Диний ва анъанавий ҳуқуқий оилалар - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Диний ва анъанавий ҳуқуқий оилалар

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

206 KB

Ko'chirib olish

Мавзу: Диний ва анъанавий ҳуқуқий оилалар Режа: I. Кириш. II. Асосий қисм. 1) Ислом ҳуқуқий оиласи. 2) Эрон Ислом Республикасининг замонавий ҳуқуқий тизими. 3) Ҳиндистон ҳуқуқий тизими. III. Хулоса. IV. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

Кириш. Маълумки, ислом дини арабларнинг катта ижтимоий тараққиёт йўлидан илгарилаб боришда муайян бир тарихий зарурият сифатида вужудга келган. Ал- Ислом ёки Ислом дегани “Оллоҳга ўзини бахшида этган”, “художўй”, “итоаткор” деган маъноларни англатади. Ислом ўзидан аввал шаклланган дунё динлари-зардуштийлик, христианлик ва иудизм динларининг бевосита таъсирида шакллангани, шубҳасиз. Унинг қонун-қоидаларида, асосан арабларнинг аввалдан мавжуд бўлиб келган урф-одатлари, қоидалари ва қонунлари ўз аксини топган. Ислом ҳақида гап борганда, биз энг аввало унинг таг илдизларига етиб боришимиз, ёлғон таълимотларнинг бутун сохтакорлигини фош этишимиз керак бўлади. Хусусан “ислом ва ҳокимият”, “ислом ва ҳуқуқ” сингари ҳозирги замон сиёсий-иқтисодий ва ҳаракатлар ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлишимиз лозим бўлади. Ҳозирги замон “ислом давлати” концепцияси мазмун-моҳиятига тўхталадиган бўлсак, у бугунги мураккаб бир халқаро вазиятда ислом мафкурачилари томонидан турлича шархланмоқда. Масалан, Саудия Арабистони давлат мафкурачилари уни идеал сифатида давлат тизими Исломга биноан мукаммалликка эришганлигини кўрсатишга уринадилар. Ҳозирги замонда амалдаги мавжуд ислом давлатларида диний ва дунёвий давлат ғояларини турлича тушуниш ва тавсифлаш мавжуд. Саудия Арабистони, Эрон каби ислом давлатларида ислом ва унинг шариат тизими жорий этилишига кўра, улар ўзларини “соф”, “ҳақиқий” ислом давлатлари деб ҳисоблашди. Бошқа бир гуруҳ давлатлар, масалан, Туркия, Индонезия ва бошқаларда Ислом асосий мафкура, шариат қонун-қоидалари ҳуқуқ даражасида бўлса-да, олдингиларига қараганда дунёвий масалаларга ҳам жиддий эътибор берувчи давлатлардир. Сурия, Мазоир, Тунис, Миср каби мамлакатлар эса ўзига хос йўл танлаган. Улар дунёвийликни тан олган ҳолда давлатни идора қилишда

демократик институтларга эътибор қаратиш билан бирга, ўз Конституцияларида давлат вакиллик органларига Исломни тан олмайдиганлар сайланмаслиги белгилаб қўйилган. Худди шунингдек, бу давлатларнинг сиёсий фаолиятида Исломни асосий манба ва мафкура деб тан олмайдиган партияларга ҳам рухсат берилмаган. Айримларида мусулмон уламоларининг кенгаши бўлиб, улар давлат қабул қиладиган қонунлар ва уларга тенглаштирилган актларни ислом манбаларига тўғри келишлигини кузатиб боради. 1 Биз мусулмон ҳуқуқий оилалари мавзусини танлашимиздан мақсад, айнан шу мавзу орқали ислом ҳуқуқий тизими ҳақида, ҳозирги глобаллашаётган дунёда жадаллашиб бораётган Исломнинг баъзи бир давлатлардаги роли ва ўрни ҳақида маълумот бермоқчимиз ва ушбу давлатларнинг характерли хусусиятларини очиб бермоқчимиз. Ислом ҳуқуқий оиласи. 1 Х.Бобоев Узбек давлатчилиги тарихи . Тошкент – Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси. Фан нашриёти. 2004 йил

Араб халифалигининг ўзига хос хусусиятларга эга бўлган ҳуқуқий тизими– мусулмон ҳуқуқи 7-10 асрлар мобайнида пайдо бўлиб, ислом динининг манбалари бўлмиш Қуръони Карим, сунна, ижмо ҳамда қиёс асосида шаклланган. Мусулмон ҳуқуқи – шариат ўрта асрлардаги Шарқ цивилизациясининг катта ходисаси ҳисобланади. Унинг ривожланиш жараёни араб давлатчилигининг 7 аср бошида, яъни Муҳаммад салоллоҳу алайҳи вассаллам даврида кичик диний жамоадан 8-10 асрларда йирик империялардан бирига ўсиб ўтиши жараёни билан чамбарчас боғлиқ. Мусулмон ҳуқуқи ўзидан олдинги Шарқ ҳуқуқий маданиятининг кўпгина элементларини, жумладан, исломга қадар Арабистонда ва араблар томонидан босиб олинган худудларда ҳаракатда бўлган ҳуқуқий одатлар ва анъаналарни ҳам ўзида акс эттирди. Мусулмон ҳуқуқий тизими Осиё ва Африка давлатларига хос бўлган диний анъанавий ҳуқуқ деб номланадиган оилага қарашли. Бу давлатларининг ҳуқуқий тизимлари бошқа ҳуқуқий тизимларига хос бўлган бирлик даражасига эга эмас. лекин уларни кўп нарса бирлаштиради, улар ҳаммаси Ғарб давлатларидаги концепциялардан фарқ қиладиган тамойилларга асосланади. Ғарб давлатлари амал қилмайдиган тамойиллар иккига бўлинади: 1.Ҳуқуқнинг катта қиммати тан олинади, лекин ҳуқуқ Ғарбдагидан кўра бошқача тушунилади, яъни ҳуқуқ ва дин қўшилиши рўй беради. 2.Ҳуқуқ фикрининг ўзи олиб ташланади ва ижтимоий муносабатлар бошқа йўл билан ҳал қилиниши лозим деб таъкидланади. 2 Биринчи гуруҳга мусулмон ва ҳинду ҳуқуқи давлатлари, иккинчи гуруҳга эса Узоқ Шарқ, Африка ва Мадагаскар давлатлари киради. Мусулмон ҳуқуқи-бу диний шаклда ифодаланган ва мусулмон дини– исломга асосланган қоидалар тизими. Исломга асосан, мавжуд бўлган ҳуқуқ Оллоҳ томонидан берилган бўлиб, тарихнинг бир босқичида Муҳаммад 2 Internet . www . referat . ru . Мусульманская правовая система.

пайғамбар орқали одамларга етказилган. Бу ҳуқуқ ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини ўз ичига қамраб олади. Ислом таълимоти бўйича диний қоидалар ягона Оллоҳ томонидан ўрнатилган тартиб ва қонунларнинг бир қисми бўлиб, улар билан бутун дунё бошқарилади. Айниқса дастлабки вақтларда умуман шариат ва хусусан фиқҳ ўзида фақат ҳуқуқий қоидаларни акс эттирибгина қолмай, диний таълимот ва аҳлоқни ҳам мужассам этган. Шариатда дин, аҳлоқ ва ҳуқуқнинг бундай қўшилиб кетганлиги, бир-биридан ажралмаганлиги, бўлинмаганлиги ўзига хос ифодасини шундан топган эдики, унинг қоидалари бир томондан инсон билан инсон орасидаги ижтимоий (муомалат) муносабатларини тартибга солган, иккинчи томондан эса мусулмонларнинг Оллоҳ билан (ибодат) муносабаиларини белгилаган. Юқорида таъкидлаганимиздек, исломда инсонлар орасидаги ҳуқуқ Оллоҳ томонидан белгиланади. Ислом ҳуқуқининг шаклланиши ўзига хос бўлиб, бунда Қуръон оятларининг Муҳаммад пайғаамбар, саҳобалар, уламолар томонидан талқин этилиши катта аҳамиятга эга бўлди. “Ислом ҳуқуқини белгиловчи фиқҳ соҳаси фақатгина Оллоҳнинг инсонларга қўйган ўзаро ҳуқуқий қонун-қоидаларни акс эттириш билан чекланиб қолмай ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олади. Масалан, мусулмон киши ўқиши керак бўлган намозлар, закот, рўза, ҳаж каби ибодатларнинг қонун-қоидаларини белгилаш фиқҳ илми соҳасига киради. Ушбу қоидаларга риоя қилиниши ҳуқуқ тартибот органлари эмас, балки Оллоҳ томонидан назорат қилиниши асосланади. Шу маънода ислом ижтимоий- меъёрий тартибга солишнинг ўзига хос тизими сифатида тушунилади. У ҳуқуқий нормаларни, ҳуқуқий тартибга солишларни, биринчи навбатда диний ва ахлоқий йўлга солишларни, шунингдек урф-одатларни ҳам ўз ичига олади.” 3 3 А.Х.Саидов Ҳозирги замон асосий ҳуқуқий тизимлари. Тошкент-2004.309-бет.

Ҳуқуқнинг ислом илоҳиёти билан боғлиқлиги шундан иборатки, шариатда ҳар бир мусулмон томонидан содир этилиши лозим бўлган ёки мумкин бўлмаган ҳатти-ҳаракатларнинг аниқ кўрсатиб қўйилганлигида ўз ифодасини топган. “Шариатда барча ҳаракатлар дастлаб икки турга – ҳаром ва ҳалолга ажратилган. Кейинчалик шариат шаклланиб тугалланган даврда бешта тоифа ҳаракатлар вужудга келган. Булар: фарз – бажарилиши қатъий-мажбурий ҳисобланган ҳатта-ҳаракатлар; мандуб (суннат) – мажбурий эмас, лекин маъқул, лозим деб ҳисобланган нормалар; мубоҳ – ихтиёрий нормалар; макруҳ – номаъқул нормалар; ҳаром – қатъий равишда таъқиқланган ҳатта-ҳаракатлар.” 4 Булар ҳам ҳуқуқий, ҳам ахлоқий-диний мазмунга эга бўлиб, мажбурловчи, тавсия қилувчи, йўл қўювчи, лекин жазо қўлланилмайдиган, таъқиқловчи ва жвзога лойиқ (мустаҳиқ) характердадир. Шариатнинг дастлаб ўта илоҳий-диний характерда бўлганлиги унинг ҳуқуқий тузилиши ва тушунчаларининг ўзига хослигини белгилаган, ақл- идрокка асосланган ҳуқуқ ижодкорлик фаолиятига тўсқинлик қилган. Бироқ, 8-9 шариат патриархал жамоа ва қабилавий идрок қилиш доирасидан ташқари чиқиб феодаллашаётган ижтимоий муносабатлар билан тўқнаш келган ва жуда кўп мусулмон илоҳиётчи ҳуқуқшуносларининг фаол саъи-ҳаракатлари шарофати билан тобора кўпроқ даражада ақл-идрокка асосланган ҳуқуқ сифатида намоён бўла бошлаган. Дастлабки пайтлардаги мусулмон ҳуқуқини тавсифловчи муҳим белгалардан бири, унинг нисбатан яхлитлиги, бутунлигида эди. Унда Оллох ҳақидаги тасаввурлар билан бирга ягона ҳуқуқий тартибот ҳақидаги ғоя ҳам ўрнатилган. Мусулмон ҳуқуқи бир қатор Шарқ давлатларининг давлат ва ҳуқуқ тараққиёти тарихига чуқур таъсир қилди. Дастлаб Арабистон ярим оролида 4 Ҳ.Муҳаммедов Хорижий мамлакатлар давлати ва ҳуқуқи тарихи. 2-том Тошкент ТДЮИ 2004й.

вужудга келган мусулмон ҳуқуқи халифаликнинг чегаралари кенгая бориши билан кўпдан-кўп янги худудларга тарқалган. Мусулмон ҳуқуқининг яхлит, бир бутун ҳуқуқий тизим сифатида майдонга чиқиши унинг ғарбий Европа мамлакатлари ҳуқуқидан фарқ қилувчи муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. Мусулмон ҳуқуқининг асосий манбалари деб Қуръон ва Сунна тан олинади. Уларда, мусулмон ҳуқуқини юридик маънодаги мазмунини белгиловчи диний эътиқод асослари кўрсатилган. Мусулмон ҳуқуқининг норматив мазмунининг анализи шуни кўрсатадики, юридик нормалар исломга худди диний норматив кўрсатмалар тизимидек асосланган, лекин ҳаммаси ҳам эмас. Фақат қуръон ёки суннага таянадиган камдан – кам одаб аҳлоқ қоидаларигина дин билан боғлиқ. Булар оила никоҳ муносабатларининг бир томони, мерос муносабатлари, бир нечта жиноят ҳуқуқий кўрсатмалар. Мусулмон тадқиқотчиларининг таъкидлашича, агар Қуръон ва суннада диний ибодатнинг ҳамма қоидалари ёритилган бўлса одамларни ўзаро муносабатлари (муомалат) ушбу манбаларда жуда кам кўрсатилган. Бу дегани муомалатнинг кўп нормалари “худо ҳақиқати” билан боғлиқ эмас. Юридик аҳлоқ қоидалари диний нормалар билан боғлиқ ва улар билан ҳамкорлик қилади. Нормаларнинг камчилиги диний кўрсатмалар асосида яратилган, уларнинг кўпчилиги фақат дин билан қисман боғлиқ. Шунинг учун мусулмон ҳуқуқини дин билан боғлиқлиги қуйидаги ҳолатларда кўрсатилади: бир томондан, диний бошқарма ва давлат органлари фаолияти орқали амалга ошириладиган кўпгина диний ва ҳуқуқий нормалар борлиги; иккинчи томндан эса диний ва ҳуқуқий тизимлар ўртасидаги фарқ. Шу билан бирга исломда ҳуқуқий ва ноҳуқуқий нормаларинг фарқи ва бирилиги ҳақида гапириш мумкин. Умуман олганда мусулмон ҳуқуқи дин билан қўшилмайди ва исломнинг бир бўлаги сифатида қаралмайди.

