilik ishining ham zaruriy sharti bo‘lib qolishi kerak. Jumladan, O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni ta'minlovchi qonunlar, uning siyosiy tuzilishi va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishga doir qonunlar, umuman butun qonunchiligimiz to‘laligicha muntazamlilik metodiga qat'iy asoslanishi kerak. Respublikamizda olib borilayotgan huquqiy islohotlar ham muntazamlilik asosidagina muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.Shunday qilib, muntazamlilik tamoyili 10 Н.Сабуров, Ш.Сайдуллаев. “Давлат ва ҳуқуқ назаряси” Тошкент давлат юридик институти Т., .2011-й Ўқув қоълланма 8-9 bet 16

davlat va huquq nazariyasi metodologik bazasiga chuqur singib ketishi hamda ilmiy tadqiqotlarning mushtarakligini belgilab berishi, davlat va huquq nazariyasini o‘rganish va o‘qitishda ro‘yobga chiqishi kerak. Ob'yektivlik tamoyili. Ob'yektivizm nomi bilan atalgan ushbu tamoyil sho‘rolar davrida burjuaziya fani tamoyili sifatida davlat va huquq nazariyasidan chiqarib tashlangan va partiyaviylik tamoyili bilan almashtirilgandi. Unga ko‘ra ijtimoiy fanlar ishchilar sinfi manfaatlarini ta'minlashi, kommunistik istiqbol maqsadlari uchun kurashib, kommunistik g‘oyalarni himoya qilishi kerak edi. Hozirgi vaqtda davlat tuzilishi tamoyillarida, boshqaruv va davlat qurilishi shakllarida chuqur o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ular O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qonun hujjatlarida o‘z ifodasini topgan. Bu davrda jamiyat davlat va huquq nazariyasi sifatida maydonga chiquvchi metodologiyaga juda muhtoj bo‘ladi. Biroq bu yerda har qanday metodologiya ham to‘g‘ri kelavermaydi. Nazariyotchi olimlar oldida ob'yektiv ravishda ilmiy asosga ega bo‘lgan, haddan ziyod g‘oyaviylashtirish va sinfiy yondashuvlardan xoli metodlarni yaratish vazifasi ko‘ndalang bo‘ladi. SHo‘ro tuzumi davrida uzoq vaqt mobaynida davlat va huquqqa oid tadqiqotlarda mutlaq sinfiy yondashuv, haddan tashqari mafkuralashtirib, mutlaqlashtirilib yuborilgan nuqtai nazarlar hukmron bo‘ldi. Bu esa, tarixning o‘nqir-cho‘nqir, notekis yo‘lini o‘tmish madaniy-ma'naviy merosiga bog‘lab o‘rganish imkonini bermasdi. Monopolizm tahli l vositalarining bir o‘lchovliligi, faqat bir yo‘nalishda ishlatilishi davlat va huquqning ziddiyatli, qarama- qarshi mohiyatini hisobga ololmasdi. Sinfiy yondashuv asta-sekin mafkuraviy murosasizlik, biqiqlikka olib keldi. Sinfiy yondashuv muqarrar ravishda, Marksgacha bo‘lgan tafakkur, davlat va huquq hamda uning roli haqidagi prinsipial masalalarni nafaqat ochib berish, balki, hatto ularni to‘g‘ri qo‘yishni ham uddalay olmasdi, degan fikrga olib kelardi.Metodologiyadagi qat'iy biryoqlamalik qadriyatlarga munosabatda ham xatolarga olib keldi. 17

Haddan ziyod mafkuraviylik davlat haqidagi tasavvurlarning soxtalashtirilishiga sabab bo‘ldi. Davlatning funksiyasi oqibat-natijada faqat ezuvchilarni himoyalashga qaratiladi, deb hisoblanardi. Shu sababdan ham davlatni ta'riflashda uning sinfiylik jihatiga urg‘u berilardi. Huquqqa munosabatda ham xuddi shunday holat yuzaga kelgandi: “hukmron sinfning qonun darajasiga ko‘tarilgan irodasi sifatida uning imperativ - sinfiy jihatlari ta'kidlanardi” 11 Shu darajada soxtalashtirilgan, noto‘g‘ri mafkuraviylashtirishning sabablari nimada? Bunday sabablar, aftidan, ko‘p bo‘lib, ularning birini XX asrda soxtalashtirilgan sotsiologizmning rivojidan qidirish kerak. Aynan shu davrda A.Ya.Vishinskiy o‘z izdoshlari yordamida mamlakatni ma'muriy buyruqbozlik asosida boshqarish ehtiyojlariga mutanosib huquq nazariyasini qaror toptirdi.Hozirgi zamon davlat va huquq nazariyasi uchun ob'yektivlik tamoyili ham katta ahamiyat kasb eta borib, ilmiy xulosalar va takliflarda g‘arazgo‘ylik, u Yoki bu siyosiy tuzilmaga «yaxshi ko‘rinish» istagi kabi illatlardan fanni xalos qilish jarayoni kechmoqda.Bu tamoyil ilmiy izlanishlarda mamlakatimiz yutuqlarini xorijiy tajribani o‘rganish bilan qo‘shib olib borishni metodologik jihatdan uddalashni ko‘zda tutadi.O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy hayotida yuz berayotgan yangilanish jarayonlari sharoitida inson haq-huquqlari va erkinliklari jahon andozalarini bilish, ularni respublikamizda ijodiy qo‘llash zaruriyatga aylanmoqda. Birinchi chaqiriq Oliy Majlisning oltinchi sessiyasida so‘zga chiqar ekan, Prezident I.Karimov quyidagi masalaga e'tiborni qaratdi: «Navbatdagi muhim masala - respublikaning qonun hujjatlarini inson huquqlari sohasidagi xalqaro me'yorlar va standartlarga muvofiq holga keltirishdir. Jahonda inson huquqlari sohasida 70 standart qabul qilingan. Bu hujjatlarda hukumatning o‘z fuqarolari oldidagi majburiyatlari va ularga nisbatan qilishi shart bo‘lmagan ishlar belgilab berilgan. 11 З. Исломов “Ҳуқуқшунослик” А. Қодирий номидаги “Халқ мероси” нашриёти Т., 2002 йил, 42-бет 18