19 асрлда мусулмон ҳуқуқи мавқеида кескин ўзгаришлар рўй берди. Ва ривожланган давлатларда у ўз ўрнини қонунчилика бўшатиб берди. 20 асрнинг бошига келиб фақат Араб Яримороли ва Форс кўрфази давлатларида мусулмон ҳуқуқи ўз ўрнини сақлаб қолди. Энг ривожланган араб давлатларининг ҳуқуқий тизимлари икки намунага асосан яратилди: рамон – олмон (француз) – Миср, Сурия, Ливан ва англо–саксон – Ироқ, Судан. Мусулмон ҳуқуқи бу ерда оила-никоҳ мерос ва бошқа муносабатларни тартибга солиш билан чегараланди. Ҳозирги пайтда бирорта ҳам кўрсатлган давлатларда мусулмон ҳуқуқи ягона ҳуқуқ деб ҳисобланмайди. Шу вақтнинг ўзида биронта ҳам мусулмон давлатида у ҳаракат қилаётган ҳуқуқий нормалар тизими сифатида ўз ўрнини сақлаб қолмаган. Фақат Туркияда 20 йилларда мусулмон ҳуқуқи ҳамма соҳаларда Ғарбий Европадаги моделларга асосланган Қонунчиликка алмаштирилган. Охир-оқибат бирор бир давлатнинг замонавий ҳуқуқий тизимларига мусулмон ҳуқуқининг таъсири ўша давлат эришган иқтисодий ва маданий тараққиёт даражаси билан ифодаланади. Мусулмон ҳуқуқи нормаларини қўланиш миқёсини ва ҳозирги қонунчиликка тахсир даражасини эътиборга олиб, Шарқ давлатлариниг замонавий ҳуқуқий тизимини таснифлаш мумкин: Биринчи гуруҳни мусулмон ҳуқуқи ҳамон кенг тарзда қўлланилаётган Саудия Абистони ва Эрон ҳуқуқий тизимлари ташқил этади. Биринчи навбатда унинг тамойил ва нормалари конституциявий қонунчиликка ва бу ерда шаклланган бошқарув шаклига таъсир қилади. Масалан, Эрон конституциясида шариятга мажбуран таяниш ҳақидаги низом кўрсатилган. Бу низомни амалга ошириш учун қонунлар қабул қилинган. Бу қонунларда у ёки бу мусулмон ҳуқуқи мазҳаби тамойил ва нормалари кўрсатилган: Саудия Арабистонида- ҳамбалий, Эронда -жафарийоар масҳаби.

Агар Саудия Арабистонида мусулмон ҳуқуқи ҳуқуқнинг бош манбаи сифатида ўз ўрнини ҳеч қачон бўшатмаган бўлса, Эронда у шоҳ режими ағдарилгандан кейин яна ўз ўрнини эгаллади. Шуни айтиб ўтиш жоизки, Эрон ва Саудия Арабистонида мусулмон контроли ва назоратини амалга оширувчи махсус муассаса фаолият юритади. У савдо қоидаларидан, ижтимоий тартибдан четга чиққанлиги учун қаттиқ жазо тайинлаши мумкин. Иккинчи гуруҳни мусулмон ҳуқуқини биринчи гуруҳдагидек қўлланилмаса ҳам ҳалиям юқори мавқега эга бўлган Ливия, Покистон, Судан ҳуқуқий тизими ташқил қилади. Биринчи навбатда мусулмон ҳуқуқи бу давлатларда давлат механизмига катта таъсир ўтказади. Масалан, Ливияда 1970 йилада асосий Конституция ўрнига Қуръон “жамият қонуни” деб эълон қилинган. Яна бир катта гуруҳни кўпчилик араб давлатлари ҳуқуқий тизимлари ташқил этади. Бунга Миср, Сурия, Ироқ, Ливан ҳамда бир қатор Африка (Сомали, Мавритания) ва Осиё(Афғонистон) давлатлари киради. Уларнинг Конституциявий ҳуқуқида одатда ислом ва мусулмон ҳуқуқининг ўрни мустаҳкамлаб қўйилган. Кўпчилик конституцияларда давлат раҳбари фақат мусулмон бўлиши мумкинлиги, мусулмон ҳуқуқи эса қонучилик манбаи эканлиги айтилган. Баъзи давлатларда (Ироқ, Сурия) оила қонучилигининг мусулмон ҳуқуқий низомларини демакратлаштириш кузатилмоқда. Ва охир-оқибат алоҳида ўринда Тунис ва Яман Халқ Демакратик Республикаси ҳуқуқий тизимлари туради. Уларнинг оила никоҳ қонучилиги бир қатор мусулмон ҳуқуқининг институтларидан воз кечган. Масалан, Тунисда қонунан полигания тақиқланган, Яман Халқ Демократик Республикасининг Оила кодекси эса 1974 йилда аёлларни эркаклар билан тенг ҳуқуқлилигини эълон қилди. Ҳамма замонавий жаҳон динлари орасида фақат ислом дини сиёсат, давлат ва ҳуқуқ билан кенг тарзда муомала қилади. Боғловчи ришта сифтида бу ерда

мусулмон ҳуқуқи қаралади. Шу билан у ҳуқуқий мафкура ва ҳуқуқий психология орқали Шарқ давлатларининг ҳуқуқий тараққиётига таъсир ўтказади. Шунинг учун бир қатор давлатдарда мусулмон ҳуқуқи нормаларини аниқлаштириш ва қонунчиликда ёритишга йўл олинган. Масалан, Эрон, Покистон, Ливия, Суданда унинг ҳаракат доираси ўз ичига фақат “шахсий мақом” эмас, балки жиноят ҳуқуқи ва жараёнини, молия-иқтисодий муносабатлари ва ҳаттоки, давлат ҳуқуқи институтларини қамраб олган. 45 афро-осиё давлатларининг (Мароккодан Индонезиягача) ҳуқуқий тизимлари ҳам мусулмон ҳуқуқий тизимига киради. Айниқса 33таси мусулмон давлати деб ҳисобланади(Эрон, Афғонистон, Туркия, Араб шарқи давлатлари, жанубий, жанубий-шимолий Осиё ва Африка давлатлари). Бу ерда аҳолининг 80 фоизи мусулмон ҳисобланади, ислом эса Конституцияларда давлат дини сифатида эълон қилинган. Бу давлатларда ҳозирги кунда ҳуқуқнинг асосий манбалари сифатида Қуръон ва Сунна тан олинган. 5 Мусулмон ҳуқуқининг асосий мазмунини исломдан чиқадиган ахлоқ қоидалари ва уларни бузганлик учун жазо ташқил этади.аҳолининг асосий қисми мусулмон бўлса ҳам мусулмон ҳуқуқи бу ерда қонунлар, одатлар билан тўлдирилади. 1869-1877 йилларда Усмонийлар империясида фуқоролик кодекси сифатида “Ал-Мажалла” чоп этилган. 1926 йилгача у Туркия, 1932 йилгача Ливан, 1949 йилгача Сурия, 1951 йилгача Ироқ худудларида сақланган. Ҳозирги пайтда у қисман Иордания, Исроил ва Кипрда қолган. Мусулмон ҳуқуқи мазҳаблари Бизга маълумки, мусулмон ҳуқуқи дастлаб Осиё ва Африканинг бир қатор мамлакатларида ўрнатилган бўлса, кейинчалик у Ўрта Осиё, Кавказ орти Шимолий ва шунингдек, қисман Шарқий ва Ғарбий Африкага, Жанубий- 5 Internet . www . referat . ru . Мусульманская правовая система.

Шарқий Осиёдаги қатор мамлакатларга ҳам кириб борган. Исломнинг бунчалик шиддат билан тарқалиши унда маҳаллий хусусиятларнинг намоён бўлишига олиб келган. Натижада баъзи бир ҳуқуқий масалаларни ҳал қилишда турли ҳил ёндашувлар, қарама-қаршиликлар юзага келган. Ва охир-оқибат Исломда турли хил оқимлар ва мазҳаблар пайдо бўлган. Исломда 7 асрнинг иккинчи яримида учта асосий йўналиш пайдо бўлган бўлган. Булар Суннийлар, Шиалар, Хорижийлардир. Суннийлик энг катта йўналиш бўлиб, унда ихтилофлар кам бўлган. Шунинг учун суннийликдан ўрта асрларда ҳеч қандай секталар ажралиб чиқмаган. Хозирги кунда дунёда барча мусулмонларни қарийиб 92.5 фоизи суннийлар ҳисобланади. Суннийлик йўналиши “аҳли сунна вал жамоа” деб аталади ва тўртта фикҳий: ҳанафий, шофиъий, моликий, ҳанбалий ва иккита ақидавий: ашъарий ва мотрудий мазҳабларидан иборат. Суннийлар мазҳаблар бўйича қуйидагича нисбатда бўлганлар: ҳанафийлар – 47%, шофиъийлар - 27%, моликийлар - 17%, ханбанийлар - 1.5%. Суннийлар тарафдорлари асосан Осиё ва Африкада (Покистон, Бангладеш, Ҳиндистон, Индонезия, Малайзия, Хитой, Афғонистон, Туркия, Арабистон ярим ороли, Форс кўрфази атрофидаги араб мамлакатларида, Сурия, Ливан, Иордания, Эрон, Шимолий-Шарқий ва Ғарбий Африка мамлакатларида), шунингдек МДҲ давлатларида (Озарбойжон ва Туркистоннинг тоғли районларидан ташкари ), Балгария, Югаславия, Албания, Кипр ва АҚШДа яшайдилар. Суннийлик Арабистонда вужадга келиб, 8 – 10 асрларда исломда йирик йўналиш сифатида шаклланган .Суннийлар Қуръон билан бирга суннага ҳам эътиқод қиладилар, унда Муҳаммад (с.а.в.) ва ҳалифа Али билан бир қаторда, шиалик тарафдорлари рад этадиган дастлабки ҳалифалар (Абу Баркр, Умар, Усмон) ҳам эътироф этилади. Ҳанафия мазҳаби суннийликдаги диний-ҳуқуқий мазҳаблардан бири бўлиб, унга Абу Ҳанифа ан-Нўъмон асос солган. Ушбу мазҳаб Ироқда вужудга

келган ҳамда Хуросон ва Мувороуннахрда кенг ёйилган. Бурхониддин Марғулонийнинг “Ҳидоя” асари бу мазҳабнинг асосий манбаси ҳисобланади. Суннийлик йўналишига мансуб бўлган мусулмонларнинг 3/1 қисми шу мазҳабга киради. Бу мазҳаб Африканинг айрим мамлакатларида, Туркия Ҳиндистон, Покистон, Бангладеш, Афғонистон, Хитой мусулмонлари орасида кенг тарқалган. Унинг кенг тарқалишига сабаб ҳанафия қонунлари мослашувчан бўлган ҳамда ҳалқларнинг маҳаллий одатларини эътиборга олган. Биз юқорида таъкидлаюб ўтган давлатларда ҳанафия мазҳаби қонунлари ҳозирги даврда ҳам ўз таъсирини сақлаб қолган. Шофиъия мазҳаби ҳам суннийликда асосий мазҳаблардан бири бўлиб, унга Абу Абдулло Муҳаммад Ибн Идрис аш-Шофиъий (767-820йиллар) асос солган. Бу мазҳаб Сурия ва Мисрда шаклланган ҳамда кейинчалик яқин Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган. Ҳозирги вақтда Миср, Индонезия мусулмонлари орасида, Шарқий Африка мамлакатларининг баъзиларида қисман Сурияда ва Жанубий Араб султонликларида шофиъия мазҳаби диний- ҳуқуқий тизимига амал қилувчилар бор. Суннийликдаги яна бир диний-ҳуқуқий мазҳаб Малик Ибн Анас Абу Абдуллоҳ (721-795 йиллар) томонидан асос солинган моликия мазҳабидир. Бу мазҳаб тарафдорлари ҳуқуқ масалаларида рационалистик методга, яъни Қуръон ва хадисларни ақлга асосланган ҳолда талқин қилишга қарши чиққан. Бу мазҳаб дастлаб Ҳижоз ва Мадинада, кейин бошқа мамлакатларда тарқалган ҳозирги даврда моликия мазҳаби Тунис, Жазоир, Марокош, Ливия ва айрим бошқа мамлакатларда мусулмонлар ўртасида таъсирга эга. Суннийликнинг сўнги диний-ҳуқуқий мазҳаби ҳанбалия бўлиб, унга Аҳмад Абу Абдуллоҳ аш Шайбоний Ибн Ҳамбал асос солган. Ҳамбалия мазҳабининг ҳуқуқ тизими ўта торлиги, диний масалаларда эркин фикр юритишга қаришилиги, шарият нормаларига риоя этишга қатъий мутаассиблиги билан ажралиб турган. Шунинг учун ҳам бу мазҳаб кенг тарқалмаган. Ҳамбалия жуда

секинлик билан 12 асрдагина маълум бир шарт – шароитлар туфайли мустақил мазҳаба айланган ҳамбалия издошлари 10 асрда Эронда, 11 асрдан 15 асргача Сурия ва Фаластинда кўплаб учраган. Кейинчалик ҳанбалия мазҳаби сусайиб борган. 18 асрда пайдо бўлган ваххобийлар ханбалия тарафдорлари бўлиб чиққан. 20 асрнинг 20 йилларида ваххобийлар Саудия Арабистонида ҳокимиятни қўлга киритганларидан кейин у ерда ҳамбалия қонунларини амалга киритганлар. Саудия арабистонида ҳозиргача ҳам бу қонунлар амалда. Исломда иккинчи йўналиш шиалик бўлиб, у суннийликка нисбатан опазицияда турган ҳамда ундан бир неча секталар ажралиб чиққан. Ўрта асрларда йўқолиб кетган қарматлар, ҳашшошийлар, ҳозиргача мавжуд бўлган имомийлар, исмоилийлар, друзлар, зайдилар, нусайрийлар (алавийлар), янги даврда пайдо бўлган бобийлар, бехоийлар шулар жумласидандир. Шиалик 7 аср ўрталарида ҳалифа Али ҳокимияти тарфдорларидан иборат сиёсий гуруҳ сифатида вужудга келган. Ироқ ва Эронда кенг тарқалган ва Исломдаги мустақил диний йўналишга айланган. Шиалик мазҳаби диний сиёсий ҳаракат сифатида ҳалифалар ҳокимиятига қарши кураш олиб борган феодал гуруҳларнинг мафкураси сифатида ҳам майдонга чиққан. Шиалик аслида ҳокимият учун кураш оқибатида вужудга келган бўлсада, бу ихтилофлар кўпинча диний таълимотдаги тафовут шаклида намоён бўлган. Шиалик суннийлар каби Қуръонни илоҳий деб эътироф этадилар, суннада эса улар фақат Али ва унинг тарафдорлари номи билан боғлиқ бўлган ҳадисларнигина тан олганлар ва шундай ҳадислардан иборат мустақил тўпламлар тузганлар. Бу тупламлар “ахбор” деб аталган. Шиаларнинг Имомлар ҳокимиятини эътироф этиши Сунийликка ва суний ҳалифалар ҳокимиятига зидлиги билан фарқ қилади. Шиа мазҳаби номоёндалари Али ва унинг авлодларидан иборат 12 имом ҳокимиятини тан олади. Дастлабки ҳалифалардан Абу Бакр, Умар ва Усмонни ҳокимимятни зўровонлик билан эгаллаб олган шахслар сифатида қоралаганлар.

. Баъзи урф-одатлар ва маросимларда, шариат нормаларида ҳам шиалик билан суннийлик ўртасида маълум тафовутлар бор- деб таъкидлайди, юридик фанлар номзоди Ҳ.Муҳаммедов. Бу шунда кўринадики, шиалар суннийлар каби Макка ва Мадинани муқаддас деб ҳисоблашлари билан бирга, имом Ҳусайнга мотам тутадилар, «шахсей-вахсей» деб ном олган мотам юришлари ўтказадилар ва ҳокозо. Шиалик мазҳаби ҳозирги вақтда Эронда ҳукмрон эътиқод ҳисобланади. Ироқ, Афғонистон, Ҳиндистонда ва Покистонда хам шиалар бор. Бундан ташқари МДҲ худудида, Озарбайжон ва Тожикистонда диндорлар орасида сақланиб келмоқда. Хорижийлар оқими халифа Али билан уммавийлар ўртасидаги кураш давомида 7 асрнинг иккинчи ярми бошларида вужудга келган. Ўша даврда халифа Али уммавийлар билан музокара олиб боришга к ў нган. Бу ҳол Али тарафдорлари ўртасида норозилик ту ғ дирган хамда қў шиннинг норози булган 12 минг кишиси ундан ажралиб кетган ва кейинчалик Алига ҳам, умм а вийларга ҳам бирданига уруш бошлаганлар. Ана шу гуруҳ тарафдорлари “ хорижийлар ” , яъни “ исёнчи ” , “ ажралиб чи ққ ан ” номини олган. Хорижийлар ҳ аракати Иро қ ва Эроннинг оддий мусулмон ҳамда ме ҳ наткаш аҳолиси манфаатларини ифодалаган. Хорижийлар таълимотига к ў ра, халифа диний жамоа томонидан сайланади ва жамоага бўйсунади, агар у жамоа манфаатини ҳ имоя қ илмаса, вазифасидан б ў шатилади ва ҳаттоки, қ атл этилади. Кейинчалик хорижийлар н инг ў зи ҳ ам бир н еча гуру ҳ ларга б ў линиб кетган. 7-9 асрларда уммавийлар ва аббосий халифалар хорижийларг а қарши кураш олиб бориб, к ў пчилигини қ ириб ташлаганлар. Уларнинг қ олганлари Шимолий Африкада ўз давлатини вужудга келтирганлар. Ҳозирги пайтда хорижийларнинг ибодийлар мазҳаби тарафдорлари Жазоир, Тунис, Уммон, Танзанияда учрайди.

Мусулмон ҳуқуқи манбалари Мусулмон ҳуқуқи асосида тўртта манба туради. Биринчи манба бўлиб бу Муҳаммад Пайғамбарга Оллоҳ томонидан нозил қилинган ислом динининг муқаддас китоби Қуръони Карим хисобланади. Қуръон асосан диний, ахлокий масалаларга тегишли ва ниҳоятда умумий тусга эга бўлган қоидалар мажмуидир. Қуръонда ислом ақидалари, эътиқод талаблари, ҳуқуқ ва ахлоқ меъёрлари, инсон учун фойдали бўлган, ҳар бир замонга туғри келадиган ҳикматли ҳукмлар ёзилган. Қуръони Каримнинг асосий мақсади кўпхудоликка барҳам бериш ва якка худоликни тарғиб қилишдир. Қуръони Карим 30 пора, 114 сура, 6236 оятдан иборат бўлиб, оятларнинг 63 фоизини(4780) Маккада, 37 фоизини(1456) Мадинада нозил бўлган оятлар ташқил этади. Қуръонда фиқҳий-ҳуқуқий масалаларга кўпинча умумий ёндашилади ва айрим масалалар батафсил ёритилади. Мусулмон ҳуқуқининг иккинчи манбаси Сунна бўлиб, у одат, анъана, ҳатти-ҳаракат тарзи бўлиб, йўл-йўриқ деган маънони билдиради. Сунна Мухаммад Пайғамбар вафот этгандан кейин Қуръонни талқин қилиш жараёнида пайдо бўлган. Сунна Мухаммад Пайғамбарнинг айтган сўзлари, қилган ишлари, ҳатти-ҳаракатлари, амаллари, тасдиқлари, шунингдек саҳобаларнинг сўзлари ва амаллари мажмуидан иборат. Сунна ҳадисларда ўз ифодасини топган, яъни ҳадислар тўплами сунна дейилади. Ҳадисларнинг ёзилишига сабаб, Қуръоннинг барча ҳуқуқий ва аҳлоқий масалаларни қамраб ололмаганлигидадир. Ҳадислар 7 асрннг охири ва 8 асрнинг бошида вужудга келган ва шаклланган. 9-10 асрларда ҳадисларнинг машҳур олтита тўплами вужудга келган. Булар: Мухаммад ал- Бухорийнинг «Ал-жомеъ ас-Саҳиҳ» китоби, Муслим ан-Нишопурийнинг «ас- Саҳиҳ» тўплами, Ибн Можанинг «Сунан» тўплами, Абу Довуд ас-

Сижистонийнинг ҳадислар тўплами, Муҳаммад ат-Термизийнинг «ал-Жомеъ ал-Кабир» китоби ва Ан-Нисонийнинг «Сунна» китобидир. Исломшунос тадқиқотчи олимлар суннани икки хилга бўлиб ўрганадилар: 1. Агар бирор иш қилмоқчи булса, Оллоҳ томонидан ўша ишга тегишли фикр Пайғамбарга ваҳий орқали билдирилади, ваҳйи-ҳафий. Пайғамбаримиз эса уни ўз сўзлари орқали баён этадилар. Бунинг Қуръон оятларидан фарқи шундаки, Қуръон оятларининг мазмуни ҳам, ибораси ҳам Оллоҳ томонидан жаброил орқали юборилган. 2. Агар мусулмонлар ҳаётига тегишли бирон-бир янгилик киритилиши зарурияти сезилсада, аммо уни ҳал қилиш учун Пайғамбарга ваҳий келмаса, бунда Пайғамбарга масалани ўз шахсий фикри асосида ечиш учун рухсат берилган ҳисобланади. Ана шундай холатда Пайғамбаримиз ижтиҳод қилиб, саҳобалар билан кенгаш ўтказиб, бир тўхтамга келади. Пайғамбаримиз Қуръонни шархловчиси сифатида қонун тузиш ваколатига эга бўлган. Сунна қонун тузиш бўйича икки соҳани қамраб олади: Биринчи соҳа Қуръонда зикр этилган ҳукмларни ёритиб беришга боғлиқ. Иккинчи соҳа Қуръонда кўрсатилмаган ҳукмларни қонун шаклида чиқаришга боғлиқ бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, вақт ўтиши билан мусулмонлар жамоаси- уммада вужудга келган вазият ва муаммоларни Қуръон ва Сунна тўлиқ қамраб ололмаган, яъни улар уммада рўй берган барча муаммолар ва вазиятларга тўлиқ жавоб бера олмай қолган. Шунинг учун шариатнинг янги манбаи, яъни ижмога зарурат туғилади. Ижмо (якдиллик билан қабул қилинган қарор)-Қуръон ва Ҳадисларда аник кўрсатма берилмаган ҳуқуқий масалани ҳал этишда фақиҳ ва мужтаҳидларнинг тўпланиб, ягона фикрга келган ҳолда ҳукм чиқаришидир. Бунда мужтаҳид томонидан айтилган фикргина ҳал қилув фикр ҳисобланади (мужтаҳид-диний олим, яъни арабча интилувчи, ғайрат қилувчи деган маънони билдиради). Мужтаҳид-урта асрларда исломда ижтиҳод ҳуқуқига эга бўлган,

яъни мустақил равишда диний-ақидавий масалалар бўйича хулоса бера оладиган ва ҳукм чиқара оладиган шахс. Суннийларда диний ҳуқуқ мазҳабларининг асосчилари, шиаларда юқори мартабали руҳонийлар ва диний ҳуқуқшунослар мужтаҳид деб юритилади. «Усулул фиқҳ» китобининг муаллифи мисрлик олим Абдулваҳоб Халлоф ижмога қуйидагича таъриф берган, яъни, «Ижмонинг луғавий маъноси «қасд қилмоқ»дир. Мужтаҳидларнинг бир ҳукмга қилган иттифоқига «ижмо» дейилишининг боиси-мазкур ҳукмнинг шаръий (қонуний) ҳукм деб қасд қилишларидадир. Усул уламолари истилоҳида эса, ижмонинг таърифи бундайдир: Мусулмонлардан бўлган мужтаҳидларнинг Расулуллоҳ Саллоллоҳу алайҳи вассаллам вафотларидан сўнг бирор даврда, шаръий ҳукмга қилган иттифоқига ижмоъ дейилади». Ҳукм ижмоъ бўлиши учун унга тўртта шарт қуйилган: биринчидан, ҳукм чиқарувчи шахс мужтаҳидлардан бўлиши керак, мужтаҳид бўлмаган олимларнинг иттифоқи ижмоъ эмас; икинчидан улар мусулмонлардан бўлиши шарт; учинчидан, Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в) вафотларидан сўнг бўлиши керак, чунки ҳаётлик вақтларида барча шаръий масалаларда у кишига мурожаат қилинган, яна бир томони шундан иборатки, ижмоъ кўпчилик томонидан қабул қилинади, якка кишидан ижмоъ ҳосил бўлмайди; тўртинчидан, ижмоъ қилинадиган масала шаръий масала бўлиши керак, дунёвий масалада бундай ижмоъ қилинмайди. Ижмоъ щаръий қонун ҳисобланади, унга доим мусулмонларнинг итоат қилишлари мажбурий бўлган, унга қарши чиқиш мумкин эмас. Бирон-бир масалада ижмоъ қилинган бўлса, кейинчалик шу масала мужтаҳидлар учун ижтиҳод мавзуи бўлиши мумкин эмас. Ижмоъ билан чиқарилган ҳукм қатъий ҳисобланган ҳамда уни бекор қилиш мумкин эмас. Ижмоъ уламоларнинг бир овоздан розилиги олингач амалга оширилган. Мусулмон ҳуқуқининг тўртинчи манбаси «Қиёс» бўлиб, у арабчада таққослаш, солиштириш деган маънони англатади. Қиёсда Қуръон ва Суннада