O‘zbekiston hozircha bu standartlardan 15 tasiga qo‘shilgan» 12 Biroq, bu narsa mutlaqo xorijiy tajribani ko‘r-ko‘rona o‘zlashtirib olishni anglatmaydi. Mazkur ishda xalqimizning madaniy va ma'naviy an'analarini hisobga olish shart. Bu esa, har qanday tajribani o‘zlashtirishga jiddiy yondashishni talab qiladi.Davlat va huquq nazariyasining metodologiya sifatidagi ahamiyati davlat faoliyatining muayyan sohalarida huquqiy tartibga solishning qoida va shartlarini o‘rganuvchi maxsus sohaviy yuridik fanlar uning qonuniya t laridan foydalanishida yorqin namoyon bo‘ladi. Biroq, davlat va huquqni bilishning ham maxsus, ham alohida metodlari shunday bilish vositalarini qo‘llashdan iboratki, ular faqat davlat-huquqiy reallikning o‘ziga xos sohalarini o‘rganishgagina yaraydi. Alohida metod orasida, bizningcha, aniq- sotsiologik, qiyosiy-huquqiy, rasman-yuridik (qat'iy normativ), huquqiy modellashtirish, shuningdek, matematik, matematik-statistika, kibernetika va boshqa metodlarni aytib o‘tish kerak.Qabul qilingan qarorlar samaradorligini, huquqiy tartibga solish Yoki huquqiy muhofazaning o‘z vaqtida va ta'sirchan bo‘lishini baholash chog‘ida huquqiy va davlat institutlari faoliyatining turli sohalarini o‘rganishda aniq sotsiologik metod ko‘pincha yagona to‘g‘ri yo‘l bo‘lib chiqadi.Ushbu metod ijtimoiy amaliyot ehtiyojlarini o‘rganish hamda muhim davlat-huquqiy masalalarni hal yetishga yondashishga ko‘maklashibgina qolmay, balki yaqin kelajakda birinchi navbatda yechilishi zarur bo‘ladigan bir qator muammolarni aniqlashga ham yordam beradi. Buni misol yordamida tushuntirishga harakat qilamiz.Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga shaxdam qadamlar bilan kirib bormoqda. Bu juda murakkab va qiyin jarayondir. Binobarin, bu yerda davlat va huquq rivojining umumiy qoida va tamoyillarini, xususiyatlari va yo‘nalishlarini aniqlashning o‘zi kifoya qilmaydi. Amaldagi munosabatlarda bozor qanday faoliyat ko‘rsatadi, Yana ham muhimrog‘i, 12 Каримов.И.А “Хавфсизлик ва барқарор тарақиёт ёълида” Т: :“ O‘zbekiston”, 1998, 29-bet 19

butunicha davlat-huquqiy tizimi va uning har bir unsuri doirasida samarali faoliyat ko‘rsatishini qanday ta'minlaydi, buni aniq bilish lozim.Respublikamizda bu masalalarga katta e'tibor berib kelinyapti va ularning ko‘pchiligi muvaffaqiyatli hal etilyapti. Jumladan, Prezidentimiz I.Karimov ta'kidlaginidek, “bozor infratuzilmasini yaratish va uning faoliyati jarayonlarini muvofiqlashtirib borishni ta'minlovchi qonun hujjatlari faol shakllantirish Ularning asosiy qoidalari banklar, bank faoliyati, pul tizimi, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, sug‘urta, birjalar faoliyati to‘g‘risidagi, qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risidagi va boshqa qonunlarda o‘z aksini topdi. Mazkur qonunlarning qabul qilinishi bilan bozor mexanizmlarini rivojlantirishining mustahkam poydevori yaratildi.” 13 YUqorida ko‘rsatilgan muammolarni muvaffaqiyatli hal yetish uchun davlat va huquq nazariyasi anketa so‘rovlari, muloqotlar uyushtirish, tajribalar o‘tkazish kabi qator metodlardan foydalanadi. Nihoyat, bularning hammasi huquqiy echimlarning eng maqbul yo‘llarini topish, ijtimoiy-huquqiy islohotlarni o‘tkazish sohasida, jinoyatchilikka qarshi, uning eng xavfli ko‘rinishlari - uyushgan jinoyatchilik va korrupsiyaga qarshi kurashda ilmiy asoslangan istiqbol rejalarini ishlab chiqish maqsadida olib boriladigan aniq sotsiologik metod doirasiga kiradi. Ushbu metodning asosiy talablari: ilmiy tavsiyalar ko‘ngildagidek bo‘lishi Yoki bo‘lmasligi, ijobiy yoxud salbiyligidan qat'i nazar, barcha ijtimoiy omillarni atroflicha o‘rganish va hisobga olishga asoslanish kerak; haqiqiy ahvolni aniq va har tomonlama baholagan holda davlat va huquq sohasidagi qarorlarning ijtimoiy ahamiyati va oqibatlarini aniqlash darkor. Juda uzoq vaqt mobnyiida ushbu metod sho‘ro fanida nazar-pisand qilinmay kelingini, faktlar buzib ko‘rsatilib, davlat qurilishi, qonunchilikdagi mavjud buzilishlarni oqlash uchun hiyla-nayranglar ishlatilishi odatiy 13 Karimov .I.A. “Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida”.T.: “O‘zbekiston”, 1998, 28-bet 20