берилмаган бирор ҳуқуқий масала улардаги шунга ўхшаш масала бўйича берилган кўрсатмага таққослаш йўли билан шархланади. Қиёснинг мусулмон ҳуқуқининг тўртинчи манбаи сифатида эътироф этилиши ҳадисга бориб тақалади. Унда айтилишича Муҳаммад (с.а.в) бир куни ўз саҳобаларидан бири Муоз ибни Жабал разийоллоҳу анҳуни Яманга диндан таълим беришга юбораётганида унинг одил судловни амалга оширишида нималарга таянишини сўрайди. У қуйидагича жавоб беради: «Аллоҳнинг китоби билан. Агар ундан топмасам, Аллоҳ расулининг суннати билан. Агар ундан ҳам топмасам, ижтиҳод қиламан ва ижтиҳодда нуқсонга йўл қуймасликка ҳаракат қиламан». Пайғамбар (с.а.в) бундай фикрни маъқуллаган эканлар. Ижтиҳод арабча интилиш, ғайрат қилиш сўзидан олинган бўлиб, диний ва ҳуқуқий масалалари бўйича мустақил фикр юритиш принципидир. Қиёс услубини ханафия мазҳаби асосчиси ва издошлари кенг асослаганлар, ханбалийлар эса, қарши чиққанлар, шиалар эса қиёсни умуман ҳуқуқ манбаи сифатида тан олмаганлар. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в) замонларда улуслар ўртасидаги муносабат урф-одатлар билан тартибга солинган. Бундан кўриниб турибдики, муносабатларни тартибга солишда урф-одатларннг роли катта бўлган. Ҳаттоки, Абу Ханифа Қуръон ёки Ҳадис ёхуд саҳобалардан ривоят қилинган қавл ва амал мавжуд бўлмаган ҳолда шунингдек, қиёс урфига қарши турганда, урф-одатга асосланиб ҳукм чиқарарди деб айтиб ўтилган тарихий манбаларда. Ханафия мазҳаби мавжуд бўлган давлатларда савдо ва тижорат битимлари бўйича урф- одатга катта эътибор қаратилган. Бундай шартномаларни тузиш учун шариат манбаларида бирор кўрсатма мавжуд бўлмаган тақдирда, урфга асосланиб амал қилинади ва урф-одатга зид бўлган нарса тарк этилади. Айнан урфга эътибор берилганлиги ханафия мазҳабининг кенг кўламда ривожланиб кетишига сабаб бўлган.

Ва ниҳоят мусулмон ҳуқуқининг шариатдан келиб чиқадиган яна бир манбаи халифаларнинг фармон ва фармойишлари ҳисобланади. Кейинчалик бошқа мусулмон давлатларида қонунчилик фаолиятининг ривожланиши билан ҳуқуқ манбаи сифатида қонунлар вужудга келиб, уларнинг аҳамияти тобора ошиб борган. Қонунлар шариат қоидаларига зид келмаслиги керак эди. Улар шариатни, аввало давлат органларининг фаолиятини тартибга солувчи ва давлат ҳокимиятининг аҳоли билан маъмурий ҳуқуқий муносабатларини белгиловчи нормалар билан тўлдирилган. Ислом дунёсида қонунлар тизимини тартибга солиш Усмонийлар империясида Султон Сулаймон Қонуний (1520-1566 йиллар) даврида бошланди. Уша давр шайхул-исломи буюк фақиҳ Имодий Мухаммад Абу Сууд Афанди кенг кўламли фаолият олиб бориб, Султон Сулаймоннинг энг машҳур қонунномаси (қонунлар мажмуаси)ни тўплади. Манбаларда таъкидланишича, ўша даврда Абу Сууд Афандининг ёрдами ва раҳбарлигида тузилган қонунлар шариатдан олинган бўлса ҳам, уларнинг бир қисми, айниқса, давлат ерларига тегишли қоидалар кўпинча маҳаллий урф-одатлардан олинган. Усмонийлар империясининг қулаши муносабати билан Якин Шарқда Европа давлатларининг сиёсий таъсири кучайган. Мусулмон давлатлари раҳбарлари ташқи олам билан алоқа қилгандан кейин Европа давлатлари билан сиёсий ва иқтисодий рақобатга дош бериш учун давлат ҳамда ҳуқуқ тизимини замонавийлаштириш зарурати янада авж олган. Шундан сунг, мусулмон давлатларида қонунчилик ислоҳотлари бошланиб кетган ва илгари ислом ҳуқуқи тартибга солган муносабатлар соҳасига келиб чикиши Европага хос бўлган меъёрий манбалар кириб келган. 19 аср ўрталарида бошланган ушбу жараён энг аввало низо унчалик кескин бўлмаган соҳаларда, яъни савдо ҳуқуқи, денгиз ҳуқуқига таъсир қилган. Аммо Усмонийлар империяси ҳукмдорлари янада узоққа борганлар. Бу ерда 1850 моддадан иборат “Ал-мажалла” қонунини қабул қилганлар (1869-1876).бу мулкчилик ҳуқуқи ва

мажбурият ҳуқуқи соҳаларида мусулмон-ҳуқуқий нормалари мажмуи, яъни фуқоролик кодексини яратишга қаратилган уриниш эди. Аммо оила ва мерос ҳуқуқи кодекслаштирилмаган. Бундай қадам қуйишга мулкка ва мажбуриятларга тегишли низоларни кўриб чиқишга эндигина ваколат олган дунёвий судлар қонунларининг урта асрлар мажмуига таяна олмасликлари заруриятидан келиб чиққанлиги сабаб бўлган. Шариат қоидалари биринчи марта Европа методида параграфлар шаклига келтирилган ва давлатнинг рухсати билан амалга оширилган. Ал-мажалла қонуни Туркияда 20 асрнинг 20 йиллари ўртасигача Мустафо Камол Отатурк инқилобигача бўлган даврда қулланилган, бошқа бир қанча араб мамлакатларида эса 20 асрнинг ўрталаригача амалда бўлган. Хозирги вақтда у деярли ҳеч қайси мамлакатда амалда эмас, аммо нима бўлганда ҳам у ислом ҳуқуқининг нуфузли манбаларидан бири ҳисобланади. Ҳозирги кунда ҳам қонун қабул қилишда давлатлар ушбу қонундан жуда кенг фойдаланадилар. Мустамлакачи давлатлар бевосита назорат қиладиган худудларда ислом ҳуқуқи бошқа йўлдан ривожланган. Буюк Британия Ҳиндистонида қарорни британиялик бўлган судьялар чиқарар, низолардаги охирги инстанция Лондондаги махфий кенгаш судьялари ҳисобланган. Шундай қилиб давр ўтиши билан ислом ҳуқуқи умумий ҳуқуқдан (англа-саксон) шунча кўп нарса олганки, ҳатто “инглиз-муҳаммад ҳуқуқи” тўғрисида сўз юритиш имкони вужудга келган. Бу судьялар шариат қоидаларини нотўлиқ, тушунарсиз, эскирган ёки “адолат, тенглик ва соф виждон”га мувофиқ келмайди ҳисоблаган ҳолларида улар ўзларига таниш принципларга ёки Англия умумий ҳуқуқи концепцияларига мурожаат қилишлари билан изоҳланган,-дейди профессор А.Саидов. Яна бир мисол Жазоирда диний судлар оила ва мерос ҳуқуқи соҳасидаги ишларни тергов қилиш ваколатини сақлаб қолганлар, аммо бу ерда ҳам француз судьялари томонидан бутланган апелляция судларининг таъсири остида

моликий мазҳабининг соф ислом ҳуқуқи аста-секин Жазоир мусулмонлари ҳуқуқига айланган. 1876 йилда Мисрда роман, қисман француз намунаси бўйича фуқоролик кодекси тузилган. Ўша даврда Мисрда савдо кодекси ҳам қабул қилинган. Дастлаб ушбу кодексларга аралаш судлар амал қилган. Аралаш судларда мисрликлар билан бошқа мамлакат фуқоролари ўртасидаги даъволар кўриб чиқилган. 1883 йилда ушбу кодекслар мисрликлар ўртасидаги низоларни ҳал қилишда ҳам фойдаланила бошланган. Кейинчалик Иордания ва Қувайтда ҳам романа-олмон намунасидаги фуқоролик кодекслари қабул қилинган. Ушбу кодексларнинг мулкчилик ва мажбурият нормаларига ҳеч бир ўхшаш томони йўқ эди. Бироқ кодекслар сўзнинг кенг маъносида на оила ҳуқуқи, на шахсий мақом масалаларига дахл қилмас эди,-деб изоҳлайди профессор А.Саидов. 1917 йилда охирги султонлардан бири ҳукмронлиги замонида оила ҳуқуқи тўғрисидаги усмонийлар қонуни қабул қилинган. Шундан сўнг Миср ва суданда ҳам 20 асрнинг 20-30 йилларида шунга ўхшаш қонунлар қабул қилинган. Иккинчи жаҳон урушидан кейин бундай қонунлар деярли барча араб давлатларида қабул қилинган. Иордания бундай қонунни 1976 йилда, Сурия 1953 йилда, Тунис 1956 йилда, Марокаш 1958 йилда, Ироқ эса 1959 йилда вабул қилган. Бу қонунлар: биринчидан, ислом ҳуқуқида мавжуд бўлмаган қоида, яъни аёлларга ажралишга муайян ҳуқуқлар беради; иккинчидан, ота-оналар ва васийларнинг вояга етмаганларни жойлаштириш имкониятларини чеклайди; учинчидан, полигамияни чеклайди, эрнинг хотин билан ажралиши шартларини бир томонлама тартибда белгилайди. Юқорида айтиб ўтилган давлатларнинг бирортаси ҳам ушбу ислохотлар билан шариатдан воз кечилиши керак деб ҳисобламаган. Аммо Туркия шундай бўлиши керак деб ҳисоблаган ва 1926 йилда ўзлаштирилган Шейцария фуқоролик кодекси оила ва мерос ҳуқуқида

мусулмон одатларидан воз кечган. Бироқ аҳолининг уни қабул қилиши қийин кечган. Шу туфайли қонунчиқарувчи ва суд амалиёти томонидан бу қонун қайта ишлаб чиқилган. Давлатларда қабул қилинган янги қонунлар эски моддий нормалар билан уйғунлашиб кетган ва уларни инкор этмаган. Масалан, Мисрда Қуръонда рухсат берилганидек, вояга етмаганларни никоҳи таъқиқланмаган, бироқ янги процессуал қонунга мувофиқ, судлар оилавий ишлар бўйича вояга етмаганларнинг никоҳи томонлар муайян ёшга иўлганларидан кейин рўйхатдан ўтказилади деган, қарор чиқаришлари мумкин бўлган. Яна бир бошқа принцип каттароқ амалий аҳамиятга эга бўлган дейди, профессор А.Саидов. у ҳам бўлса, агар ислом ҳуқуқий мактабларининг нуқтаи- назари бир-биридан фарқ қилса, қонун чиқарувчи расмий ҳуқуқдан келиб чиқиб, судьяларга қайси нуқтаи-назарни қўллаш тўғрисида кўрсатма беришга ваколатга эга бўлган. Мана шу туфайли ҳатто Ал-Мажаллада қонун чиқарувчи ҳамма вақт ҳам ханафий мазҳаби тарафдорлари орасида устунлик қилувчи нуқтаи-назарни танлай олмас, баъзи озчиликнинг нуқтаи-назарига устунлик берган. 1917 йилдаги оила ҳуқуқи тўғрисидаги Усмон қонуни бу жиҳатдан янада илгарилаб кетган, чунки у баъзан бошқа ҳуқуқий мактабларда устунлик қилувчи нуқтаи-назарни қабул қилган. Аста-секинлик билан қонун хужжатини асослаш учун у ёки бу ҳуқуқшунос фақиҳнинг фикрига хавола қилиш етарли бўлиб қолган. Баъзан ҳатто битта кшрсатма учун асосий шарт-шароит битта муаллифдан, иккинчи даражали шарт-шароит бошқа муаллифдан, хулоса эса учинчи муаллифдан олинган. Мусулмон ҳуқуқида ҳуқуқ оммавий ва хусусий ҳуқуққа бўлинмайди. Жиноят ҳуқуқи, оила ҳуқуқи ва суд ҳуқуқи ислом ҳуқуқининг асосий соҳалари ҳисобланади.

Эрон Ислом Республикасининг замонавий ҳуқуқий тизими. Эроннинг замонавий ҳуқуқий тизими аралаш характерга эга бўлиб, 20 аср давомида унда романа-олмон ва мусулмон ҳуқуқий тизими элементлари турли даражада ўзаро муносабатда булган. Эронда ҳуқуқ тизимининг “ғарблаштириш” 1906 йилда Франция ва Белгия Кнституциялари асосида ишлаб чиқилган Конституциядан бошланиб, унинг асосида кейинчалик соҳавий кодекслар (Жиноят кодекси, Фуқоролик кодекси ва Фуқоролик процессуал кодекси) қабул қилинди. Буларга ҳам француз намуналари асос бўлган. Бу ислоҳотлар натижасида (1920-1930 йилларда) мусулмон ҳуқуқининг асоси бўлмиш фиқҳ ўз аҳамиятини қисман йўқотди ва унинг таъсир доираси фақатгина вақф мулклари ва шахснинг ҳуқуқий мақоми доирасида сақланиб қолди. Эронни ғарблаштиришнинг янги шарти 1960-1970 йилларда қабул қилинган ижтимоий қарама-қаршиликларнинг кучайиши 1979 йил халқ революциясига олиб келди, қайсики исломнинг радикал гуруҳи ташкил қилган. Янги режим Эрон давлатини ислом жамиятига айлантириш йўлига ўтди. Бу бутун ҳуқуқ тизимини исломлаштиришни англатар эди. 1979 йилдаги Конституцияда ҳар бир қабул қилинадиган қонуннинг шариат ғояларига асосланиши зарурлиги мустаҳкамлаб қўйилди. Шу билан бир вақтда қабул қилинган кўпгина Европа давлатлари намунасидаги қонунлар ва кодекслаштирилган қонунчилик мусулмон ҳуқуқи жафария мактаби тамойиллари ҳамда шу тамойиллар негизидаги мусулмон ҳуқуқи талаблари асосида ишлаб чиқилди. Ҳозирда мусулмон ҳуқуқининг мавжуд тамойиллари ва меъёрлари Эронда мавжуд бошқарув шакли ҳамда конституциявий қонунчилигига катта таъсир

ўтказди. У давлатнинг ҳуқуқий тизимида жамиятнинг барча соҳаларини ислом нормаларига мослаштириб, етакчи ролни ўйнайди. Эрон ҳуқуқий тизимининг асосий манбаси қонун ҳисобланади. Эрон Конституциясининг 4-моддасида “ишлаб чиқиладиган фуқоролик, жиноят, молиявий, маъмурий, маданий, ҳарбий, сиёсий ва бошқа қонунлар ислом нормаларига асосланиши керак”лиги таъкидлаб ўтилиб, бу норма Конституциянинг бошқа нормаларига нисбатан устунликка эга ва улар негизини ташкил этади. Қонунчиликнинг ислом нормаларига мослиги Конституция ва ислом нормаларини қўриқлаш Кенгашининг фақиҳлар деб аталувчи ислом ҳуқуқшунослари томонидан текширилади ва назорат қилинади. Суд қарорлари расман ҳуқуқ манбаи ҳисобланмайди. Судья қонун асосида қарор қабул қилиб, бу қарор умажбурий характерга эга бўлиши мумкин эмас (1939 йилги фуқоролик процессуал кодекси 5-моддаси). Олий суд томонидан қабул қилинадиган ҳамда қуйи судлар учун мажбурий бўлган қарорлар бундан мустасно. Фуқоролик ҳуқуқи ва у билан боғлиқ ҳуқуқ соҳалари. Эронда фуқоролик ҳуқуқи ҳам аралаш характерга эга. Шахсий ҳуқуқлар (никоҳ-оила ва мерос муносабатлари) мусулмон ҳуқуқи билан тартибга солинса, қолган институтлар романа-олмон ҳуқуқий тизими анъаналарига тегишли. Романа-олмон ҳуқуқи рецепцияси Эронда 1920 йилларда бошланган. Фуқоролик ҳуқуқининг асосий манбаси бўлган Фуқоролик кодекси қуйидаги уч қонундан иборат: биринчи қонун, “Мулк ва унга эгалик қилиш усулларитўғрисида”ги қонун бўлиб, у 1929 йилда қабул қилинган ҳамда 955 та моддадан тборат, иккинчи қонун, “Шахслар тўғрисида”ги қонун бўлиб, 1934 йилда қабул қилинган, 301та моддадан иборат, учинчи қонун, 1935 йилда қабул қилинган 79та моддадан иборат “исботлаш тартиби тўғрисида”ги қонундир.

Буларда мусулмон ҳуқуқининг шиа оқими таъсири сезилса-да, умуман олганда ҳуқуқ тизими француз ҳуқуқи ғоялари асосида ташкил этилган. Бундан ташқари 1960 йилги “Кўчмас мулкнинг арендаси тўғрисида”ги қонун, 1967 йилги “Фуқоровий жавобгарлик тўғрисида”ги қонунлар ҳам фуқоролик ҳуқуқи манбалри доирасига киради. “Ғарблаштириш” даврида Эронда айниқса савдо ҳуқуқи ва иқтисодиёт қонунчилиги янада ривожланди. Айниқса 1932 йилда француз намунаси асосида ишлаб чиқилган Савдо кодекси ва убилан бирга амалдаги 1931 йилги “Потентлар ва савдо маркалари тў0рисида”ги қонун. 1931 йилги “Компанияларни рўйхатга олиш тўғрисида”ги Қонун ва бошқа актлар катта аҳамиятга эга. Шох ҳукумати Эронни капиталистик давлатга айлантиришга уриниб, бу борада чет эл инвестицияларини қўллаб-қувватлади (“инвестициялар тўғрисида”ги қонун 1955 йил), чет эллик инвесторларга кўп ҳуқуқ ва эркинликлар яратиб берди 1979 йилда шох режими ағдарилиши муносабати билан ғарб империализмига қарши кураш шиори остида ташқи иқтисодий ҳамкорлик маълум даражада чекланди. Лекин 1980 йиллар охирида Эрон ҳукумати чет эл инвестицияларини киритилишига қайта қизиқиш билидирди. Бу соҳада ҳатто Эронда эркин савдо зоналари яратилган. Айнан шу худудда савдогарларга банк ва солиқ билан боғлиқ бўлган кўпгина имкониятлар берилган. Эроннинг ташқи иқтисодиёти 1933 йилги “Ташқи иқтисодиётнинг монополияси тўғрисида”ги қонун, 1936 йилги “Валютани тартибга солиш тўғрисида”ги Қонун билан тартибга солинади. 1933 йилги қонунга кўра Эрон ҳукумати барча товарларнинг импорти ва экспорти бўйича монополияни амалга оширади. Конституцияга кўра (44-модда) Эрон Ислом Республикаси иқтисодиёти уч сектордан иборат бўлиб, булар давлат, кооператив ва хусусий ҳисобланади.

Меҳнат қонунчилиги кадификацияланган бўлиб, Эрон тарихидаги дастлабки Меҳнат кодекси 1990 йил 20 ноябрда ишлаб чиқилган. Кодекс умуман олганда ғарбнинг илғор мамлакатлари меҳнат конунчилиги модели асосида ишлаб чиқилиб, ўзига хос ислом меҳнат қонунчилиги хусусиятлари акс этганлиги билан ажралиб туради. Меҳнат кодексида инсоннинг меҳнат қилиш ҳуқуқи ва эркинликлари, Бирлашган миллатлар ташкилоти ва Халқаро меҳнат ташкилотининг умуминсоний принциплари акс эттирилган бўлиб, у 11 боб ва 203та моддадан иборат. Меҳнат кодексида умумий тушунча ва тамойиллар, меҳнат шартномаси, меҳнат шартлари, хавфсизлик техникаси ва ишлаб чиқариш санитарияси, иш билан бандлик ва малакавий тайёргарлик, тадбиркорлар ва ишчилар ташкилотлари, жамоа келишувлари ва шартномалари, ишчиларнинг ижтимоий – маиший ташкилотлари ва ҳокозолар тартибга силинган. Жиноят ҳуқуқи ва жиноят процесси. 1926 йилда француз жиноят қонунчилиги асосида яратилган Жиноят кодекси 1920-1930 йилларда мусулмон деликт ҳуқуқини деярли муомаладан чиқарди. Лекин айрим мусулмон қонунчилиги бўйича жиноят ҳисобланган қилмишлар шу ҳуқуқ соҳасида кўриб чиқилса-да, 1979 йилги революцияга қадар асосий манба мазкур Жиноят кодекси эди. Инқилобдан сўнг (1979 йил) яна қайта мусулмон ҳуқуқи мавқеи кўтарилиб, 1926 йилги Жиноят кодекси деярли бекор қилинди. 1979 йилги Конституция Эрон Ислом Республикасида барча жиноят ишлари ислом ҳуқуқи принциплари ва шариат қонунчилигида белгиланган жавобгарлик доирасида олиб борилиши мустаҳкамланди. Дастлаб бу борада асосий манба ролида шиа ҳуқуқий тизимининг машҳур ҳуқуқшунослари асрлари ва Эрон ислом Республикаси раҳбари Р.Хумойний фатволари бўлди. Лекин 1981 йил апрелда “Қасос

тўғрисида”ги Қонун қабул қилиниб, у фотиллик ва тан жароҳати етказганлик учун жавобгарликни назарда тутувчи 199 моддадан иборат эди. 1980 йил охирларида жиноят қонунчилиги ислоҳ қилиниши 1988 йилда Эронда ягона Жиноят кодекси яратилишига олиб келди ва у шариатнинг худуд, қасос ва тазир каби ҳуқуқбузарликлари учун жавобгарликни акс эттирди. Жиноят қонунчилиги каби мусулмон ҳуқуқий концепциялар таъсири остида 1988 йилда Эроннинг Жиноят процессуал кодекси қабул қилинган. Шу билан бир вақтда Жиноят процессуал кодекси жиноят ишларини юритишда умум демакратик принципларини тан олади. Бу ҳолат Эрон конституциясининг 165 моддасида “Суд процесслари очиқ бўлиши керак, жамоат ҳавфсизлиги ва манавиятига мос бўлмаган, шунингдек шахсий низолар суд қарори билан ёпиқ мажлисда кўрилади” деб мустаҳкамлаб қўйилган. Судъялар барча қарорларни кодификацияланган қонунчилик асосида қабул қилиш керак (167 – м.). Жиноят ишлари жиноят ишлари бўйича судлари ва ислом инқлобий судлари томонидан кўриб чиқилади.Ислом инқилобий судлари регламендига кўра суд икки судъяни ўз ичига олувчи 3 кишидан иборат бўлиши керак. Амалда эса бундай судлар бир судъя – диний судъялардан иборат бўлади. Суд тергови оддий тарзда ҳимоячи иштирокисиз юритилади. Судланувчи суд чиқарган ҳукм бўйича шикоят қилишга ҳақли эмас. Лекин Олий суд ўлим ёки бошқа жазолар берилган жиноят ишлари бўйича ҳукмларни қонуннинг қўлланилиши даражасини улар кучга киргунга қадар текшириши керак. Одил судлов бўйича олий кенгаш ўлим жазосини тасдиқлаши ёки маскур жиноят ишини уни кўрган судга қайта кўриш учун қайтаришга ҳақли. Суд тизими

Эрон конститцуциясининг 156 - моддасига кўра суд ҳокмияти мустаҳкамдир ва у ислом ҳуқуқи нормалари асосида амал қилади. Одил судлов бўйича олий кенгаш олий инстанция бўлиб у беш йилга ваколатли 5 аъзодан иборат бу кенгаш таркибига Олий суднинг Бош судъяси ва Бош прокурор киради. Иккиаласи ҳам Шия мужтаҳидлари бўлиши керак. Бошқа уч аъзо эса мусулмон ҳуқуқшунослари томонидапн сайланади. Кенгаш ваколати қуйидагиоардан иборат: ўлим жазосини тасдиқлаш судъяларнинг тайинлашни текшириш, қонун лойҳаларини тайёрлаш, кадрлар масаласини ҳал этиш. Қонуннинг аниқ ва бир ҳилда ижро этилиши устидан назорат Олий суд томонидан амалга оширилади. Олий суд раиси ва Бош прокурор одил судлов бўйича олий кенгаш билан олий суд судъялари конслтация ўтказгандан кейин 5 йил муддатга тайинланади. Олий суд қуйи судларнинг қарорларининг қонунийлигини текширувчи апелация инстанциясидир. Ҳарбий судлар ҳарбий хизмат ва ҳарбийлаштирилган муассасаларда хизматни ўташ билан боғлиқ жиноятларни кўриб чиқади. Констиуцияда суд ҳокимияти бошлиғи назорати остида бўлган мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний ҳатти ҳаракатлари устидан шикоят бериладиган маъмурий Адлия судлари ҳам назарда тутилган. 1979 йилги Конститутция Конституцияни ҳимоя қилиш бўйича кенгаш мақомини белгилаб бу Эронда конституциявий назаорат институтини мустаҳкамлади. Унинг асосий вазифаси мажлис томонидан қабул қилинадиган ҳар қандай норматив актнинг Ислом нормаларига мослиги ва Конституциявийлигини текширишдан иборат. Кенгашнинг ваколат муддати 6 йил бўйиб ҳар уч йилда аъзолар таркибини ярими янгиланди. Молиявий иқтисодий назоратнинг махсус органи молия судлари ҳисобланади. Бй суд мажлисда туғридан – туғри бўйсунади.

Ҳиндистон ҳуқуқий тизими Ҳиндистон 1947 йил августда мустақилликка эришди ҳамда 1950 йил Республика деб эълон қилинди. Ҳиндистон федратив Республика бўлиб 25 та субъектга эга. Ҳокимият органи тизими. Олий қонунчилик органи - Президент ва икки палата: Раджея сабҳа штатлар кенгаши (250 ўрин) ва Локсабҳа ҳалқ палатаси (545 ўрин) дан иборат парламент. Ҳалқ қуйи палата Федрадциянинг манфаатларини бутунлиги, штатлар кенгаши (юқори палата) Федрация субъектлари манфаатларини ҳимоя қилади. Штатлар кенгашига сайловлар эгри 238 аъзоси қонунчилик органлари аъзоларининг пропорционал сайлов тизими бўйича 6 йилга сайланади, 3/1 қисми ҳар икки йилда алмаштирилиб турилади. Давлат бошлиғи Президент бўлиб, штатлар легислатураларнинг сайланадиган депутатларнинг ва парламентнинг икки палатасига сайланадиган аъзолардан ташкил топган сайловчилар коллегияси томонидан 5 йилга сайланади. Умум миллий парламент аъзоларнинг сайловчиларнинг барча овозлари штатлардаги сайловчиларнинг овозларига тенг. Конституцияга мувофиқ у ижро ҳокимияти бошлиғи, қуролли кучлар бош қўмондони ҳамда парламентнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Президент қонунларни имзолашга қонун лойҳаларни киритишга, қабул қилинган қонунларга вето қўйиш ҳуқуқига эга ҳамда вазирларни тайинлайди. Олий ҳокимият деярли ҳукмат ва шахсан вазир қўлига тўпланган, Конституциявий одат бўйича Президент ҳалқ партиясида кўпчиликнинг қўллаб қувватлашига эга партиянинг парламент фракциясининг бош лидеридан вазирни тайинлайди. Ҳукумат вазир тақдимотига биноан Президант томонидан тайинланадиган вазирларнинг бош вазирини ўз ичига оладиган коллегиал орган ҳисобланади.