tusga kirganligini aytib o‘tirmasak ham bo‘ladi. endi ushbu metod o‘zining haqiqiy o‘rnini egallay boshladi va biz uning naqadar samaraliligiga guvoh bo‘lishimiz mumkin.Qiyosiy-huquqiy metod davlatshunoslik va huquqshunoslik metodologiyasida aniq-sotsiologik usul bilan bir qatorda muhim ahamiyatga molikdir. Qiyosiy metod tushunchalar, hodisalar va jarayonlarni solishtirish hamda ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqdarni aniqlashni ko‘zda tutadi. Qiyoslash natijasida umuman huquq tizimi, davlat qurilishi Yoki, masalan, alohida olingan huquqiy institutlar va normalarning sifatiy holati aniqlanadi. Biroq, bu yerda muhim bir shartni hisobga olish zarur - ya'ni qiyoslanadigan ob'yektlar haqiqatan taqqoslanadigan bo‘lishi kerak. Misollarda tushuntiramiz. Huquqiy tizimlarni, davlat tuzilmalarinibir xil nomdagi huquqiy institutlar va qoidalarni o‘zaro taqqoslash mumkin. Lekin, misol uchun, butun bir huquqiy tizimni ayrim olingan yuridik qoida bilan solishtirish mumkin emas. Mazkur ob'yektlarni o‘z darajasi, hajmi, mazmun va belgilari bo‘yicha bir-birlariga qiyoslab bo‘lmaydi. Huquq normalariga Prof.S.S.Alekseev fikri bilan yondashadigan bo‘lsak, u butun huquqni, huquq tizimini qandaydir bir binoga, huquq normalarini esa uning g‘isht bo‘lakchalariga qiyoslaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, huquq normasi huquq tizimining eng kichik, birlamchi unsuridir.Aytaylik, agar o‘z tarkibiga ko‘ra murakkab bo‘lgan yuksak darajadagi ob'yektlar (turli mamlakatlar huquqiy tizimlari) taqqoslansa - bu makroqiyoslashga kiradi. Mo‘jaz hajmli, tarkibi jihatidan ancha soha ob'yektlar (huquqiy qoidalar, respublika viloyatlari bo‘yicha jinoyatchilik darajasi singarilar)ni solishtiradigan bo‘lsak, mikroqiyoslash deyiladi. “Bir vaqtning o‘zida Yoki o‘tmishning turli davrlarida mavjud bo‘lgan bilishning o‘xshash ob'yektlarini taqqoslamay turib davlat-siyosiy va huquq amaliyotini isloh qilib Yoki takomillashtirib bo‘lmaydi. Turli tarixiy xildagi, turli mamlakatlar va qit'alardagi, bir mamlakatning o‘zidagi davlat Yoki huquqiy tizimlar solishtirilishi mumkin. Biroq, ular ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlariga oid bo‘lsa - 21

bunday qiyoslashlar biron ahamiyatga molik bo‘lolmaydi” 14 . Muhimi bitta - haqiqatni topish uchun ob'yektning miqdoriy va sifat jihatlarini, uning nazariy va amaliy tavsifini tahlil yetish kerak.Huquqshunoslik, davlatshunoslik va yuridik amaliyotda qiyoslash metodining ahamiyati juda katta. Jumladan, qiyoslash asosi va natijasida davlat va huquq taraqqiyotining har bir keyingi bosqichi oldingisidan ilg‘orroq bo‘lib chiqqanligi fanga ma'lum bo‘ldi.Faqat huquqiy materiallarni taqqoslash va natijalar olish yo‘li bilangina huquqiy tizimni takomillashtirishning, qonunchilik ishlarini yaxshilash, qonuniylik va huquq-tartibotni mustahkamlashning aniq yo‘llarinii belgilash mumkin.Huquqshunoslikda va yuridik amaliyotda qiyoslash metodining keng qo‘llanishi huquqshunoslik fani tarkibida nisbatan mustaqil yo‘nalish - qiyosiy huquqshunoslik (yuridik komparativistika)ning shakllanishiga olib keldi, achi olimlar, hatto, uni huquqshunoslik fanining mustaqil tarmog‘i deb hisoblaydilar. Rasman-yuridik (qat'iy normativ) metodni huquqshunoslik faniga xos, uning tabiatidan kelib chiqadigan, tom ma'noda an'anaviy metod deb atash mumkin. Uning mohiyati shundan iboratki, huquq butun borligicha o‘rganiladi. U hech narsaga taqqoslanmaydi, iqtisodiyot, siyosat, axloq, boshqa ijtimoiy hodisalar bilan bog‘lanmaydi.Bunda sof ko‘rinishdagi huquq - uning toifalari, tavsiflari, belgilari, tarkibi, tuzilishi, yuridik texnikasi ana shu usulning tadqiqot doirasiga kiradi. Mazkur metod ko‘pdan ma'lum bo‘lib, o‘rta asrlardayoq huquqiy qoidalarni talqin yetish hamda amaldagi qonunlarni rasmiy tahlil qilish bilan shug‘ullanuvchi butun bir maktab va yo‘nalishlar (glossatorlar, postglossatorlar) tarkib topgan.Ushbu metodni ulkan asos bilan umumiy bo‘lmagan - alotsida metod deb atash mumkin. Chunki, u faqat huquqni o‘rganishdagina qo‘llaniladi. Shunisi qiziqki, bu holatda sof ko‘rinishdagi huquq tadqiqot mavzui bo‘lib qoladi. «Sof» huquq nazariyasi (huquq 14 А. Саидов, У. Тожихонов «Давлат ва ҳуқуқ назарияси” Т, ИИ жилд, 2001й., 94-бет 22