Бош вазир Президентнинг формал розилигига биноан ҳукмат таркибини ўзгартириши ва вазирларни лавозимидан озод этиши мумкин. Вазир парламент палатасининг депутати бўлиши 60 йил ичида бўлиб қолиши керак. Вазирлар кенгаши ҳалқ палатаси олдида жавобгар ва ишонсизлик вотуми берилган ҳолда Президент томонидан тарқатиб юборилади. Бироқ Президент Бош вазир маслаҳатига биноан қуйи палатани тарқатиб юбориши мумкин. Ҳиндистон ҳуқуқий тизими турли хил ҳуқуқий маданиятларни ўзида акс этирган бўлиб ўзига ҳос кўринишга эга. Бир ҳинд ҳуқуқий маданият ва ҳуқуқтизими мавжуд эмас ҳинд ҳуқуқи тизимлашган.Соҳаларининг кўпчилиги ингилиз ҳуқуқи таъсири остида шаклланган ва бу соҳалар йиғиндиси ҳинд давлатининг умум миллий ҳуқуқини ташкил этади. Ҳиндистон умумий ҳуқуқ (Англо - саксон) ҳуқуқий оиласига киришини эсалатиб этиш лозим. Диний эътиқоди, ирқидан қатъий назар барча шахсларга қўланиладиган ҳудудий ҳарактердаги миллий ҳуқуқ билан бирга ҳиндситонда индус ва мусулмон ҳуқуқининг шахсий диний тизими амалда. Индус ҳуқуқи - Африка жанубий шарқий Осиё ва Ҳиндистонинг ҳиндуиликка эътиқод қиладиган қабилалар ҳуқуқи, диний ҳуқуқий тизим. Ҳудди мусулмон ҳуқуқи сингари у дин билан боғлиқ ва дастлаб ҳундуилика эътиқод қилган ижтимоий ҳаёт шахслари барча аспектларга йўналтирилган эди. “Индус” тушунчаси нафақат ҳундуиликка эътиқод қиладиган шахсларни балки ўз ҳаётини индус ҳуқуқи билан тартибга солинишини истаганларни ҳам ўз ичига олади. (улавр ҳиристиан, мусулмон иудей бўлмасликлдари лозим) Индус ҳуқуқий тизими энг қадимгилардан ҳисобланади. Веталар миллодан аввалги 2002 йилда ташкил этилган ҳинд диний қўшиқлар, гиминлар тўплами. Алоҳида қаиторларни ҳулқ атвор қоидаси сифатида шархлаш мумкин бўлган қадимги текстлар ҳам таркибидан жой олган. Ҳуқуқнинг кейинги ривожланиши тарихи таниқли олимлар томонидан ёзилган қоидаларнинг кенг маълумотлари –

“Дҳармашастра” билан боғлиқ Шулардан энг машҳури Ману қонунлари – миллоддан аввалги 2 аср шеър шаклида Ману шоҳига ёзилган қоилдалар тўплами. Дҳармашастрлар илоҳий сўзларни ишлатиб улар кўпроқ диний ҳуқуқи ва одат ҳуқуқлари ёзувларининг тўпламлари бўлсада, Кодекслар, қонунлар деб аташган. Дҳармашастралардан “нибагуҳази” тўпламлари ҳам ажралмасдир. Улар дҳармашастрларга шарҳ бўлиб ҳисобланади. Нибагуҳазларнинг мақсади дҳармашастрларни оддий одамларга тушунтириш улар содда тилда ёзилган. Қадимги индус адабиёти асрларини ҳуқуқий маълумотнома деб тушунтириш мумкин, улар “Смрити” деб аталади, Сангскрит тилидан олинган бўлиб ёши улуғ олимларнинг ҳадяси деган маънони билдиради. XVI асрда ҳукмрон бўлган мусулмон ҳуқуқи Ҳиндистонда Индус ҳуқуқининг ривожланиши тўхтатиб қўйди. Шундай бўлсада бу ҳуқуқ дин соҳасига, манавий ҳаётда қолаверди. Ҳозирги замонда Индус ҳуқуқи шахс мақоми регламентида, никоҳ ва ажралдишни қўшган ҳолда, вояга етмаганлик ва фарзанд қилиб олиш мерос, диний институтларда каста ҳуқуқини кўриб чиқишда бевосита ишлатилади. Ҳинду ҳуқуқининг ўзига яраша социал иқтисодий ўзгаришлар асосида амалга ошди, улар калониядаги капталистик муносабатларни ривожлантиришга хизмат қилди. Буларнинг натижасида қонун ва суд прицеднти келиб чиқди. Ҳинду ҳуқуқини қўллаган инглиз судъялари унинг нуқсонларини Инглиз умумий ҳуқуқий нормаларини жойлаштирар унинг асосида янги прецедент яратар эдилар. Бунинг натижасида суд амалиётида классик ҳинду ҳуқуқи ўрнини аста секинлик билан «Инглиз – ҳинду ҳуқуқи» эгаллай бошлади, у ёзма ҳуқуқ (таббий) манбаларга таянмас эди, у энди прецедент ҳуқуқ хусусиятларини қамраб олган эди ва ҳинд судъялари ундан фойдалана бошлади. Инглиз ҳукмати номақбул бўлган ҳинду ҳуқуқи нормаларига ўзгартиришлар киритган.

Мустақилликка эришгач ҳинду ҳуқуқий тизими янги муҳим бўлган ўзгаришларни бошидан кечирди, тамойиллари ва манбалари, шунингдек ҳар ҳил институтлари ва нормалари ҳам ўзгаришларининг асосий омили – қонун. Мустақилик учун кураш даврида ҳинду ҳуқуқининг ўзгариш режаси муҳокама қилинарди. 1947 йилда мустақиллик эълон қилингач ҳиндистон ҳукмати Ҳинду кодексини парламент муҳокамасига қўйди. Лекин лойҳа констерватив кучлар таъсирида қабул қилинмади. Унинг ўрнига 1953 – 56 йилларда 4 қонун яъни оила ва мерос ҳуқуқига бағшланган қонунлар қабул қилинди. Бу ҳинду ҳуқуқини ўзгартиришнинг замонавий варианти эди. Ҳозирги вақтда ҳинду ҳуқуқи қуйидаги саволлар асосида кўриб чиқилмоқда: шахсий статуснинг регламенти, унга никоҳ ва ажралиш васийлик ва ҳомийлик, қариндошлик, оталикка олиш, оила мулки, алимент мажбуриятлари, мерос, диний инстутлар, шартномавий ҳуқуқ элементлари, каста ҳуқуқи ва унинг фарқлари кирган. Ҳинду ғоялари ерга эгалик қилиш концепциясида ҳам сақланиб қолган. Ҳинду ҳуқуқи каби мусулмон ҳуқуқи ҳам Ҳиндистондаги мусулмон жамиятлари учун сақланиб қолган ҳамда давлатда иккинчи ўринни эгаллайди. Араб шарқи давлатларидан фарқли ўлароқ мусулмон ҳуқуқи ўзгартирилган, Ҳиндистонда Қуръон, суннага асосланган мусулмон ҳуқуқи урф-одатлари қўлланилади. Ҳинд ҳуқуқи индус ҳуқуқидан фарқли равишда бутун давлат ҳуқуқида амалда бўлган нормалар йиғиндиси бўлган миллий ҳуқуқ. Дин ва миллатидан қатъи назар Ҳиндистонда яшайдиган фуқоролар учун ҳинд ҳуқуқи нормалари мажбурийдир. Ҳинд ҳуқуқи Англия бошқаруви даврида шаклланган, унинг шаклланишида Ҳиндистон аҳолиси учун инглизлар томонидан яратилган қонунчилик актлари катта рол ўйнаган.

Мустамлака даврида қонунчиликни системалаштиришга оид ишлар қилинди, катта-катта қонун ва кодекслар яратилди, улар ҳаттоки Англияда амалда бўлган ҳуқуқий муносабатлардан ҳам ўзиб кетди. Ҳинду ва мусулмон ҳуқуқи бирга амалда бўлган давлатда яратилган ҳуқуқ ўз-ўзидан прогрессив ва мутлоқ қабул қилинган хулоса бўлди. Мустақилликни қўлга киритиш ҳинд ҳуқуқи ривожи жараёнига янги босим бўлди. Мамлакат ҳуқуқий системасини қайта шакллантиришда ҳал қилувчи қадам 1950 йилда қабул қилинган Конституция бшлди, Ҳиндистон Конституцияси қулликни эксплутация қилишни, мамлакатда социал прогрессив қайта қуришни, агра ислоҳотларнинг ўтмиш қолдиқларини қоралайди. Унда фуқороларнинг демократик ҳуқуқ ва эркинликлари, уларнинг кафолатлари кенг берилган бўлиб, асосийси фуқороларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари бузилса Олий судга мурожаат қилиш имкониятига эга эканликлари белгиланган. Ҳиндистонни мустақил давлатга айлантириш мустамлака даврида қабул қилинган қонунчилик концепцияларидан воз кечиши керак дегани эмасди. 1950 йилда қабул қилинган Ҳиндистон Конституциясида олдин қабул қилинган ҳуқуқ ҳали ҳам амлдаги айтиб ўтилган; шанингдек Олий суд ҳам британ актлари агар миллий сувиренитетга қарши бўлмаса уларни қўллаш мумкинлигини аниқлади. 1960 йилда Ҳиндистонда қўлланиши мумкин бўлган британ актлари тўғрисида Қонун қабул қилинди, унда 258та британ статуслар ўзгартирилди. 20 асрнинг иккинчи ярмида Ҳиндистон ҳуқуқий тизими ҳинду ҳуқуқи ва мослаштирилган умумий ҳуқуқ бойликлари асосида ривожланди. Аммо инглиз ҳуқуқий маданияти таъсири улканлигича сақланиб қолади. Ҳиндистон умумий ҳуқуқ билан фақат концепциялари, тушунчилари ва юридик техникаси билангина боғлиқ эмас. Уларни одил судлов органлари функцияларининг тизими, суд жараёни, ҳамда «ҳуқуқ ҳукмронлиги» ғояси ҳам

бирлаштириб туради. Ҳинд юристлари ва судьялари психологияси худди инглиз касбдошларидек, суд жараёни хам. Ҳуқуқ манбалари замонавий Ҳиндистон ҳуқуқининг қонун ва суд прециденти ҳисобланади. Қонунлар ва судларнинг хулосаси Конституцияга мос келиши керак. Конституциявий қонунлар назоратини Олий суд олиб боради. Конституциянинг 7 иловасига кўра, қонунчиликда компитенция учта рўйхатга мувофиқ уюшма ва штатларга бўлинади. «Уюшма рўйхати»да қонунчилик компитенцияси саволлари аниқланади: мамлакат ҳимояси, ташқи сиёсат, ташқи иқтисодий муносабатлар, банк иши, пулнинг айланиши, темир йўл, ҳаво ва сув ахборотлари, штатлараро савдо ва бошқалар. Рўйхатда 100та банд бор. Қонунга тенглаштирилган рўйхатда қонунларни федерация ва унинг субъектлари томонидан қабул қилиниши масаласини қамраб олган. Бу рўйхатга 48та савол киритилиб, унга жиноий, фуқоролик, оилавий, ижтимоий, касаба уюшмаси қонунчилиги ва бошқалар. Учинчи рўйхатга штатлар компитенцияси киради. У 66 банддан иборат. Унга қуйидагилар киради: жамоат хавфсизлиги, милиция, қамоқхоналар, ўз- ўзини бошқариш, соғлиқни сақлаш ва санитария, ишсизлар ва ногиронларга ёрдам бериш, маданият, таълим ва бошқалар. Лекин қайси савол бўйича қонун қабул қилиш штатлар уюшмаси (кенгаши)нинг 2/3 қисми овоз бериши билан қабул қилиниши мумкин. Ҳинд миллий ҳуқуқининг муҳим манбаидан бири суд прециденти ҳисобланади. Ҳиндистон Конституциясида Олий суд томонидан яратилган прецедент асосида давлат судлари ишларни олиб боришлари лозимлиги айтилган. Штатларнинг юқори турувчи судлари қарори қуйи судлар учун мажбурий бўлиши лозим. Бир штатнинг юқори турувчи суди қарори иккинчи бир штат судига мажбурий эмас.

Ҳиндистондаги прецидент инглиз ҳуқуқи тизимидан олинган. Англияда эга бўлмаган характер прецидент қоидаларига берилди. 1845 йилдан Ҳиндистонда суднинг қарорлари ва бошқа хусусий тўпламлар чоп этила бошланди. 1861 йилдан тўпламларни чоп этишга эътибор берилиб, у бизга суд амалиёти ва қонунчиликни тушунтириши лозим эди. Бу ерда умумий ҳуқуқ ва адолат ҳуқуқига бўлинмайди. Ҳиндистон судлари инглиз прецедентига амал қилади, ҳаттоки у давлатга тўғри келмаса-да, судларнинг қарори баъзида Конституцияга ўзгартиришлар киритиш билан тўғирланади. 1967 йилги қарорга кўра, судни Конституцияда берилган ҳуқуқларини парламент эмас, фақат конституант чеклаши мумкин. Бошқа судлар Олий суд прецедентига эргашиши керак. Ҳинд ҳуқуқи вужудга келишига одат асосий рол ўйнаган, ҳозирги вақтда эса у муҳим бўлмай қолган. Уни 1937 йилги шариат қонунларида, 1955-56 йилги ҳинд кодексларида ҳам учратишимиз мумкин. Фуқоролик ва шунга ўхшаш соҳалар ҳуқуқи. Ҳиндистон ҳуқуқи хусусий ва умумий ҳуқуққа бўлинмаган, балки фуқоролик ва савдо-сотиқ ҳуқуқига бўлинган. Фуқоролик судлари компитенциясига кирувчи қарорлар, масалалар шу фуқоролик ҳуқуқи соҳасига киритилган. Инглиз тизимининг мураккаблиги айнан шу соҳада кўринади. Шахс статуси, мерос масалалари ҳинду ва мусулмон ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинади. Ҳинду ҳуқуқининг замонавий шакли оилавий, мерос, хомийлик масалалари, фарзандликка олиш, алимент ундириш, диний мақсадларга бағишланганлик, шунингдек шартномаларнинг алоҳида турларини (масалан қарз ва ҳадя шартномалари) кўриб чиқади. Ҳинду ҳуқуқи ҳуқуқийлаштирилмаган. Юқорида айтилганидек, ҳукумат алоҳида қонун режаларини ишлаб чиқиш йўлидан борди. 1955 йилда ҳиндуларнинг никоҳи қонунийлаштирилган, никоҳ тўғрисида қонун қабул

қилинган. 1956 йилда яна учта қонун: вояга етмаганлар ва хомийлик, мерос, фарзандликка олиш ва оила аъзоларига моддий ёрдам кўрсатиш тўғрисида қонунлар қабул қилинди. Бу қонунлар тўплами ҳинду кодекси деб аталади. Ҳинду ҳуқуқи таркибидан бутун XX аср мобайнида кастадан ва шахсий манфаатлардан холи бўлган, баъзи оилавий муносабатларнинг архаик хусусиятлари чиқариб ташланди. 1950 йилги Конституция кастага қарши турарди. Конституциянинг 15- моддасида кастага тегишлилик мотиви билан хўрлаш таъқиқланди. Юқорида айтиб ўтилган никоҳ тўғрисидаги қонунга мувофиқ никоҳ ва ажралиш бўйича барча масалалар қайта кўрилиб чиқилди. Ҳинду концепцияси бўйича никоҳ- илоҳий уюшма; у хотинни эрнинг қариндошлари каби урф-одатлар билан кўрилган. Шартнома объектидек аёлдан рухсат сўралмаган, никоҳни тарқатиб бўлмаган, кўп хотинликка рухсат берилган. Шуниг билан бирга ҳинду ҳуқуқи никоҳни тузишга кўпгина тўсиқлар яратди: турли хил кастадагилар ва узоқ қариндошлар ўртасидаги никоҳни бекор қилди. Барча нормалар янги ҳинду ҳуқуқи томонидан рад этилди: барча никоҳ учун ягона тизим киритилди, каста ҳолатига боғлиқ бўлмаган ва касталараро никоҳ қонунийлаштирилди; ҳинду никоҳ маросимлари рўйхатга олина бошлади; ажралиш ва алимент ундириш масалаларига оид институт вужудга келтирилди.бундан ташқари тузиладиган никоҳда эр ва хотин ўртасида розилик, аёл ва эркакнинг минимал ёши бўлишини қонун талаб қилади. Шундай қилиб ҳинду ҳуқуқида инқилоб содир бўлди. 1954 йилги махсус никоҳ тўғрисидаги қонун, 1955 йилги никоҳ тўғрисидаги қонунларда ажралиш кўзда тутилган, аммо у ҳам камдан-кам амалга оширилган. Шу давомида ҳинду ҳуқуқий институтларни қайта ташкил этиш бошланиб, у эса одат нормаларини чеклаб қўйди. Етимларни фарзандликка олишга рухсат берилди. Фарзандликка олинган бола қонуний туғилган болалар билан

биргаликда мерос олиш ҳуқуқига эга булди. Аёлларнинг ҳуқуқлари таркибига мерос ҳуқуқлари ҳам киритила бошлади (қайта кўриб чиқилди). Аммо олиб ташланган кўпгина нормалар қишлоқларда урф-одатлар сингари амалда бўлиб келмоқда. Турли касталар ўртасидаги никоҳ ҳам тарқалган, никоҳ тўғрисидаги масалалар эр-хотин ўртасида эмас, балки уларнинг ота-оналари томонидан ҳал этилган. Ҳинду ҳуқуқида мерос турли қарама-қарши нормаларга эга эди. Баъзи касталарда аёллар эркак қариндошлар бўйича меросдан четлатилган, бошқаларида эса аёл қариндошлари бўйича; умуман олганда ота-оналаридан ёки ака-укаларидан қолган мол-мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи чекланган(стридхана), стридхананинг вужудга келиши ҳинду ҳуқуқ мактабларига тўғри келмас эди. XX асрнинг биринчи ярмида ҳинду ҳуқуқининг шу соҳасини қайта тузиш бошланди. 1928 йилда ҳиндуларнинг меросга эга булиши чегараланишини четлатиш тўғрисидаги қонун, 1929 йилда ҳиндуларнинг мерос ҳуқуқи тўғрисидаги қонун, 1937 йилда ҳинду аёлларининг мол-мулки тўғрисидаги қонунлар қабул қилинди. 1928 йилги қонун барча шахсларга мерос ҳуқуқини берди (касаллларга, инвалидларга, уродларга ва бошқаларга). 1937 йилги қонун аёлларнинг меросга бўлган ҳуқуқларига янгича ўзгаришлар олиб кирди; бева аёллар эрларидан қолган мол-мулкка ва оилавий мол-мулкка ҳам эгалик қилишлари мумкин бўлди. Ҳинду хусусий ҳуқуқи ва умумий ҳуқуқ ўзаро боғлиқ ашёвий ҳуқуқ соҳасида ҳам инглиз ҳуқуқи терминлари сақланиб қолган. Инглиз терминлари тушунчаси кўпинча бошқача маънога эга бўлади. Аммо бу соҳадаги Ҳиндистон ҳуқуқшуносларини шахсий статус тўғрисидаги масалалар кўпроқ ўйлантиради. Мусулмон оламидаги шахсий статус масалалари мусулмон ҳуқуқи билан тартибга солинади. Мусулмон ҳуқуқи соҳаси асосан иккита умуммиллий қонунга эга: 1937 йилги мусулмон шахсий ҳуқуқларни қўллаш тўғрисидаги ва 1939 йилги мусулмон никоҳларини бекор қилиш тўғрисидаги қонун. Бринчиси

қонуний мерос, аёллар ҳуқуқлари, никоҳ, келин учун қалин, васийлик, ҳадя тўғрисидаги муносабатларни назорат қилади. Ҳудудий ҳуқуқ диний, жамоавий одатлар билан боғлиқ бўлмаган, фақтгина Ҳиндистондаги инглиз ҳукмронлиги даврида пайдо бўлган ҳуқуқ. Бу ҳуқуқнинг вужудга келиши бошқа диндаги одамларни назорат қилиш учун энг яхши усул эди. Бундан ташқари ҳам мусулмон ҳуқуқи, ҳам ҳинду ҳуқуқи христианларни, еврийларни, форсийларни четлаб ўтмоқда эди. Конституциянинг 44-моддасида Ҳиндистон фуқоролари учун ягона фуқоролик кодекси амалда бўлиши айтилган. Ҳиндистондаги фуқоролар ўртасидаги никоҳни, яъни бошқа дин вакиллари ўртасидаги никоҳни 1954 йилги махсус никоҳ тўғрисидаги қонун назорат қилади. Шунингдек қонун эр- хотиннинг розилиги билан никоҳни бекор қилишни кўзда тутган. Мустақилликда қабул қилинган Ҳиндистоннинг амалда бўлган замонавий фуқоролик ва савдо қонунлари, муҳим норматив актлар қуйидагилар: 1865 йилги мерос тўгрисидаги қонун, 1972 йилги шартнома тўғрисидаги, далилилар тўғрисидаги қонунлар, 1881 йилги қимматли қоғозлар тўғрисидаги қонун, 1930 йилги махсулотларни сотиш тўғрисидаги қонун, 1932 йилги ўртоқлик ва бошқалар. Нозик жавобгарлик масалалари қонунийлаштирилмаган эди. Мустақилликдан кейин қабул қилинган актлар орасида қуйидагиларни ажратиш мумкин: 1956 йилги компаниялар тўғрисидаги, 1957 йилги муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги, 1963 йилги шартномаларнинг аниқ ижро этилиши тўғрисидаги, 1963 йилги даъво тўғрисидаги, 1969 йилги монополия ва савдонинг чекланганлиги тўғрисидаги, 1970 йилги патент тўғрисидаги қонунларни айтиш мумкин. Бу қонунлар ҳам инглиз намуналаридан олинган. Мустақиллик даврида иқтисодий қонунчилик кенг ривожланган. Ҳиндистон ҳукумати давлатнинг асосий секторларини, яъни миллий иқтисоднинг ҳаётий муҳим соҳаларини бошқариб, назорат қилади. Бу соҳадаги муҳим қонунлар 1919 йилги саноат тўғрисидаги қонун ҳисобланади. Унинг

ҳолатини чет эл инвестициялари ҳам назорат қтлади. Барча чет эл капиталининг молияаий операциялари 1949 йилги қонун асосида олиб борилади. Ҳинд ва чет эл суғурта компаниялари ваколатлари 1938 йилги суғурта тўғрисидаги қонун бўйича олиб борилади. Бу соҳадаги муҳим ўринни инглиз суғурта компаниялари эгаллайди. Чет эл капиталига асосланган қўшма корхоналарнинг фаолияти 1947-50 йилги ва 1956 йилги компаниялар тўғрисидаги қонун бўйича назорат қилинади. 1980 йилларнинг ўрталарида Ҳиндистонда чет эл хусусий инвестициясига эътибор кучайди. Шунга мувофиқ ҳукумат иқтисодий сиёсат соҳасини либераллаштиришга тушди. Ҳиндистондаги фуқоролик процессуал муносабатларни 1908 йилги фуқоролик процессуал кодекси тартибга солади. Фуқоролик прцесси инглиз моделига асосланган. Аммо маҳаллий хусусиятга ҳам эга. Масалан, фуқоролик ишларни вакиллар судида кўришни назарда тутмайди. Суд қарорлари устидан шикоят беришнинг уч тури мавжуд- апелляция, тафтиш ва назорат тартиби. Ҳиндистонда меҳнат қонунчилиги бошқаларга қараганда анча эрта XIX асрда ривожланган. Тўғрироғи меҳнат қонунчилиги, шунингдек касаба уюшмаси ҳуқуқлари 1920 йилдан кейин, яъни Бутун Хиндистон касаба уюшмалари конгресси бошчилигидаги мамлакат касаба уюшмалари ташкил топган вақтдан бошлаб вужудга келган. Ҳиндистондаги меҳнат қонунчилигида катта ўзгаришлар мустақилликнинг биринчи йилларида ўтказилди:1947 йил саноат масалалари тўғрисида қонун, 1948 йил фабрика иши тўғрисидаги қонун қабул қилинди ва биринчи минимал иш ҳақи белгиланди. 1951 йил плантация тўғрисидаги қонун ишчилар учун қулайликлар яратди. Кейинги йилларда, яъни 1961 йил ўқитиш тўғрисида, оналик тўғрисида, 1965 йил премя тўлови тўғрисида қонунлар қабул қилинди. Аммо улар 1955 йилги “ҳаёт учун керакли махсулотларни ишлаб чиқариш тўғрисида” ва “ҳаёт учун керакли хизмат кўрсатишнинг кафолатлари

тўғрисида”ги қонунлар билан бирга қўлланилади. 1975 йилда Индра Ганди ҳукумати “20 бандли дастур”ини амалга киритиб, ишчиларга бир қанча ўзгаришлар киритди. Штатлардаги кўпгина меҳнат ҳақидаги қонунлар федерал қонунчилик принциплари асосида олиб борилади. 1977 йилдан меҳнат қонунчилигини ягона тизимга солиш учун махсус комитет ўз ишини бошлади. Жиноят ҳуқуқи ва жиноят процесси . Британ мустамлакаси қарамлигига тушмасдан олдин барча ҳиндулар учун мусулмон жиноят ҳуқуқи қўлланарди. Инглиз ҳукумати Ҳиндистонга янги жиноят қонунчилигини киритди. Ҳинд жиноят кодекси лойихасини Т.Маколей бошчилигидаги британ ҳуқуқшунослари комиссияси яратди. Бу ишга 1833 йилдан киришилиб, 1862 йил 1-январда бу лойиха генерал губернаторлик қонунчилик кенгаши томонидан маъқулланди ва кучга кирди. Ҳиндистон жиноят кодекси инглиз умумий ҳуқуқига асосланган: инглиз ҳуқуқшунослари ғоялари ва концепцияларини ўзида сақлаб қолган. Муаллифлар ўз навбатида франция жиноят кодекси ва Американинг Луизиана штатининг жиноят кодексидан фойдаланишган. 1860 йилги Жиноят кодекси таркиби ва шакли бўйича тарихда ўхшаши бўлмаган ҳақиқий жиноий-ҳуқуқий акт ҳисобланади. У ўзида кўпгина масалаларни, жиноятда иштирокчилик, жиноят содир этиш босқичлари, ҳолати, жавобгарликдан озод қиладиган ҳолатлар, жиноятга жавобгарликнинг босқичма-босқич олиб борилиши тўғрисидаги саволларга жавоб берилган. Ҳиндулар кодексида эса давлатнинг ўзига хос саволлари ва қийинчиликлари берилган: фохишалик учун жавобгарлик, инсонларни қурбонликка келтириш, беваларнинг ёқилиши, қасос ва бошқалар.