normativchiligi maktabi) asoschilaridan biri Gans Kelzenning yozishicha: «Huquq to‘g‘risidagi ta'limotning «sof» deb atalishining sababi shundaki, u faqat birgina huquq bilan shug‘ullanadi va jiddiy ma'noda huquqqa aloqasi bo‘lmagan hamma narsadan o‘rganilayotgan mavzuni «tozalaydi».Shuni ta'kidlash joizki, huquqshunos olimlar bu metodga ancha yuksak baho beradilar, ba'zan baholari shu qadar jonli va ehtirosli bo‘ladiki, bu ta'rif-tavsiflarni badiiy nasrdan deyarli farq qilolmaysiz.«Bu vositadan foydalanib (rasmiy yuridik metod nazarda tutiladi), huquqiy materiyaning ich-ichiga kirib borish, huquq anatomiyasini ikir-chikirlarigacha bilib olish mumkin. Huquq va uning tarkibiy qismlarini, qonunlarni, ayrim huquqiy tavsiyalarga «ishlov berish», ushbu metodni jarroh pichog‘idek qo‘llash bilangina yuridik norma qanday qismlardan iborat ekanligini, uning sanksiyasi qanday tuzilishi kerakligini, har bir normativ-huquqiy hujjat uchun majburiy tarkibiy qismlar nimalardan tashkil topishi zarurligini aniqlash mumkin» 15 Vaholanki, yaqin-yaqinlargacha sho‘ro huquqshunoslik fanida davlat-huquqiy hodisalarni rasmiy-yuridik jihatdan qarab chiqish ko‘pchilikka ma'qul kelmasdi. Bu o‘rinda o‘sha vaqtlardagi huquq amaliyoti uchun va nafaqat huquq, balki boshqa sohalar uchun ham noyob bo‘lmagan bunday yondashuv haqida yaqin o‘tmishda keng tarqalgan bir ibora - «...rasman to‘g‘ri, mohiyatan tahkdrning o‘zginasi» jumlasini eslash kifoya. Ayni paytda bu metodni nazar-pisand qilmaslik, unga e'tiborsizlik bilan qarashga asos yo‘q. Rasmiyatchilik - huquqning ajralmas xususiyatidir. Rasmiy metod huquq va davlatni ilmiy idrok yetishda majburiy, zaruriy bosqichdir. Zero, u olingan bilimni tavsiflash, umumlashtirish, tasniflash, bir tizimga solish, imkon qadar aniq va ravshan yetkazib berishga ko‘maklashadi. Rasmiy-yuridik metodning unsurlarini davlat va huquq, ayniqsa, huquqiy modellashtirish, matematik-statistika 15 И.А.Каримов. “Кучли давлатдан кучли жамият сари”. ”Шарқ” 1998, 102-бет. 9-бет. 23

metodlari kabi o‘rganish vositalarida ham uchratish mumkin.Davlat-huquq ob'yektlari murakkab tizimlardan iborat ekanligi va ular kechayotgan jarayonlarning ziddiyatli va xilma-xilligini hisobga oladigan bo‘lsak, metodlarning butun bir majmuini qo‘llash zarurati tushunarli bo‘lib qoladi. Ular orasida huquqiy modellash metodini alohida ko‘rib chiqish joiz. Uning asosida o‘xshashlik g‘oyasi, turli xil ob'yektlar o‘rtasida o‘zaro bir xil mutanosiblik qaror topishi mumkin, degan taxmin yotadi. Unga ko‘ra, bunday mutanosiblik o‘sha ob'yektlardan birining tavsifi (modeli)ni bilib olish asosida boshqasi (asli) haqida yetarli anshdshk bilan mulohaza yuritish imkonini beradi.Bundan tashqari, davlat va huquq nazariyasi mavzuining muttasil kengayib va murakkablashib borish tamoyiliga ega akamliga uni tadqiqotlarning barcha aniq va jiddiy metodlariga murojaat yetishga majbur qiladi. Bularga matematik, matematik- statistika va shunga o‘xshash metodlar kiradi. Mazkur metodlar davlat va huquqni aniq tadqiq yetishda o‘z samarasini ko‘rsatdi. Lekin ulardan foydalanish kompyuter texnikasining mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida daliliy, ko‘p miqdordagi faktik ma'lumotlarni ishlashni tezlashtirish imkonini beradi.Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi metodi o‘z tuzilishiga ko‘ra murakkabdir. YUqoridagilardan ishonch hosil qilginimizdek, u davlat-huquq hodisalarini bilishning umumfalsafiy, umumilmiy va alohida metodlari, vositalarning yahli t tizimidan iborat. Yana bir jihatni ta'kidlash va yaxshilab tushunib olish muhimki, u ham bo‘lsa - metodologiya hech qachon dastlabki Ko‘rinishicha doimiy o‘zgarmas holatda qolishi mumkin emas. U muttasil boyib, rivojlanib boradi, bu holat bizga tadqiqot mavzui - doimiy rivojlanishda bo‘lgan davlat va huquqni Yanada chuqurroq o‘rganish imkonini beradi.Binobarin, davlat va huquq nazariyasi haqidagi masala -davlat va huquq hodisalarini tadqiq yetishning muayyan nashriy tamoyillari, mantiqiy metodlari, maxsus vositalari majmui haqidagi masaladir. Davlat va huquq tarixi yuqoridagi muommolari t е kshirish bilan to’xtab qolmaydi, u muhim muammolar qatorida inson va fuqarolar huquqlari, hokimiyatlar taqsimlanishi, parlam е ntlarizm, xususiy va 24

ommaviy huquqning asosiy institutlarini k е lib chiqishi va rivojlanishini o’rganadi. U o’tmishda erishilgan yutuklardan o’rnak olishga imkoniyatlar yaratadi. Shuningd е k, yo’l qo’yilgan xatto va kamchiliklarni takrorlamaslikka urgatadi. Shuningd е k uning m е todologik asoslariga k е lganimizda, xozirgi vaktda tarixga nisbatan monistik-mat е rialistik qarashlardan voz k е chish, m е todologik ko’p xillik (plyuralizm) tobora k е ng yoyilmokda. Bu fan o’rganadigan ob' е ktning o’ziga xosligidan k е lib chiqib, uning asosiy m е todlari konkr е t-tarixiy , kiyosiy-huquqiy va tizimli o’organish uslublaridan iboratdir. Shu bilan birga mazkur fanning xususiy ilmiy va maxsus uslublari xam mavjud. Huquqning tarixiy rivojlanishini anglamasdan s е zilarli darajada tarixiy sharoit va utmish huquqining ta'siri bo’lgan xozirgi zamon pozitiv huquqini tadkik etish mumkin emas. Har qanday tarix kabi huquq tarixida xam xususiylik mavjuddir, uning o’ziga xos b е lgisi xam shundadir. Bo’sh uni anglatadiki, huquq tarixi vakt va makon doirasida, boshqalardan ajratilgan holda, konkr е t xususiy voq е alarni tadqiq etadi xamda uni konkr е t holatlarda tushuntirishga harakat qiladi. Bunday holda turli-tuman uslublardan foydalaniladi va huquq tarixida kachon, qanday holatda insonlar katnashayotgan vok е alar xakida so’z borishiga karab, barcha r е al, xakikiy usullardan, eng oldin sotsiologik m е toddan foydalaniladi. Sotsologiya tarixdan farqli ularok, umulashtiriuvchi fan bo’lishga harakat qilib, bir turli vok е alarni o’organish asosida, aloxida olingan vok е alarni tushuntirib b е rish mumkin bo’lgan, umumsotsiologik tushuntirish orqali, sotsial tarix doirasida olingan natijalardan k е ng foydalaniladi.Huquq tarixi, bitta milliy huquq tarixi xamda uning bo’limlaridan tortib, ko’plab xalqlarning huquq tarixi, huquqning umumiy tarixidan xam iborat bo’lib tor yoki k е ng harakt е rli xam bo’lishi mumkin. Ushbu fan o’z pr е dm е tini o’organishda, davlat va huquq masalalariga ularni doimo taraqqiyotda, rivojlanishda va o’zaro aloqadorlikda olib dial е ktik uslubda yondoshadi O’zaro aloqadorligi muxim axamiyatga ega bo’lgan bir n е cha milliy huquqiy tizimlarni tushuntirishga yordam b е radi. Tarixiy - huquqiy uslub kompl е ks m е tod xisoblanib, 25

uning el е m е ntlari o’z pr е dm е tini-utmish huquqini tadkik etish tufayligina birlashadi. U talasincha olganda, barcha huquqiy m е todlar r е al va id е al m е todlar yig’indisidan tashqil topadi. Xudi ko’rsatilganid е k, bu m е todlar o’zining moxiyatiga ko’ra, garchi ular utmishning huquqiy tizimlarini o’organish uchun qo’llanilsada, o’zgarmasdan qoladi, chunki ko’rsatilgan huquqiy tizimlar bilan xozirgi huquq orasida x е ch qanday , ayirma tub o’zgarish yo’qdir. Xatto, huquqdagi o’zgarishlar tadkik etilayotgan vaktda xam tarixiy-huquqiy m е tod qandaydir yangi pr е dm е tga duch k е lmaydi. Chunki, davrdagi pozitiv huquqning mazmunini tushuntirish eng avval shundan iboratki, tarixiy nuqtai nazardan yangi huquqiy tizimlar yaratish natijasida vujudga k е lgan o’zgarishlarni tushuntirishdan iboratdir.Muvaqqat farqlar tufayli vujudga k е ladigan yagona o’ziga xos xususiyat tarixiy-huquqiy m е todni qullayotgan tadqiqotchi, zaruriy faktlarni yig’ish vaqtida katta qiyinchiliklarga duch k е ladi. Bunday qiyinchiliklar agarda u uzoq o’tmishga oid huquqiy tizimlarni tadqiq etayotgan bo’lsa, yanada kuchayadi. Chunki faktlar tobora yo’qola boradi, ularni bilish qiyinchilik bilan boradi. Shunday bo’lishi xam mumkinki, huquq tarixchisi bo’lgan tadqiqotchi faktlarni tadqiq etishda kutilganga nisbatan xam ma'lumotlarga kam ega bo’lib qoladi. Shuning uchun xam tarixiy – huquqiy tadqiqotlar o’tkazish ancha murakkabdir. Shunday qilib, davlati va huquqi tarixi fani barcha ijtimoiy xodisalarga davlat va huquq to’g’risidagi ta'limot nuqtai nazaridan yondashadi.Insoniyat taraqqiyoti jarayonida vujudga k е ladigan har qanday fan o’z pr е dm е ti bilan birga tadkikot usullariga xam ega.Davlat va huquqning murakkab, xilma-xil, rang-barang xodisalarning xakikiy mazmunini, moxiyatini, rivojlanish qonuniyatlarini bilishning aniq usullari mavjud bo’lib, ular ilmiy tadkikot va izlanishning yunalishini ifodalaydi. Bu е rda birinchi navbatda muayyan tarixiy, huquqiy xodisalarni, k е ng ma'noda tarixiy – huquqiy fannning poyd е vori xisoblangan, tarixiy faktlarni bilish vositalari, uslublari ko’rib chiqiladi. Dial е ktik usul bo’lib, u davlat va huquq rivojlanadi, o’zgaradi, birinchi shaklidan ikkinchi shaklga o’tadi, d е b qaraydi. Davlat va huquqni o’organish, bilish, tadqiq 26

qilishning, dial е ktik usuli- bu ilmiy bilishlar dunyosiga kirishning, davlat va huquqning bilishning asosiy kalitidir. Analiz (taxlil qilish) da o’organiladigan narsa va xodisa fikr mayda bo’laklarga, ya'ni el е m е ntlarga bo’linadi va ular o’rtasidagi boglanishlar o’zaro munosabat ta'sir o’rganiladi. M: turli mamlakatlarda yoki bir gurux mamlakatlarda Sharq yoki antik dunyoda davlat va huquqning k е lib chiqishi va rivojlanishi xilma-xil xususiyat va sifatlarga ega va ularning tarixini aloxida kurib chhilib analiz qilinadi. L е kin bu usulning o’zi bilan davlat va huquq tarixini xususiyatlarini To’la bilish mumkin emas. Shuning uchun sint е z usuli Bilan tuldiriladi. Sint е z analiz natijalariga suyanib, davlat va huquqning butun sifatini bir gurux mamlakatlardagi umumiy xususiyatlarini va aloxida mamlakatlardagio’ziga xos xususiyatini o’rganadi. Sint е z analiz natijasida fikran bo’lingan el е m е ntlarni kaytadan tiklash, ularni birlashtirish ilgarigi yaxlitlikka fikran vujudga k е ltirish usulidir. Analogiya (moslik, alkanlik, uxshashlik) usulida davlat va huquq rivojlanishining turli mamlakatlardagi biror xususiyatlarining uxshashligini o’rganamiz. Tarixiylik usuli davlat va huquqning k е lib chiqishi va rivojlanib borishi aniq vaqtini, davrini bilish usulidir. Tarixiylik usulining o’ziga xos xususiyati tarixiy harakatni o’zining butun boyligi Bilan paykab olishga intilishidir. O‘zbekiston demokratik jamiyat qurishda jahon xalqlari tajribasi sinovidan o‘tgan ana shu tamoyillarga asoslandi. Shuningdeq O‘zbekiston demokratiq fuqarolik jamiyat qurilishida xalqimizning necha ming yillik tarixiy va ma'naviy taraqqiyoti tajribasiga, milliy davlatchiligimiz negizlariga, ma'na viy merosimiz ildizlariga, milliy hususiyatlarimiz va boy an'ana-larimizga tayanish yo‘lini tutdi.O‘zbekistonda shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yilmasdan, demokratik o‘zgarishlarni odamlarning tafakkuri va ijtimoiy saviyasiga mos bo‘lgan darajada va sur'atlarda amalga oshirish tomon yo‘l tutildi. Prezident Islom Karimov adolatli jamiyat barpo etish uchun, avvalo, odamlar o‘z qobiliyat va ehtiyojlarini to‘la namoyon etish va amalga oshirishlari uchun zarur dastlabki imkoniyatlar yaratish lozim, deb ta'kidlaydi. Mamlakatimizda bunday 27

imkoniyatlarni vujudga kel tirish, uning huquqiy mexanizmini yaratishga katta e'tibor berilmoqda. Ana shunday imkoniyatlar yaratilgandan keyingina har bir insonning taqdiri, turmushi uning o‘ziga — jamiyatdagi o‘rni, mehnat qilish istagi, oqilu uddaburonligiga bog‘liq bo‘ladi.O‘zbekiston demokratik islohotlarni amalga oshirar ekan fuqarolik jamiyati ku rishga intilmokda. Buning manosi shuki, boshqaruvning turli xil vazifalari bevosita xalqda topshiriladi, o‘zini-o‘zi boshkarish organlari rivojlanib boradi. O‘zbekiston ham o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng xalqimizning milliy xususiyatlaridan kelib chiqib, rivojlangan mamlakatlardagi davlatchilik an'analarining ilg‘or yutuqlaridan keng foydalanib, huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllanitirishga kirishdi. Mamlakatda boshqaruv tartiblari tubdan yangilanmoqda, boshqaruvning huquqiy asoslari yaratildi va tobora rivojlantirib, shakllantirib borilmoqda.Mamlakat fuqarolarining qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklarining kafolatlari ta'minlanmoqda. Eng muhim masalalardan yana biri – fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarishiga keng yo‘l ochib berilganligidir. Sobiq ittifoq davrida boshqaruvning bir markazda to‘planganligi va partiyaning yakka hukmronligi fuqarolaning jamiyat va davlat boshqaruvidagi faoliyatini cheklar edi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq fuqarolarning jamiyat va davlat hayotiga oid masalalarda keng ishtirok etishini ta'minlash chora-tadbirlarining ko‘rilganligi o‘zining ijobiy natijalarini ko‘rsatmoqda. Xalqimizda azaldan kengash va mashvarat bilan ish ko‘rilganligi odilona qaror qabul qilish imkonini va eng muhimi xalq, raiyat hukmdorlarning va viloyat noiblarining xatti-harakatlaridan doimo ogoh bo‘lish imkonini bergan. Bu o‘z navbatida mamlakatda adolat qaror topishiga zamin xozirlagan. Bugungi kunda ham jamiyat va davlat hayotiga oid masalalarning umuxalq muxokamasi (referendum)ga qo‘yilishi xalqimizning tarixiy tajribasining maxsulidir. So‘nggi yillarda respublikamizda sud-huquq tizimining isloh qilinayotganligi mustaqillik yillarida erishilgan eng katta yutuq bo‘ldi. Chunki bu soxani isloh qilmasdan turib mamlakat 28

fuqarolarining huquq va erkinliklari hamda manfaatlarini himoya qilib va ta'minlab bo‘lmaydi. Rivojlangan davlatlarda har bir fuqaroning sudga erkin shukoyat qila olishi mazkur mamlakatlarda qonunlarning amal qilishini va qonunlar bilan bevosita xalqning o‘zi tanish bo‘lib borishini ta'minlamoqda. Shu bois ham mazkur sohaning isloh qilinishi kechiktirib bo‘lmaydigan masala ekanligi ayon bo‘ldi. Isloh qilinib, tobora shakllanib borayotgan sud tizimimiz o‘zining bir qator ijobiy natijalarini ko‘rsatmoqda. Avvallari sudni jazolovchi organ deb qaragan xalqimiz endilikda sudni jazolovchi organ emas, balki o‘z huquqlarini himoya qiladigan organ deb tushunadi. Yana bir muhim masala – bu ommaviy axborot vositalarining erkinlashtirilishi va ularning faoliyati qonun bilan kafolatlanishidir. Bugun biz demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish, aholining siyosiy faolligini oshirish, fuqarolarning mamlakatimiz siyosiy va ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtiroki haqida so‘z yuritar ekanmiz, albatta, axborot erkinligini ta’minlamasdan ommaviy axborot vositalarini odamlar o‘z fikr va g‘oyalarini, sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z munosabati va pozitsiyasini erkin ifoda etadigan minbarga aylantirmasdan turib, bu maqsadlarga erishib bo‘lmasligini o‘zimizga yaxshi tasavvur etamiz. Ma’lumki, fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini ta’minlash masalasi insonning axborot olish, axborotni va o‘z shaxsiy fikrini tarqatish huquqi va erkinligini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, bu O‘zbekistonda demokratik jamiyat asoslarini barpo etishning muhim sharti, ta’bir joiz bo‘lsa, tamal toshi hisoblanadi. Mamlakatimizda o‘tgan yillar davomida, ayniqsa oxirgi 10 yilda ommaviy axborot vositalarini yanada liberallashtirish, so‘z erkinligini ta’minlashga qaratilgan keng qamrovli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi.. Yuqorida bayon qilingan fikrlarni umumlashtirib 2013-yilgach amalga oshirgan keng ko‘lamli ishlarimiz ham, joriy yildagi va undan keyingi yillardagi barcha sa’y-harakatlarimiz ham yagona ezgu maqsadga – xalqimizning hayot darajasi va sifatini yuksaltirishga qaratilgan.Yuqoridagilarning barchasi respublikamizda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurishning asoslari bo‘lib xizmat qiladi. 29

Birinchi chaqiriq Oliy Majlisning birinchi sessiyasidayoq Prezidentimiz davlat va huquq nazariyasi hamda amaliyotini yangacha tushunish zaruratini asoslabgana qolmay, balki uning mohiyatini ham ta’riflab berdi: “Biz yaqin o’tmishimizda sinfiy hukmronlikning quroli sifatida davlat haqidagi markscha g’oyani shior qilib olib, bu nazariyani dogmaga, davlat va huquqni esa sinfiy kurash, sinfiy raqiblarni engash vositasiga aylantirgan edik. Demokratiya sharoitlarida esa davlat ijtimoiy qarama- qarshiliklarni zo’rlik va bostirish yo’li bilan emas balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta’biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanadi” 16 Huquqning o’ziga esa ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifatida yondashiladi.Davlat va huquq nazariyasini asl holicha qayta tiklash jarayoni endigana boshlanmokda. Shu munosabat bilan, bu xildagi yondashuv sabablarini sub’yektiv emas, balki ob’yektiv xarakterga ega deb hisoblovchi A.B.Vengerov da’vosiga qo’shilmaslikning iloji yo’q. U o’z fikrini quyidagicha ifodalaydi: «Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqning kelib chiqishi, davlat va huquq mohiyatida sinfiylik va umuminsoniylikning birga qo’shilib ketishi to’g’risidagi yangi bilimlar bilan boyidi. Sotsialistik davlatlarning faoliyat yuritishi va evolyutsiyasi haqidagi yangi bilimlar paydo bo’ldi. Burjuaziya davlatlari tushunchasi ham yangacha idrok etila boshlandi. Hozirga zamon davlatchiligi taraqqiyotida insonparvarlik va demokratik qadriyatlar to’g’risida ham yangi bilimlar yuzaga keldi. Zo’ravonlik, totalitarizmga qarshi kurashda konstitutsiyaviy qonunishgakka asoslanishdek demokratik qadriyat hamda qonunlar ustuvorligi tushunarli bo’lib qoldi. 16 И.А.Каримов. “Кучли давлатдан кучли жамият сари”. ”Шарқ” 1998, 102-бет. 9- бет . 30

XULOSA Xulosa qilib aytganda ,bu mavzuni o’rganish mobaynida davlat va huquq haqida asosiy tushunchalarni,umumiy yondashuvlarni uslublarga solish orqali o’rganishda bular haqida keng malumotlarga ega bo’ldim. Davlat va huquq nazariyasi metodlari mavzusini o’rganishimda metodlar orqali davlat va huquqa oid bo’lgan hodisalar va jarayonlarni solishtirish hamda ular o’rtasidagi o’hshashlik va farqli tomonlarini o’rgandim. Bu mvzuni o’rganib – metod orqali fanga oid bo’lgan voqea hodisalarni rivojlanish tartibi va ularni bir fanga oid qilib tizimlashtirishda metodlar katta ahamyat kasb etarkan.masalan davlat va huquqqa oid voqea hodisalarni vujudga kelishidan hozirgi davrgacha bo’lgan jarayonlarni ketma-ket joylashtirishda ham metodlar katta ahamyat kasb etadi. Bu so’zni bir ta'rifda hamma jixatlarni qamrab olishning imkoniyati yo’q. Metodologiya, ya'ni uslub huquqshunoslikning nihoyatda boy, s е rqirra shu bilan birga murakkab, sirli olamga kirishning kaliti bo’lib hizmat qiladi. Huquqiy tafakkur, siyosiy va huquqiy dunyoqarash, ong ham yuridik madaniyatni shakillantirish, jamiyatdagi davlat- huquqiy voqiyaliklar hususida muntazam tizimli bilimlar hosil qilish- bu huquqshunoslikning asosiy vazifasidir. Biz yosh avlod mustaqil va obod Vatanimizda to’la huquqli jamiyatimizda milliy istiqlol mafkurasi mohiyatidan k е lib chiqqan holda, aholini huquqiy ongini va yuksak huquqiy madaniyatini shakllantirishga, ular faoliyatida qonun ustuvorligi, qonunga hurmat va unga itoatgo’ylik ko’nikmalarini hosil qilishlarida ijobiy yordam b е rish bizni asosiy vazifamizdir. I.A.Karimov Insonparvarlik, umummadaniy qarashlari, mafkura ham huquq ta'minoti ya'ni nazariyasi asoslari sifati ekanligi haqida shunday d е ganlar. «Oldimizda turgan eng muxim masala bu- milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotimizda tadbiq etishdir. Milliy istiqlol mafkurasi halqimizning azaliy ananalaridan, udumlariga, tiliga, diliga, ruhiyatiga asoslanib, k е lajakga ishonch, m е hr 31

- oqibat, inson, sabir - toqat, adolat, ma'rifat tuyg’u-larini ongimizga singdirishi lozim» 17 O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari huquq layoqatining mazmuni Konstitutsiyaning “Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” nomli ikkinchi bo‘limidagi qator moddalarda keng ta'riflangan va mustahkamlangan. Ularda fuqarolarning mol-mulkka ega bo‘lishi, meros olishi, meros qoldirishi, kasb va turar-joy tanlash, fan, adabiyot, san'at asarlari yaratish, tadbirkorlik faoliyati bilan va umuman qonunda taqiqlanmagan har qanday faoliyat bilan shug‘ullanish, shuningdek boshqa keng mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘lishlari mumkinligi aytilgan va asosiy qonun doirasida mustahkamlangan. O‘zbekistonda yuridik shaxslar faoliyatini tartibga soluvchi qonunlarning butun bir turkumi vujudga keltirilgan. Kooperatsiya, Fermer xo‘jaligi, Siyosiy partiyalar, Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida, Notariat, Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish, Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar, Nodavlat notijorat tashkilotlar, Birja va birja faoliyati to‘g‘risidagi qonunlar shular jumlasidandir. Ularning har birida turli xo‘jalik yuritish shakliga ega bo‘lgan u yoki bu yuridik shaxslarga o‘ziga xos ta'riflar, tushunchalar berilgan. Fuqarolar va yuridik shaxslar o‘zlarining huquq layoqati maz-muniga yarasha xilma- xil fuqarolik huquqlari olish imkoniyatiga egadirlar.Prezidentimiz Islom Abdug‘anievich Karimov takidlaganidek,” Fuqarolik huquqlarini amalga oshirish va burchlarni bajarish vaqtida fuqarolar va tashkilotlar davlatimiz bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida qonunlarga va normativ huquqiy hujjatlarga nisbatan chuqur hurmat hissini shakillantirish muhim ahamyat kasb etadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati : 17 I. A. Karimov O’zbekisron milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura, 1-tom T.,”O’zbekiston” 1996 yi, 206 bet. 32

1 . Каримов И . А . « Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир ». 3 том Т . « Ўзбекистон » 1996. 2 . Каримов И . А . « Оъзбекитсон миллий истиқлол , иқтисод , сиёсат , мафкура .» 1 – том . Тошкент « Ўзбекистон » ,1996 35-бет. 3 . Ўзбекистон Республикасининг Конститутсияси “ Ўзбекистон ”2012- й 4 . Н . Собуров , СҲ . Сайдуллаев . Оъқув қоълланма т : 2011- й 8 -9 бет. 5 . З.М.Исмоилов «Давлат ва ҳуқуқ назарияси» Т. Адолат 2007-йил 20-бет. 6 . Х.Одилқориев «Давлат ва ҳуқуқ назарияси» Т Шарқ 2009-йил 21-бет. 7 . А.Х.Саидов “Ўзбекистон Республикаси конститутсиявий ҳуқуқи” Т 2005- йил 45-бет. 8 . «Ўзбекистон Республикасининг конститутсиясини ўрганиш» Тошкент – «Ўзбекистон» 2001- йил 61-бет. 9. Ўзбекистон Республикаси конститутсияси. Тошкент –«Ўзбекистон» 2008- йил. 10 . Ўзбекистон Республикаси Фуқоролик Кодекси 1995-й 25-26 бет. 11 . Каримов И.А. «Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир». 3 том Т. «Ўзбекистон» 1996. 12 . Каримов И.А. «Оъзбекитсон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.» 1 – том. Тошкент «Ўзбекистон» ,1996 35-бет. 13 . Ҳ.Б Бобоев ва Ҳ.Т.Одилқориев. «Давлат ва ҳуқуқ назарияси». Тошкент Давлат Юридик институти 2000 22-бет. 14 . З.Исломов, О.Ҳусанов, М.Мирҳамидов, «Ҳуқуқшунослик» 2000-й 15. З.Исмоилов “Ҳуқуқшунослик” “Абдулла Қодирий” номидаги халқ нашриёти 2002  Қўшимча адабиётлар: 1. Бобоев Х.Б. ва Одилқориев Х. Т. Умумий таҳрири остида. “Давлат ва 33

ҳуқуқ назарияси”. “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 2000. 34-бет. 2. “Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқи”. Муаллифлар жамоаси. Тошкент, “Молия”, 2002. 72-73 бет. 3. Одилқориев Х.Т. ва Ғойибназаров Ш.Ғ. ҳаммуаллифлигида. “Сиёсий маданият”. Тошкент, ИИВ Академияси нашрёти, 2004 42-43 бет. 4. Одиқориев Х.Т. Конституция ва фуқоролик жамияти. – Т., 2002. 75-бет. 5. Саидов А. ва Тожихонов У. ҳ аммуаллифлигида . “Ислом Каримов Конституция тўғрисида”. Тошкент, “Академия”, 2001. 52-бет. 6. Шарифходжаев М. Формирование откритого гражданского обшества в Узбе кистане. – Т., 2002 101-бет 7. Рукавишников В. О.Политический култури и социальние изменения. Муждународние отношение. – М., 1998.. 82-бет. 8. Очилов Б. Э. Конституция Республики Узбекистан и Всеобшая декларация прав человека как основа зашити прав личности // Право. 2001. - №3. 34

O'xshashlar

Karimov. I. A asarlarida davlat va huquq

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Huquq normasi tushunchasi

Huquq normalarini sharxlash

Huquq normalarini sharhlash