Бу жиноят кодекси 23 боб ва 500 моддадан иборат. Биринчи олти боб жиноят кодексининг умумий қисмини ташкил қилади. Қолганлари махсус қисм бўлиб, улар ҳажми жиҳатдан фарқ қилади. Жиноят кодекси жиноятларни ҳар хил турларга бўлади: давлатга қарши жиноятлар, қуролли кучларга, жамоат тартибига, шахсга ва мулкка , соғлиққа, никоҳга ва динга, хавфсизликка, ахлоққа қарши жиноятлар. Жиноят кодекси моддари белгиланган тузилмага эга. Махсус қисм моддалари жиноятларни таърифлайди; баъзилари эса жиноятларни эмас, бишқа тушунчаларни аниқлайди(масалан, мол-мулкни ўғирлаш 410-модда).1860 йилги Жиноят кодексини чиқариш инглиз мустамлакалари орасида жиноят ҳуқуқини ривожлантириш учун асосий одим бўлди. Ҳозирда ҳам 1860 йилги жиноят кодекси кўпгина улкан давлатларда, Ҳиндистон, Бангладеш, Покистон ва бирмада жиноят ҳуқуқининг асосий манбаси бўлиб қолган. У Осиё ва Африкадаги инглиз мустамлакаларида амалда бўлган кодексга асос бўлиб хизмат қилади: Сингапур(1872), Цейлон(1883), Малайзия(1906), Бруней(1952). Юқорида санаб ўтилган кодекслар Ҳиндистон Жиноят кодекси текстларини кўчиради ва улар бир-биридан фақат модда рақамлари билан фарқ қилади. 1950 йилги Конституцияда уюшма ва штатларнинг жиноят ҳуқуқи масалаларига бағишланган моддалари бор. Агар қонунлар ўртисида қарама-қаршиликлар келиб чиқса, яъни Ҳиндистон парламенти томонидан чиқарилган қарор билан штатлар қонунчилик палатаси қарори бир-бирини инкор қилса, маҳкама штатлар қарорини бекор қилади. Ҳиндистон замонавий жиноят ҳуқуқида олтита жазо тури мавжуд: жарима, мол-мулкни мусодара қилиш, оддий қамоқ, озодликдан маҳрум қилиш қийин ишлар билан, умрбод озодликдан маҳрум қилиш ва ўлим жазоси. Ҳиндистондаги жиноят процесси инглиз-америкача намунага асосланган. Жиноят процессуал ҳуқуқининг асосий манбаси 1973 йил 1898 йилги кодекснинг ўрнига қабул қилинган ва 1974 йил 1-январдан кучга кирган Жиноят

процессуал кодекси ҳисобланади. Янги жиноят процессуал кодекси камбағалларга ҳуқуқий ёрдамнинг кафолатланиши, процесснинг тезлашишини ўзида жамлаган. Лекин жиноят процессининг асосий тузилиши ўзгартиришларсиз қолди. 1973 йилги Жиноят процессуал кодексида айбланувчи ҳуқуқларининг кафолатлари баён қилинган.лекин баъзида бу нормаларнинг истисно ҳолатлари ҳам бўлади. Умумий қоидага кўра, гумон қилинувчилар адвокат хизматидан фойдаланиш ҳуқуқига эга ва улар 24 соат ичида судьяга топширилиши керак. Судья гумон қилинувчини гаров эвазига қўйиб юбориши мумкин. Суд тизими. Ҳиндистонда ягона суд тизими амалда. Суд тизимининг қуйи бўғини қишлоқлардаги панчаятлар суди бўлиб, улар муҳим бўлган жиноят ва фуқоролик ишларини кўриб чиқишган. Шаҳарларда ҳам шундай судлар мавжуд, ҳаттоки автомобил ходисаси бўйича ҳам бор. Улар халқ судлари деб аталади. Иккинчи босқич судлари мунсифлар суди ҳисобланади. Улар фақат фуқоролик ишларини кўради (1000дан 5000 рупийгача бўлган даъволарни). Ундан юқорида қўшимча судлари туради (улар ҳам фуқоролик ишларини кўради, лекин пулнинг аҳамияти йўқ). Маҳаллий судья қўшимча судларнинг қарорлари устидан шикоятларни кўриб чиқади. Штатлар пойтахтларида ва Калькуттада шаҳар судлари бўлиб, улар апелляция функциясини бажаради. Штатларнинг юқори суди биринчи инстанция ва апелляция суди сифатида бўлади. Қўшни териториялар ўзининг юқори судига эга бўлиши мумкин, кўпгина кичик штатлар умумий юқори судига эга бўлади (штатлараро). Юқори суд штатдаги маъмурий ав ҳарбий судларнинг фаолиятини бошқариб туради. У

барча масалалар бўйича бузилган ҳуқуқларни тиклаш учун қарорлар чиқариши мумкин. Ҳиндистон ягона суд тизимининг юқори органи Олий суд бўлиб, у бош судья ва 17 аъзодан иборат. У биринчи инстанция суди сифатида штатлар ўртасидаги келишмовчиликларни кўриб чиқади. Жиноят ва фуқоролик иши бўйича апелляция суди бўлиб ҳисобланади. Ҳиндистон Олий судининг муҳим функцияси конституциявий назорат ҳисобланади. Шунингдек, Конституция билан кафолатланган асосий ҳуқуқ бузилганда ҳам шу судга мурожаат қилиш мумкин. Федерал суд тизимида апелляция ва қуйи судлари ҳам, яъни сессия судлари ва магистратлар судлари бор. Конституцияга мувофиқ Олий суд аъзоларини Президент Вазирлар Маҳкамаси билан бирга давлатнинг машҳур ҳуқуқшунослари орасидан бош судьяни тайинлайди. Парламентнинг маъқуллаши керак эмас. судья 65 ёшида истефога чиқишикерак, номақбул хулқи учун ҳам вақтидан олдин бўшатилиши мумкин. Олий суд аъзолари таркибини тузишда Президент фармони парламентнинг ҳар икки палатасидан 2/3 қисм овоз олганда кучга киради. Штатларнинг юқори суди судьяларини бош судья ва штат губернатори билан келишилган ҳолда президент тайинлайди. Бошқа судьяларни Ҳиндистон президенти бош судья билан, шунингдек бошқа мансабдор шахслар билан биргаликда тайинлайди.

Хулоса. Ислом ҳуқуқи жаҳон ҳуқуқий маданиятининг бир қисми, замонамизнинг мустақил ҳуқуқий тизимларидан биридир. Ислом ҳуқуқи ислом динига асосланган. Ислом дини (арабча “аслама”- худога ўзини топшириш, итоат, бўйсуниш; шунингдек “муслим”-бўйсунувчи, итоаткор)-дунёда энг кенг тарқалган динлардан бири бўлиб, ер юзидаги 5,7 миллиардга яқин аҳолидан деярли бир миллиарддан ортиқроғи унга эътиқод қилади. Ислом ҳуқуқи бўйича таниқли Россиялик мутахассис А.Сиюкияйнен шариатнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтади.унинг фикрича, ислом ҳуқуқининг ўз табиатини очиб берувчи ва уни бошқа ҳуқуқий тизимлардан фарқловчи асосий хусусияти унда сокрал ва дунёвий, диний ва ўз ҳуқуқий асосларини ҳамкорлигининг мавжудлигидир, бу унинг келиб чиқиши ўзига хослигида ва тарихий эволюциясида, манбалари ва тузилмасида, амал қилиш механизми ва мусулмон ҳуқуқшуносларининг ҳуқуқни тушунишларида, ушбу ҳуқуқнинг давлат ҳамда позитив (дунёвий) қонунчилик билан нисбатида намоён бўлади. Ислом ҳуқуқининг яна бир фарқланувчи белгиси унинг ниҳоятда хилма- хиллиги, диний ва миллий шаклларнинг турли-туманлиги, маҳаллий анъаналар ва урф-одатлар билан ўзаро алоқадорлиги, унда деталлаштирилган якка тартибдаги қарорларнинг умумий принциплар билан чатишиб кетганлигида, шунингдек, барқарорлик ва доимийликнинг вақтга кўра ўзгаришга лаёқатлилигидадир. Ҳозирги дунёдаги ислом ҳуқуқи бошқа ҳуқуқий оилалар билан бирга мавжуддир ва улар билан ўзаро алоқададир. Аммо хорижий ҳуқуқий таъсирга кўн марталаб дуч келган ислом ҳуқуқи миллионлаб одамларга таъсир кўрсатувчи мустақил ҳуқуқий оила сифатида сақланиб келмоқда.

Биз алоҳида Эрон ва Ҳиндистон давлатлари ҳуқуқий тизимларини ўрганиб чиққанимизда, унинг алоҳида кўзга кшринадиган белгилари қилиб қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин: Биринчидан, айнан ҳозирги кунда бизнинг мамлакатимизда олиб борилаётган суд ислохотларидан бири-назоратни прокуратурадан судга олиб бериш масаласи Эрон ва Ҳиндистонда аллақачон ҳал бўлган. Ана шу давлатларда назоратни олий суд олиб боради. Иккинчидан, ҳам Эронда, ҳам Ҳиндистонда ўлим жазоси жазолар тизимида мавжуд, уларда бу жазо олиб ташланмаган. Учинчидан, Ҳиндистон Суд тизимида алоҳид ишлар бўйича ихтисослаштирилган судлар мавжуд, масалан, авто ҳалокатлар туфайли ишларни кўриб чиқадиган алоҳида суд мавжуд – бу ҳал суди деб номланади. Эронда ҳам суд тизими ихтисослаштирилган бўлиб, ҳаттоки мансобдор шахсларнинг ғайриқонуний ҳатти ҳаракатлари устидан бериладиган шикоятларни маъмурий адлия судлари кўради, бундан ташқари молия судлари мавжуд бўлиб улар молиявий иқтисодий назоратнинг махсус органи ҳисобланади. Тўртинчидан, Ҳиндистон Жиноят кодексини яратилиши узоқ муддат давом этган бўлиб уни яратишга 1833 йил киришилиб 1862 йил қабул қилинган ушбу жиноят кодекси ҳозиргача ҳам амалда. Бешинчидан, Ҳиндистон меҳнат қонунчилиги кодекслаштирилмаган. 1977 йилдан меҳнат қонунчилигини ягона тизимга солиш учун махсус комитет иш бошлаган ва бу комутет ҳалигача иш олиб бормоқда. Олтинчидан, ҳозирги кунда ҳеч бир давлатда соф ислом ҳуқуқий тизими мавжуд эмас. бу ҳуқуқий тизим бошқа ҳуқуқий тизимлар билан қўшилиб кетган. Масалан, Эронда романа-олмон, Ҳиндистонда англа-саксон. Бундан ташқари, яна шуни айтиб ўтиш керакки, Эронда судланувчи суднинг чиқарган ҳукми устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга эмас. аммо юқори

турувчи суд-Олий суд жазоларнинг қай даражада қонуний қўлланганлигини назорат қилиб боради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. А.Я.Сухаров. Правов ые системы стран мира. Энциклопедический справочник. Издательство Норма. Москва-2000 2. Р.Давид, Жоффре-Спинози.К Основные правовые системы современности. Москва Международный отношения, 1996г. 3. А.Х.Саидов Хозирги замон асосий хукукий тизимлари. Тошкент-2004. 4. З.Исломов Давлат ва хукук назарияси. Тошкент ТДЮИ-2001. 5. А.Х.Саидов Сравнительное правоведение и юредическая география мира. Москва-1993. 6. Цвайгерт.К Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права Т.1. Основы.м Международный отношения 1998г. 7. Х.Мухаммедов Хорижий мамлакатлар давлати ва хукуки тарихи 2-том. Тошкент ТДЮИ 2004й 8. Х.Бобоев Узбек давлатчилиги тарихи. Тошкент УзР Фанлар академияси «Фан» нашриёти 2004й 9. Internet / www . Referat . ru .Мусульманская правовая система.

O'xshashlar

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Ҳуқуқий муносабатлар

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи